Maqsat Täj-Mūrat: «Erlıkke ärqaşan oryn bar»

«Kürkırep kündei öttı ǧoi soǧys» dep Qasym aqyn aitqan alapat soǧysqa biyl 77 jyl. Jeŋıs künı qarsaŋynda belgılı esseist jazuşy Maqsat Täj-Mūratqa habarlasyp, soǧys taqyrybynda jazylǧan alǧaşqy tuyndysy – Mänşük Mämetovanyŋ 100 jasqa tolu mereitoiyna orai äzırlengen kıtabynyŋ jaiyn bılgen edık. — Al, Mäke, ahual neşık? – Bır änşı qyzymyz aitpaqşy, öte jaman emes. Sorrentodan sälem deiın desem, Qaskeleŋde jatyrmyn ǧoi. Būryn «tuneiades» deuşı edı, qazırşe älıptegendefrilansermız. – Jai jatpai, jazu üstelınıŋ üstınde şapqylap jatyr dep estimız. Batyr apamyz jaily bır kıtap peşten jaŋa şyqqan taba nan siiaqty aldymyzǧa kelmekşı eken, ūzaǧynan bolsyn! – Aitsyn. Tolǧaǧy aşy boldy desem artyqtau bolar, degenmen, bügın qarap otyrsam, osy taqyrypqa ötken ǧasyrdyŋ özegındegı 80-şı jyldary-aq aualanǧan ekenmın. Menıŋ alǧaşqy mamandyǧym – «trujenik gazety» ǧoi, bıletın bolarsyz, Esaqa? – Bılgende men bıleiın da ony. «Jurnalist degen qara nar, azdau bıraq gonorar» degen söz ekeumızge äbden qatysty ǧoi. – Sol jurnalistık joldaǧy täu ıssaparym Ordadan bastalǧan eken. 1983 jyly qysta sondaǧy ataqty muzeige keldım. Jurfakty bıtırıp jatqan kezım, diplom jūmysym – «Qazaqstan» gazetınıŋ tarihy jaiynda material jinamaqpyn. Jetekşım – Mamytbek Qaldybekov «Sonda barǧyn, yrǧyn derek bar» dep bolmai jıbergen, kelsem bır betten basqa dym da joq. Ol kezde muzeidıŋ direktory Temırbolat Mahimov marqūm. Sol kısınıŋ rūqsatymen tömengı qabattaǧy mūrajaiǧa tüsıp, jinalǧan materialdardy qaradym. Bır qor Mänşükke arnalǧan eken. Batyr apamyz jaily sonau 50-şı jyldardan bastap jariialanǧan maqalalardyŋ bibliografiialyq tızbesı, Ǧūmar Zaripov siiaqty bılıktıler qaldyrǧan tüpderektık mälımetter. Tızbesın köşırıp jazyp aldym. Keiın Mänşük jaiynda kıtap jazbaq bolyp Ūlttyq kıtaphanadaǧy elektron qordy qaraǧanymda, älgı tızbedegı köptegen materialdar onda bolmai şyqty. Sodan, Oral öŋırıne araǧa üş jyl aralatyp qaita keldım. Kolbinnıŋ tūsynda «aǧa gazettıŋ audandyq gazetterge kömegı» deitın nauqan boldy, sonyŋ dümpuımen «Sosialistık Qazaqstannan» Jalpaqtal (Furmanov) audandyq gazetıne jıberılgen kömekşımın de. Arasynda Oralǧa soǧyp tūramyn. Bır joly sondaǧy Mänşük muzeiıne baruǧa nietım kettı. Direktory Ūrqiia Erşoraeva eken. Sol jerde maǧan jaqsylap tūryp tarihtan sabaq berdı apaiymyz. Ap-mai, osy künge şektı Mänşüktı sonşalyqty jaqsy bıletın iaki sonşalyqty jaqsy köretın adamdy körmedım deuge auzym barady. Süitıp, Mänşük haqynda sovettık mifologiiamen äueiı bop, aspanda «Bairaqtar» ne «Svichbleit» siiaqty qalyqtap jürgenmen endı qara jerge tüskendei boldym. «Dändegen qarsaq qūlaǧymen ın qazady» demekşı, Almatyǧa oralǧasyn Märiiam Hakımjanovaǧa habarlastym. Apai syrqastanyp jatyr eken, sonda da telefonmen bıraz äŋgıme aityp berdı. Ol kısı 1932-1934-ınşı jyldary «Äiel teŋdıgı» jurnalynda Ämina Mämetovamen bırge qyzmet atqarǧan ǧoi, sodan bastap ekeuı dos-jar bop ketken. Erkek qozynyŋ maŋyraǧany siiaqty juandau qoŋyr dauysty adam eken, äŋgımenı tamyljytyp, körkem kestelep aitady. «Alǧaş Mänşüktı köşede, Ahmet pen Äminanyŋ ortasynda tūlymşaǧy jelbırep qarǧyp-sekırıp kele jatqanynda kördım» degenınde jerge «okonchatelno» tüstım ǧoi, al «Bır künı redaksiiaǧa kelsem, Mänşük üsteldıŋ astynan bantigı seltiıp «Bah!» dep atyp şyqty, zärem ūşyp qūlap qala jazdadym» degenın estıp, jüregım eljırep kettı. Sol eljıregennen älı eljıreulı... Qazır älgı adamdardyŋ bıreuı de joq, qūdai menşıgıme būiyrtqan mezgılder eken ǧoi, qarap otyrsam. Älbette, Ūlytaudyŋ basyna şyǧa almai, qasynan qaitqandai boldym, bıraq sol jyldar bır närsenı – Mänşük Mämetovanyŋ taǧdyrly ömır joly oŋ jambasyma jyǧylyp tūrǧanyn sezdırgen sekıldı. Sezdım dep te, sezbedım dep te tüiıp tüsuden aulaqpyn, dese de sondai bırdeŋe boldy. Sonda-daǧy ūzaq uaqyt būl taqyrypqa jolai almadym. Onyŋ bırınşı sebebı, älgı jyldary jazuşy Mereke Qūlkenov Mänşük jaiynda ülken bır närse, – sırä, körkem şyǧarma, – jazbaqşy bop daiyndalyp jürdı. Ämina apaimen, Mänşüktıŋ Fauziia qūrbysymen, taǧy da basqa köz körgen adamdarmen kezdesıp, äŋgımelerın jazyp aldy. Bıraq, sätın salmady ma, äiteuır bır esse-maqaladan öŋge eşteŋe bermedı. Sonda da jazuşylyqtyŋ ädebıne salyp, aǧamyzdyŋ aldyn oramaiyn dep küttım, bolmaǧasyn ǧana kırıstım. Ekınşıden, jazuşylyqta taqyryp kökırekte ūzaq jyl jatyp, tap bolyp pısetın «tüie tolǧaq» jaǧdai da kezdesedı. Mysaly, şyǧarmanytez jazyp tastaisyŋ, al bıraq onyŋ kökıregıŋde neşe jyl jazuly hattai bolyp mänıstele syzylǧanyn tap basyp aitu mümkın emes. Uaqyty kelgende ǧana alǧa tartylǧan sybaǧaly tabaqtai erıksız boi ūsyndyra beredı. Erdıŋ jasy eludı belınen bır büktep, alpysqa jasty şegelep, qazaqşa qaiyrǧanda «Hvatitrabotatnadiadiu!» dep alyp, «Abai da qyryqtan keiın jazǧan ǧoi» dep jäne üstep, qūiryq-jaldy şart tüiıp, jazu üstelıne alaŋsyz otyrǧan bertıngı jyldary ǧana Mänşük turaly kıtabymnyŋ saǧaty soqty desem, qatelese qoiar ma ekenmın. Şardaq tartsaq ta şau tartpaǧan siiaqtymyz – qalai bolǧanda da jylyna bır roman berıp otyrǧan Iliias Esenberlinge, üş jylda üş öleŋdı roman – qyryq myŋ jol – jazǧan Äbulaqaptarǧa ılese almasam da, soŋǧy jetı jylda «jetıjyldyq jospardy artyǧymen oryndap», bes myŋ joldai jazyp tastappyz, qaljamyzǧa qaramai. Menıŋ jazuşylyq baǧytym – ne jazsam da adamdy, onyŋ taǧdyryn jazu, dälıregı, tarihty adam taǧdyry arqyly zertteu, mūny ǧūmyrnamalyq, personalistık esse deidı, al qalamgerlık kredom – belgılı bır taqyrypqa telınıp qalmau, sony, tıptı bır janrdy tūiaqkeştı qyp malşylai bermei, taqyrypty, soǧan sai tonaldylyqty özgertıp otyru. Sonda söz özınen özı qūiylyp kele bastaidy. Aitalyq, älgı jetı jylda ataqty jas änşımız Dimaş Qūdaibergen jaiynda dyrau kıtap jazyp bıtırdım, oǧan bes jyl otyrdym, būl men üşın rekord, al Mänşük kıtabyma nebärı bırjarym ai uaqyt kettı, būl endı –antirekordym. Bärı de zeiın quatyŋdy qanşalyqty sarp etuıŋe bailanysty bolar. İdeia ainalaŋda qaŋǧalaqtap jüredı, ışten bır kerneu kerneidı, älgı kerneu bütkıl zeiın quatyŋdy meŋgerıp alady. Önerdegı şabyt deitınımız osy şyǧar. Mänşüktı jazǧanymda sondai bır alapat kerneu boldy. Äruaq kötergen boluy... Äitpese, ädette qos maltany köje qatyqqa üş kün ezetın aldyŋyzdaǧy pendeŋızdı sonşalyq tez jazuǧa ne bastap äkeluı mümkın?! Kerek dese, kezınde menıŋ soǧys jaily bılım-bılıgım älgı balyqtyŋ aspanda ūşudy armandaǧany siiaqty bolymsyz bırdeŋe-tūǧyn– maidan tūrmaq, tıptı ekı jyl soldat bolyp, sausyldap sapqa tūryp körmegen adamnyŋ verbolizmge salyp, soǧys psihologiiasyn, maidan dialektikasyn, qarasuyq-qatqaq «okop şyndyǧyn» beruı, ne dese de oŋai şarua emes. Soǧysty jazǧannan keiın, oǧan baǧa beru kerek. Al özıŋnıŋ moraldyq qūqyŋ joq närsege qalai, qandai baǧa bermeksıŋ?! Mänşük – kie. Al kiege, kielıge baǧa berer aldynda sen aldymen älgı kienı ölşeu, mizan-şekkı qylyp özıŋe ölşep köruıŋ kerek... Onyŋ üstıne menıŋ aldymda köp faktını, jaǧdai-jaǧdaiatty oi elegınen qaiyra ötkızıp, pısenttep-pysyqtap, jaŋa tūrǧyda tūryp paiymdau mındetı tūrdy. Bır qolymda qalam, ekınşı qolymda jıtaina (lupa), är derektı qadaǧalap, är sözdı töŋkerıp qarap otyrǧandai edım. Äiteuır tübı haiyr, sırä, avtordy bas keiıpker ömır sürgen tarihi mezgılge qarai kerı audaryp jıberetın kontramosiia qozǧalysyna ılıge alsam kerek. – Jaŋa «Ainalamda qaŋǧalaqtap bır ideia jürdı» dep qaldyŋ. Qūpiia bolmasa, sol ne ideia? –Tük qūpiiasy joq, aitaiyn. «Ataqty ükımet beredı, abyroidy halyq beredı» dep Qadekeŋ (Qadyr Myrza-Äli) aitpaqşy, Mänşük esımı qaşanda ūlyqtaudan da, qūrmetteluden de kende bolǧan emes. Qazaq halqy, – sonymen bırge basqa halyqtardyŋ ökılderı de, – batyr qyzyn şyn jüregımen jaqsy kördı jäne körıp te keledı. Oǧan myŋdaǧan sıŋlılerınıŋ Mänşük degen abyroily brend-sözdı özderıne at-esım qylyp taǧynyp otyrǧany bır kuä. Osynşama uaqyt daŋq pen qūrmetke üzdıksız, üzılmei bölenu – eŋ ūlyǧ baqyttyŋ bırı. Sonymen bırge Mänşüktı erlık ısı jazyp qaldyryluymen de naǧyz baqyt iesı batyr deu jön. İia, būl jaǧynan alǧanda da ol armanda emes. Basyna ūryp sanaǧan kım bar deisıŋ, degenmen, menıŋ konservativtık esebım boiynşa Mänşük jaiyndaǧy materialdardyŋ sany şamamen 600-ge juyqtaidy. Köbısı tüpderektemelerge jäne kezınde onymen, otbasy müşelerımen tonnyŋ ışkı tügındei aralasqan adamdar jazyp qaldyrǧan iaki auyzşa aitudan autenttıqūraldarǧa tüsken jadyǧattar. Osy tūrǧydan kelgende qazırge deiın Mänşük Mämetovanyŋ tolyq ǧūmyrbaiany jasaldy dep sanauǧa äbden bolady. Jazu, sonyŋ ışınde estelık jazyp-aitu ärkımnıŋ köŋıl talǧamyna bailanysty närse ǧoi, soǧan sai älgı jadyǧattardy üş-tört tarmaqqa böluge bolar. Aşalap aitsaq, onyŋ bırınşısı – arhiv derekterı jäne artyq boiausyz, däldıkpen berılgen estelık äŋgımeler. Ekınşısı – Mänşükke degen qaltqysyz adal, qaltaryssyz aşyq köŋılden, ülken de şynaiy jaqsy köruden, ǧajaptanudan tuǧan jäne soǧan säikes pıkırdı, oidy körkem tūlǧalauǧa beiım memuarlyq jäne ocherktık novellalar, öleŋ-jyr, dastandar. «Strochi, pulemiotchik, zasiniiplatochek» dep keletın sergıtpe mantranyŋ şeŋberınen şyǧa almai qalǧandary da az emes. Işterınde bılgenın oqyǧan «moldalar» da, keide Mänşük atyn maldanyp, taqyrypty töske salyp taptap öte şyqqandar da bolmai qalǧan joq. Būlar eşteŋe emes, eŋ qiyny – bedelden bereke jinamaq bolyp, Mänşüktı közben körgendei, bırge soǧysqandai jazyp-syzǧandar. «Aŋşyǧa asyryp aitu aiyp emes, ötırık aitu aiyp» demekşı, asyryp aitsa eşteŋe emes, bıraq älgılerdıŋ keibıreuı äŋgımenı Tazşa baladan ötkızıp soǧady ǧoi. Söitıp, jüre-bara äu basqy propagandalyq ştamptarmen şalaptanǧan «jalpy maqtau – tügel ötırık» (Ötejan Nūrǧaliev) bır närsenı qaitalap aita bergennen sänı ketetın tatymal şyndyqpen tūtasyp, küregeilene kep, «Mänşük Mämetova» degen söz aitylsa boldy, orta mekteptıŋ ädebiet baǧdarlamasy qoldan qalyp qiyp, äbden sürgılep tastaǧan sana dereu belgılı bır obrazdy köz aldyǧa äkep tarta qoiatyn refleksiia paida boldy. Ekınşı sözben aitqanda, adamnyŋ jeke ömırbaianynan onyŋ obrazdyq  biografiiasy ozyp kettı. Osy bır ideologiialyq qalyp 70 jyl boiy eş qyrǧy tigızbei tūrdy. 1980-ınşı jyldar soŋynda, keŋestıŋ jaǧasy jyrtyla bastaǧan sätten bastap qana bırqatar avtor özderıne deiıngı būl taqyrypty bastandyryp, keŋeitıp qalyptastyruda alǧaşqy qadamdar jasady. Sonyŋ arşyndysy – Mänşüktıŋ maidandas syrdeskı qūrbysy AleksandraProkopenko men onyŋ jūbaiy ÄkentaiHalimuldinnıŋ qalamdarynan qorytylyp şyqqan «Mänşüktıŋ jūldyzdy sätı» deitın ömırderektık kıtap. Onda Mänşükpen bır jertölede tūryp, baspana men asty bölısken Aleksandra jeŋgemız batyr qūrbysy jaiynda bızge qūndy mol derek ūsynyp qana qoimai, jalpy onyŋ maidandaǧy ömırın möltıldetıp, däl de äserlı jetkızgen. Ädebiettanuşylardyŋ tılımen aitqanda, harakter şyndyǧyn bergen. Odan keiıngı auyz toltyryp aitarlyq dünie – jurnalist Gülzeinep Sädırqyzynyŋ1990-jyldar öresınde «Egemen Qazaqstan» gazetınde jariialanǧan aşylym-jaŋalyqtarǧa toly zertteu maqalalary. Ain moment, Mänşüktıŋ sıŋlısı Aiman Mämetova men oraldyq qalamger aǧamyz Tihon Älıpqali bırıgıp şyǧarǧan «Mäŋgılıkke mazdaǧan qyrşyn ǧūmyr» kıtabyn da tūşyna oqisyŋ, būl – osy taqyrypta Nevel sapary negızınde jazylǧan trevel-buk. Būlardyŋ barlyǧy da közben körgen närselerge negızdelgen, arasynda qūjatpen şegelep tūryp jazylǧan tuyndylar bar, sonda-daǧy, –Esaqa, qūlaǧyŋyzdy bertaman äkelıŋızşı, sybyrlap aitaiyn, – sonda-daǧy, Mänşük jaiynda oqyp otyrǧanymdamen jazǧan äiteuır bırdeŋe jetpegendei erıksız jūtynyp qalamyn. Aşyǧy, qoŋyltaqsimyn. Sırä, mūnyŋ sebebı bır Mänşükke ǧana bailanysty bolmas. Jalpy bızdıŋ ǧūmyrnama tüzu ısımızde jüielık qatelıkterge oryn berılıp, sonyŋ saldarynan tarihymyzda, ufologtarşa aitsaq, tanymsyz ūşaq-däleŋkeler köbeiıp ketkendıgınde bolsa kerek. Dünie jüzınde, sonyŋ ışınde Batysta jaǧdai bıraz basqaşa. Ärine, olarda da älı keletını de, älı kelmeitını de qyzyl körgendei jabysa ketıp, taqyrypty sūiyltyp ketetınder joq dei almaimyz, desek-daǧy euroamerikandyq örkenietke tiesılı elderde kıtapşyl talmudist tarihşylardan oi oilaityn tarihşylardyŋ basy molyraq bolyp keledı. Būl jerde mäsele taqyryptyŋ masaǧyn qaldyrmai, tügel aituda, sol negızde mol maǧlūmat berıp, tereŋ sana qosuda ǧana emes, gäpjüielı negızben zerttei bılude. Būl jerde jüie degenımız – bırınşı kezekte adamǧa, tūlǧaǧa den qoiatyn intellektualdyq tarih jasau. Mūny «jaŋa tarih, jaŋa tarihnama» deimız. Mübäda dünie tarihyndaǧy jauynger äiel-qyzdardyŋ ömırı jaiynda jazylǧan osyndai jaŋa közqarastaǧy eŋbekterge keletın bolsaq, aldymen D’AnnKempbelldıŋ «Äielder şaiqas üstınde: Ekınşı düniejüzılık soǧys täjıribesı» deitın zertteuın aitu lazym. Sondai-aq belorus jazuşysy Svetlana Aleksievichtıŋ2015 jyly Nobel syilyǧyn alǧan «U voiny ne jenskoeliso» atty esse kıtabyn aitamyz. Amerikan kinoöndırısınıŋ üzdıgı – «Soldat Djein» filmı de osy qatarda, onda Demi Mur amerikalyq alǧaşqy jauynger äieldıŋ beinesın şynaiy somdaidy. Joǧarydaǧy kıtaptar modernistık yŋǧaiǧa qūrylǧan, iaǧni olarda ötırık jazu, oidan qosu degen bolmaidy. Taqyryptyŋ basyn bas, baqalşaǧyn qaratas qylyp, şiqanyn şyǧaryp aitady, al Aleksievich syndy esseşı qalamgerler keiıpkerler basyndaǧy hal-küidı sözben jılıktıŋ maiyndai ūiqastyryp, toǧystyra kep, qan-tamyrǧa, jūlyn-moiynǧa tüsıretın bölekşe jazu maşyǧyn tabady. Sonyŋ arqasynda zertteu nysany – keiıpker tūlǧalanady (personifikasiialanady). Aleksievich kıtaby tap-taza insaiderlık derekterge qūrylǧan, al mende Mänşüktı körgen-bılgen adamdarmen keŋ otyryp äŋgımeleserlık mümkındık bolmady, sebebı būl taqyrypqa dendep kırıskenımde älgı adamdar būl dünienıŋ jüzınde joq edı. Ony aitasyz, «künde erteŋmen» jürıp, Aiman apaimen de jüzdese almai qalǧanym nendei ökınış – apai būrnaǧy jylykovidten qaitys bolyp ketıptı. San soqtym da qaldym. Äsırese Mänşük janyndai jaqsy körgen Mädina äjesıne (Äminanyŋ şeşesı), Jauharǧa (Äminanyŋ sıŋlısı), Äjıǧaliǧa (Ämina apaidyŋ ekınşı erı) qatysty t.b. sūraqtaryma jauap ala almai qapyda qaldym. Nege deseŋız, maǧan aldymen Mänşük ömırınıŋ köptegen avtorlar basyn aiaǧyna keltırıp, bylyqtyryp jıbergen kömes tūstaryn anyqtap, sabandy tozaŋnan tazartu, iaǧni bütkıl ömırderekterdı jüielep bırızdendıru maŋyzdy mındet boldy. Sonda ǧana tereŋ taldauǧa, keŋınen mänısteuge jol aşylady. Onan soŋ būrynǧy avtorlardyŋ qatelıgın qaitalamau, nazardy nätijege emes, proseske şoǧyrlandyru ylǧi da miymnyŋ bır būryşynda tūrdy. Osylai etkende pazl atauly jiyla kep bır arnaǧa sarqady, nätijesınde faktıler özara bailanysqa tüsıp, ideiaǧa ainalady. Keiıpkerdıŋ şyn, şynaiy ömırı, jasampazdyq eŋbegı, bolmys-bıtımı mifologiiadan arşylyp, bölek şyǧady. Jarqyn sözderdıŋ arjaǧyna jasyrynǧan şyn ömırımen kezıgesıŋ. Aidyŋ, ondaǧy kraterdıŋ tasa betıne üŋılgendei bolasyŋ. Men üşın faktılerdı özara qabystyrǧan älgındei tüpözek ideia – qolǧa alǧan tauarihtyŋ otyz bükteu, qyryq qattauynda jasyrynǧan motiv-sebepterdı aşyp, saldarlardy tüpteu boldy. Iаǧni, Mänşük maidanǧa öz erkımen nege bardy? Nelıkten köre-bıle tūra özın ajalǧa bailady? Nege erlık jasady? Jalpy adam nege ainaldyrǧan bırneşe minutta, tıptı qas-qaǧymda közsız erlık jasauǧa bel buady? Būǧan qandai jaǧdaiattar äser etuı mümkın? t.b. saualdar. Kıtabymnyŋ aty da osy tüpözek ideiaǧa bailanysty. «Qaharmandyq anatomiiasy. Mänşüktıŋ mälımsız maidany» dep qoiyldy. Orysşa nūsqasynda – «Anatomiia geroizma. NeizvestnaiavoinaManşuk». –Jaŋa «Mänşük taqyryby jazyludan kende emes» dep qaldyŋ. Degenmen, būl taqyryp derektemelık jaǧynan tört aiaǧy tügeldengen be, älde «aqtaŋdaqtar» onda da kezdese me? –«Aqtaŋdaq» joq, bıraq aqparattyq paradoks türındegı bıraz «boztaŋdaq» bar. Syrt qaraǧanda, qynaǧa boiaǧandai anyq-qanyq tarih, al ışıne tüsıp körseŋ, bılmekke qūştar aşqaraq köŋıl bırqatar sūraqtyŋ qorşauynda qalady. Mysaly, soŋǧy jyldary Mänşüktıŋ eresekteu şaǧynda Orda mektebınde oqyǧany jaily derek şyǧa bastady. Būǧan deiıngı mälımetterde ondai söz kezdespeidı. Mänşüktıŋ medisina institutynda oqyǧany jaily da anyq-qanyq mälımet joq. Qolda bar derekter rabfakta jäne  instituttyŋ daiarlyq kursynda bılım tiianaqtaǧanyn, odan ärı Narkomatqa jūmysqa ornalasqanyn körsetedı. Būǧan 1940 jyldan bastap ükımet qaulysymen JOO jäne orta mekteptıŋ joǧary klastary aqyly oquǧa köşırıluı sebep boluy da mümkın. Student är semestrge 200som töleuı tiıs edı, al ol kezde täuır ailyq 250-300 somdy töŋırektegenın eskersek, jūmyssyz student üşın būl edäuır aqşa. Sol sebeptı oquǧa tüsıp tūryp, aqysyn tölei almai elderıne qaityp ketkender de az bolmaǧan. Sondai-aq Mänşüktı qyz bala boluy sebeptı maidandaǧy äskerge almaǧan dep keldık. Al Almaty medinstitutynyŋ muzeiı qyzmetkerlerınıŋ aituynşa, Mänşük maliariia (bezgek) auruymen auyrǧandyqtan äskeri qyzmetke jaramsyz dep tabylǧan. Syrqattyŋ būl türı Edıldıŋ Jänıbek (Oiaŋ) öŋırıne taiau aimaǧynda jiı ūşyrasady eken, mysaly, Saratov maŋyndaǧy Kamyşin jerınıŋ tumasy ataqty ūşqyş Maresev maliariiadan saryp auruyna ūşyrap, äskerge şaqyrylmai, maidanǧa bıraz qiyndyqpen barǧan. Gollivud «jūldyzy» ErrolFlinn de Jaŋa Gvineiaǧa ekspedisiiamen barǧanynda jūqtyrǧan bezgek auruy tosqauyl bolyp, soǧysqa alynbaǧan. Mūny aityp otyrǧanym, bezgek – adamǧa suly-batpaqty jerlerde, aŋ-qūstan, masadan jūǧatyn zoonozdyq auru ekenın eskertu. Sondai-aq Mänşük qūramynda bolǧan 100-ınşı jeke atqyştar brigadasy qatysqan belgılı «Mars» äskeri operasiiasynyŋ, – dūrysy, qyrǧynynyŋ, – materialdary arhiv qūlpynyŋ astynan tolyq alyna qoiǧan joq. Batyr apamyz Nevel jerınde ekı ret jerlengenı jönınde mälımetter bar, bıraq ol da memuarlyq-arhivtık evristika jürgızudı tıleidı. Maidanda Mänşük süiıp qaldy deitın Nürken Qūsaiynovtyŋ da ömırderegı taptyrmai otyr. Maidanger qazaq qyzdarynyŋ taǧdyrlaryn zerttep jürgen Dina İgısätovanyŋ jazuynşa, batyrlyq ataqqa Mänşükpen qatar 100-ınşı brigadanyŋ bır medbikesı de ūsynylǧan, bälkım sodan ataq Mänşükke keşıktırılıp berılgen... Mıne, jauabyn kütıp tūrǧan osyndai-osyndai bırqatar jaǧdai bar. –Haiyr, endı qotanymyzǧa qaityp oralaiyq. «Bärın qoiyp, Manasty ait» demekşı, jiyrmaǧa endı tolǧan jap-jas kökörım qyzdy qanqasap maidanǧa özı tılenıp baryp, erlık körsetuge ne itermelegen dep oilaisyŋ? –Bismilla degende-aq sözdıŋ basyn aşyp alatyn bır mäsele bar: Mänşüktıŋ boiyn osynşama qūlşynys, sonşalyqty jıger nege biledı? Soǧys jaǧdaiyndaǧy moraldyq-psihologiialyq ruh – jauyŋdy mert qyluǧa daiyn bolu ǧana emes, sol jolda özın qūrban etuge de äzır bolu deimız ǧoi, sonda-daǧy Mänşük nege ölımge baqūl boldy? Ne üşın? Kım üşın? Osy sūraqtar bügıngı bızdı mazalauyn qoiar emes. Arada talai jyldyŋ jüzı jaŋǧyrsa da olarǧa tūşymdy jauap ala almai otyrmyz. Anyq jauap özın taptyrta da qoimas. Sonda da būl saual özın barynşa jan-jaqty qarastyrudy qajet etedı der edım. Menıŋşe, tıptı osy jolda Mihail Bahtinnıŋ «Filosofiia postupka» kıtaby sekıldı jotaly zertteu eŋbekterdı qarap şyǧu artyqtyq etpeidı. Bır närsenıŋ basy aşyq: Mänşüktıŋ erlık jasau sebebı – jalǧyz-jarym emes, onyŋ sabaudai-sabaudai bırneşe sebebı boluy äbden mümkın, iaǧni ol qatqabat, köpmaǧynaly närse. Soǧan orai sebeptık-saldarlyq bailanysy da tereŋde jasyruly. Ony faktı-derekterdı qūm ışınen altyn juǧandai ekşep, ırıktep, tarazyǧa tartyp baryp qana taba alasyŋ. — Aştyŋ ba endı sol sebep-bailanysty? — Solai deuge yqtiiarlymyn. — Aitsaŋşy endı, üzdıktırmei. – Aitsam, bylai: Mänşüktıŋ erlıgı – Mänşüktıŋ ömırınıŋ özı eken, al ǧūmyr joly obektivtı jäne subektivtı jaǧdai-jaǧdaiattarǧa toly bolǧandyqtan qaharmandyq erlıgı de soǧan sai otandyq, otansüigıştık sezımdermen, sondai-aq jeke ömırındegı jäne dünietanymyndaǧy dramalyq, tragediialyq jaǧdailarmen qalyptasady. Iаǧni Mänşüktıŋ soǧysy, Mänşüktıŋ maidany – bır mezgılde ärı bükılhalyqtyq soǧys, Ūly Otan soǧysy, ärı özıne ǧana tän jeke soǧys. – Beu, ne deptı-au! Sonda manaǧy sabaudai sebepter osy jalpy men jalqydan kelıp şyǧady ǧoi? –Ötejan aǧamyzşa jıbersek, «metko» aittyŋyz. Jalpy men jalqy. Mūnyŋ alǧaşqysyna kelsek, Mänşük semserın sertke bailaǧan jūrttyŋ ökılı ekenın aldymen este ūstau jön. Batyr qaşanda halyqtyŋ qanasynan jaralady. Qazırgışe aitqanda, zäuzat qory röl oinaidy. Al qazaqtyŋ zäuzaty – negızınen batyrlyqtyŋ zäuzaty, jauyngerlerdıŋ DNQ-sy. Eldıŋ şetın jauǧa bastyrmau, jerıne köz alartyp egese kelgen dūşpandy mūqatu bızdıŋ qanymyzda bar jäne ol qan kezı kelgende ūiqysynan oianyp, orys «postupok» deitın ekşn, iaǧni batyr batyl qadam jasatatynyna tarih turaşy. Keşegı soǧysta orystardyŋ jazuynşa, ūrys bastalǧan kezde qazaqtar şamaly qorqasoqtap tūrady eken de, şaiqas qyzǧan şaqta ekı közderı şoqtai janyp ot bolyp ketedı eken. Sodan keiın-aq olardy eşteŋe toqtata almaǧan. Orystardyŋ aituymen jıbersek, «Kazahdolgoterpit, nopotom, nakopivgnev, ne spustit». Iаǧni qan körgesın qandary dolyrǧan. Būl – qazaqtyŋ ekstrim tarihty halyq, şynaiy sapa qasietterı ekstremal jaǧdailarda aşylatyn jūrt ekendıgıne yspat. Osy söz bızdıŋ qyzdarymyzǧa da äbden qatysty. Tolyq emes mälımet boiynşa, Ekınşı düniejüzılık soǧysqa Qazaqstannan 5183 äiel zaty qatysqan. Sonyŋ basym köpşılıgı qazaq qyzdary. Iаǧni, qiyn-qystau künderde qazaq äielınen ülken qaisar-qairat şyǧa alady. Öŋmenıŋnen öter ötkırlık jıgıtterde bolǧanda süisıntedı, al qyz balanyŋ qasqyrdai öjettıgı qanşalyqty jarasymdy, äieldıŋ myqty qaruy näzıktıgı, synyqtyǧy emes pe deisıŋ ǧoi. Äiel genetikalyq tūrǧydan beibıtşılık ūryǧyn sebuşı ekendıgı bügınde däleldengen. Bıraq būrynyraqta qazaq sahyrasyn aralaǧan orys jäne Batys saiahatşy-ǧalymdaryna aitqyzsaŋ, qazaq äielderı atqa mınıp, naiza-soiyl alyp jaumen soǧysuǧa kelgende erkektermen teŋ tüsken, al tasşainardolyqtylyq jaǧynan tıptı erlerınen asyp ketken. «Smert do togopreziraiut, chtoohotneesoglaşaiutsiaumeret, nejeliustupitnepriiateliu, i buduchirazbitygryzutorujie, esliuje ne mogutsrajatsiailipomoch sebe», – dep jazady D.Fletcher. Qasqyrdyŋ qūrtqasy jany barda qolǧa tüspeuge tyrysatyny siiaqty. –Mūhit babaŋ şyrqaǧan «Bala Oraz» änınıŋ täu aty – «Jylqyşy» eken. Kedei jylqyşy jıgıt baidyŋ qyzyn alyp qaşady. Quǧynşylar jetıp, soiyl ūrysta jıgıt öledı. Qyz ılgerı ketken eken. Qaityp kelıp, quǧynşynyŋ bıreuın qosauyzben atyp tüsıredı de, qanjaryn qaq jüregınıŋ tūsyna tırep, ölıp jatqan joldasynyŋ üstıne qūlaidy... –Baisal baidyŋ qyzynyŋ hikaiasy da osyǧan ūqsas – ataqty Şūbyrtpaly Aǧybai batyrdyŋ basynan keşken uaqiǧasy. Taŋqalarlyq närse, şynynda da. «Älı ekı közıne ǧana jetetın äiel» dep jatamyz ǧoi ädette. Onymyz erkektık şovinizm, bälki basqa halyqtardyŋ äielderın körıp aitylǧan söz siiaqty, menıŋşe. Mysaly, ala topyly aǧaiyndarymyzdyŋ arasynan maidanǧa barǧan Märiiam Iýsupova ǧana belgılı. Sırä, soǧys Şyǧystyŋ ezılıŋkı äielderınıŋ saltyna qarama-qaişy, tabiǧaty jat närse bolsa kerek. Al qazaq öz qyzdaryn qūlyndai erke, qūstai erkın qyp ösırgen. Obektivtı türde, öjettık sol erkındıkpen kelgen. Al onyŋ arǧy jaǧynda saq, ǧūn zamandaryndaǧy «dala amazonkalary» dästürı jatyr. Qazaqtar otyryqşy ömırge özge türkı halyqtarymen salystyrǧanda köp keiın köştı ǧoi, soǧan säikes Ekınşı düniejüzılık soǧysqa deiın de qazaq qyzdarynyŋ boiynda köşpelı amazonkalardyŋ jauyngerlık oty söne qoimaǧan dep oilaimyn. Ilgerıde «batyr köptıŋ qanasynan jaralady» dedık qoi. Bıraq onyŋ jaralǧan, tuǧan sätın körgen adam neken-saiaq. Al Mänşük, Äliia, Hiuazdar jiyrmasynşy jastarynda-aq tūtas bır halyqtyŋ namysy bolyp jarylyp, qanmaidannyŋ ötınde naizaǧai otyndai jarq ettı. Bızdıŋ atalarymyzdyŋ köz aldynda jarq ettı. Ertek emes būl. Batyr qyzdardyŋ tap osylai tobymen namysty sätte köz aldyŋda töbeden tüskendei boluy jalpy Şyǧys elderınde ılude bıreu. Sondyqtan üş şolpanymyzdy jäne olarmen bırge at-erlıgı älı tolyq mälım bola qoimaǧan Altynşaş Nūrǧojinova sekıldı qaharmandarymyzdy qazaq qyzdarynyŋ baiaǧy batyrlyq dästürın jalǧastyruşylar deimız. «Qaraǧai, basyn kesseŋ, tübı qalar» demei me Mädi änşı. – Mänşüktıŋ osy Oraldaǧy muzeiınen tobylǧy sap qamşysyn körıp edım. Atqa erkın şapqan, qyz siiaqty būldanşaqtyq, äsemsu, paŋsu jat, tura sözdı, ötkır mınezdı bolypty apamyz... –Qarap otyrsaŋ, ömır joldary qamşynyŋ taspasyndai qatar örılgen üş qyzymyzdyŋ – Mänşük, Äliia, Hiuazdyŋ (üşeuı bırın-bırı bılgen, äkelerı özara aralas-qūralastyqta bolǧan), şaqpaq tastai üş torymyzdyŋ bıtım-bolmys, mınez, tıptı tür-älpet jaǧynan bır-bırınen alys-qalysy şamaly. Hiuazdyŋ aiaq kiım ölşemı 33 sm, al Mänşüktıŋ aiaǧy 35sm, salmaǧy 46 kg eken. Al batyrlyqtary, tabandylyqtary, erık-jıger, öjettık, namysqoilyqtary tau qoparyp, arna būzardai. Mūnyŋ asyl qūpiiasy: üşeuınıŋ de tūqymdarynda «toqal äje» bolmaǧan. Qandary sūryptalǧan, taza, tektı jerde ösıp-öngenderdı būryn qazaq solai degen. Köŋıl küiın aşyq bıldıretın, oiyndaǧysyn jasyrmai aitatyn, alǧan betten qaitpaityn, bılıp tūryp, bılgenın ısteitın qaisar-qasqyr mınezderı bügıngı bızge «Qaharmandyq qaşanda örlıkpen, namyspen, özınıŋ baǧasyn bıletın arlylyqpen bıte qainasyp keledı» degen belgılı qaǧidattyŋ äbden dūrys ekendıgın de ūqtyra ketedı. Mänşük öte arly, namysqoi bolǧan. Üiınen jataqhanaǧa ketıp, jaǧdaisyz jürgen şaqta oquǧa ekı köilegın kezek auystyryp kiıp keledı eken. Şoqtai jasanyp jürgen qūrbylary mūnyŋ sebebın sūrasa, «Osy ekı köilegımdı bek ūnatamyn» deitın körınedı. Jaǧdaiyn aityp şaǧynu onda atymen bolmaǧan. Ne dese de batyr adam sūramaidy, «berse – qolynan, bermese – jolynan» alady ǧoi. Sonymen qatar apamyz pıkırın de köpke bermeptı. Közı jetken närsege tabandap tūryp alǧan. Özınıŋ şyn nyspysy – Mänsiia (arabşa män+siia= män, maǧyna, bılım-bılık) keiın Mänşük bolyp özgergenı mälım. Soŋǧy esım de arabta bar, «belgılı, mäşhür jan» degen söz. Bıraq, negızınde, Mänşük – üidegı ülkender balany erkelete, yqşamdap aitudan şyqqan gipokoristik (Mänsiia – Mänşük), al el auzyndaǧy odan da dūrys ılkı nūsqasy –Mänşök. Batys qazaǧy Mänsiiany kışıreite-erkelete osylai deidı. Batyr apamyz jaily kıtap şyǧarǧan marqūm İsatai Kenjäliev te Mänşök dep aityp-jazyp kettı, būl pıkırge qūlaq asuymyz kerek. Juylǧan qaraqattai döŋgelengen badam közıne qarap Monşaq ataǧan degen söz – jaŋsaq parallel. Aitaiyn degenım, Aleksandra Prokopenkonyŋ kuälık etuınşe, 100-ınşı brigada maidanǧa ketıp bara jatqanda vagon ışınde slavian tektı qyzdar üirenşıktı «ülken auyldyqtaryna» salyp, Mänşüktı Maşaatyqtyra bastaidy. ArtiomdıTioma, Anastasiiany Tasia, Aleksandrany Asia, deitınderı siiaqty. Bıraq Mänşük būǧan bolmai, «Iа – ne Maşa, ia –Manchuk!» dep tūryp alady. Qyzdar qūitaqandai qyzdyŋ myna qaisarlyǧyna taŋ qalyp, aitqanyna kelısuge mäjbür bolady. Aitsa aitqandai edı. Qyz tūrmaq, onyŋ kökesındei Ybyrai Altynsarin özın İvan Alekseevich, Älihan Bökeihanov Aleksei Nikolaevich dep ataǧanǧa, tıptı Äliia–Liiaǧa, Hiuaz–Katiaǧa kelıskenın eskersek. – İia, ūrqyna tartpaityn zat joq. Qazaq halqy jüzden qūralǧan, al «Kışı jüz qazaqtarynyŋ 250 jyldyq tarihy qanmen jazylǧan», – dep jazypty professor Halel Dosmūhamedov. Sol aitqandai, Mänşüktıŋ maidan dalasynda denesı qalǧan ata-babasy da az bolmaǧan şyǧar. Basqaşa aitqanda, qaitpas qaisarlyqty, batyrlyqty, ūrys alaŋynda erlıkpen jan berudı tabiǧi ölım dep bıluşılık apamyzdyŋ öz arǧy zäuzatynda da boluy mümkın be? –«Qūlmambetten qalǧan qūlyn» demekşısız ǧoi?! İia, būl solai. Soǧan orai joǧarydaǧy «ūrqyna tartpaityn zat joq» degen sözıŋızdı «ūryǧyna» dep şamaly özgertse de bolar edı. «Men – bır ysyqqa syimaityn adammyn ǧoi, men – qazaqtyŋ Zeinollasymyn ǧoi» deuşı edı Zekeŋ, Zeinolla Qabdolov. Sol aitqandai, Mänşük – aldymen mūqym qazaqtyŋ Mänşügı. Degenmen, «ruǧa bölme, rudy sūra» demekşı, osy jerde Raqaŋ (Raqymjan Otarbaev) aitatyn «kışkentai rulyq körpenıŋ» de şetın azdap sypyryp ötkennıŋ artyqtyǧy bolmas. Būl oraida Mänşüktıŋ öz ruy –şerkeştıgın joǧaryda söz bolǧan erekşe mınez-temperamentımen, arlylyq qasietterımen, sosyn qara qyldy qaq jarǧan ädıletsüigıştıgımen ǧana şektep qoiuǧa bolmas. «Şerkeş» ru atauyn öz degenın ısteitın, iaǧni sarqaş (şälkes) sözımen şendestıruşıler bar. Dese de, baiaǧyda bır şal aitty eken dep, şerkeşterdıŋ sapalyq qasietterın bilıkpen, oqymystylyqpen şektep tastau tarihi ädılettılık bolmas edı. «Qoiys pen Derbıs sert etken, / Sert etken jauyn mert etken, / Şerkeşten batyr köp şyqty, / Ol zamanda erte ötken» dep keletın eskı sözdıŋ törkını şyndyqtyŋ auylynda jatsa kerek. Aita berse, «şerkeş», «serkeş» binarynyŋ tübı «berserk, serk», iaǧni «berserkier» sözımen atalas. Baǧzyda «berserler» («börıserler») dep qūtyrǧan qasqyrdai jauyngerler tobyn, airyqşa äskeri kastany aitqan. Osy «börısūrlar» – «börı terısın jamylǧandar» ūǧymy skandinavtarda «berserler» bolyp saqtalyp qalǧan, mysaly, olardaǧy Baiǧūt, Ötrök, Qyldyr esımdı berserler. Şerkeş taŋbasy baqan – köşpelılık pen jauyngerlıktıŋ simvoly. XVIII ǧasyrda jasaǧan süiınış qoiys Şaǧyrai batyr Jädıkūlynyŋ aty şerkeş ruynyŋ ūranyna şyqqan. Ūly Otan soǧysynda bır ǧana Batys Qazaqstan oblysy ışınde Mänşükten bölek jaqauşerkeş Erdenbek Nietqaliev pen şumaq şerkeş Temır Masin bar üş bırdei Keŋes Odaǧynyŋ Batyryn berdı. Şerkeş jaiyndaǧy qalǧan äŋgımenı juyrda baspa betın körgen Nūrlybek Bırmanov aǧamyzdyŋ «Bolşoiputslavnogonaroda» deitın kıtabynan tabuǧa bolady. — Al naǧaşylary jaǧynan qalai Mänşük? –Ol jaǧynan da qamşy salǧyzbaidy apamyz. Öz äkesı Jeŋsıkälı nätı juastau, biiazy, şaruanyŋ adamy eken. Al anasy Toiylşa– berış ruynan, onyŋ ışınde begıs bölımı, auylǧa yqpaldy, pysyq, qairatty kısı bolypty. Qazaq bala jaqsy bolsa özınen, jaman bolsa naǧaşylarynan köredı ǧoi, bıraq ol ädet būl jerge jürmeidı. Mänşüktıŋ köptegen qasietterı äkenıŋ quatymen jäne bırqatar qasietterı ananyŋ sütımen daryǧan deu jön. Dana halqymyzdyŋ «Alyp – anadan, at – bieden» degen sözı, «Är alyptyŋ artynda äiel adam tūrady» degen islam lūǧaty osy jerge däl. Toiylşa anasy batyr tuatyn altyn qūrsaq bolǧanda, berış atasy zamanynda jürgen jerın talqan qylǧan batyr jūrt bolǧandyqtan da Mänşüktei qaharmandy būl dünie tırşılıgıne keltırgen. Qūdai-au, jiyrmaǧa jaŋa şyqqan jasynda qai jerde jürıp, qandai jaǧdaida mınez qalyptastyryp ülgergenıne qabaǧat qairan qalasyŋ. Mänşük mekteptı bıtırgende-aq eşqandai būralaŋ joldy bılmeitın bütın bıtım retınde qalyptasyp ülgergen. Maqsatker, alǧyr jäne tözımdı bolyp erte jetılgen. Maidanǧa bel buǧan alǧaşqy sätten-aq ol T-34-85tankısı syqyldy tosqauyl ataulyny būzyp-jaryp ötetın bölekşe harakterın tanytady. Salǧylasyp emes, serttesıp, özınıŋ qalaida maidanǧa baruyn däleldei alǧan. Sol kezde onyŋ būl şeşımtaldyǧyn ainalasy, tıptı Ämina şeşesı, ıs basyndaǧy adamdar, aiauşylyq bıldırgen meiırı asqan aǧalary da tüsınbei dal bolady, keibıreulerı tıptı essızdık körıp, şekelerın būranda jasap körsetken. Bıreuın de pysqyrmady. Aitty – bıttı. Üzdı – kesıldı. Būl– maqsatkerlıgı, al endı alǧyrlyǧyna, tözımdılıgıne kelsek, ol da öz aldyna bır jyr. Talanttynyŋ talaptysy Mänşük özın aldaǧy ömır asularyna däl bır spartandarşa daiyndaǧan. Joǧary synyptarda-aq ol respublikadaǧy bolaşaǧynan ümıt küttıretın jas sportşylardyŋ qataryna qosylyp, tapanşadan, myltyqtan nysana közdeu boiynşa üzdık nätijeler körsetedı. Ol nysana közdeuden respublika qūrama komandasynyŋ müşesı bolǧan. Osy alǧyrlyǧynyŋ arqasynda jäne äskerge «köŋıldı bolyp jazyluy», iaǧni öz erkımen baruy sebeptı jauyngerlık-äskeri önerdı keibır jıgıtterden de tez meŋgerıp ketedı. Oqyǧan mamandyǧy medik bolǧandyqtan medsanitarlyq kursty üzdık aiaqtauy taŋdandyrmaidy, al 100-ınşı brigadaǧa alynǧasyn Toqmaq maŋynda radister kursynan ötken kezdegı äskeri jıtkırlıgın qūrbylary aita almai otyrady eken. Negızı Morza älıppesınıŋ özı üirenuşıden joǧary este saqtau qabıletın qajet etedı. Al Mänşüktıŋ este saqtau qabıletı öte joǧary bolǧan. Sol siiaqty Mänşük maidanda da medsanitarlyqty, ştab ısın şemışkeşe şaǧyp tastaǧan, qūjatpen tez, ūqypty jūmys ıstep, mäşıŋkenı jügerı quyrǧandai bytyrlatqan. Sol künderdıŋ bırınde ataqty mergen Ybyraiym Süleimenov Mänşük ekeuı ştab jūmysymen alǧy şepke bara jatqandarynda jap-jas qyzdyŋ vintovkanyŋ oqjatarynan zatvoryna jyp-jyp etkızıp oq jytyryp, qaruyn jaudy qarsy aluǧa zamatta daiyn qylǧanyn körıp qūlap qala jazdaidy. Al Mänşüktıŋ taŋdap alǧan «ǧaşyǧy» –pulemiotpen jūmys ısteuı qarulastarynyŋ arasynda aŋyzǧa ainalady. Ol özı maidanda ötkızgen 424 täulık ışınde pulemiotpen şaiqasqa asa jiı tüspegen, alaida osy mardymsyz ūrys täjıribesıne qaramastan ol oqu-jattyǧu kezeŋınde-aq bütkıl armiiadaǧy sanauly şeber pulemetşınıŋ qataryna qosylady, al 3-ınşı ekpındı armiia boiynşa alǧanda būl taza «erkektık» devaisty qapysyz meŋgergen jalǧyz jauynger qyz atanady. Tıptı täjıribelı erkek atqyştardyŋ özı Mänşüktıŋ gaşetka üstındegı jinaqylyǧyna, estu jäne köru periferiiasyna süisıngen. Ol flangıden janasalap, qiǧaştap qiyp atudan üzdıkterdıŋ qatarynda bolǧan. Söitıp az uaqytta pulemet raschiotınıŋ komandirlıgıne joǧarylatylyp, serjant, keiınırek aǧa serjant äskeri şenı berıledı. Raschiotınpulemiot ısıne bauluy da özınşe bır hikaia. «Maksimnıŋ» atu bölıgın sart-sūrt bölşektep, tez qaita jinap, nysanany turalap qyrqyp atyp ta, qiǧaştap, kesıp atyp ta körsetken kezde qaramaǧyndaǧy pulemiot ata almai, maŋqasy aǧyp jylap otyrǧan özı qūralpy jıgıtter älgı «tra-ta-ta-ta»-ny körıp qaradai jasidy eken. Bıraq men kerımmın dep maqtanu, asqaqtau Mänşükte atymen bolmaǧan. Aspai-saspai, salqynqandy şydamdylyqpen üiretuden jalyqpaǧan. «Bölekşe bolmysyna qaramastan, ol özı aiyryqşa sezımtal, sypaiy, salmaqty, tyŋǧylyqty jan bolatyn» dep jazady qarulastary. İe, şaruany şamaly ūzartyp alatynymyz bolmasa, qolǧa alǧan ısıne jan-tänımen berılu, jūmysty ömırdıŋ mänıne ainaldyru jalpy bızdıŋ qanymyzda bar närse. Qūdaidyŋ säulesı tüsken adamdar alǧyr, tez üirengış ūǧymtal bolatyn körınedı ǧoi. Mänşük te sondai Allanyŋ sansyz nyǧmetımen jarylqanuy sebeptı qai ıste bolsyn bırınşı sūrypty şeber, taŋdaulylardyŋ ışındegı bırınşısı därejesıne köterılgen. Soǧys – özınşe bır oqu, jattyǧu ötkelegı, maidan – praktika, täjıribe jinau kezeŋı ǧoi, osy oraida bız Mänşüktıŋ jauynger retınde de, komandir retınde de tez jetılıp, tez öskeleŋdegenın köremız. İzocha stansasy tübındegı soŋǧy şaiqasyn alaiyq. Qaraŋyz, stansa maŋyndaǧy 173.7-ınşı töbe basynda bır özı qalǧannan keiın oqpanany boilai qoiylǧan üş pulemiotke kezek-kezek auysyp soǧysady. Nege deseŋız, zeŋbırektegı siiaqty pulemettıŋ de eŋ osal jerı – ūŋǧysy, ol üzdıksız atysta qyzyp, ısten şyǧyp ketıp otyrady. Su qūiyp salqyndatqanşa talai uaqyt. Būl – bır. Ekınşıden, bır atyp bolǧasyn hronometraj ıske qosylady, ädette būl şamamen 5-6 minutty qūraidy, sol aralyqta atqyş qaruymen jaŋa ūiaǧa köşıp ülgeruı kerek, äitpese jaudyŋ snariady tömpeşınıŋ astynda qalasyŋ. Mänşük osy oraida üş pulemiotke kezek jügırıp pozisiiasyn kölbeu auystyryp qana qoimai, bır sät oqpanadan şyǧyp, öz oqşaşarymen jondy betkeilei alǧa jetpıs metrdei jyljyp baryp, atysty jaŋa, boilau pozisiiadan jalǧastyrǧan. Būl ekspozisiia pulemiotşınıŋ aldyn ala oilastyrylǧan dinamikalyq qorǧanys täsılın qoldanǧanyn körsetedı. Iаǧni ūtqyr, manevrlık qorǧanys. Osy qalpynda būl täsıl zamanaui taktikalyq soǧysqa tän jahatkerlıkpen şaiqasu, iaǧni bır orynda qalyp qoimai, ünemı qozǧalysta jürıp soǧysu ädısın eske tüsıredı. Beinelep aitqanda, Mänşüktıŋ «Maksimı» qazırde ukrain äskerı sättı qoldanyp otyrǧan, iyqqa qoiyp atatyn «Djavelin» raketasyna, «Stringer» zenit kompleksıne ainalǧan dese laiyq. Sonymen bırge İzocha maŋyndaǧy jon üstındegı Mänşüktıŋ aqtyq aiqasy jan sany mol, qaruy küştı jauǧa az küşpen, öz koeffisientıŋmen-aq ūtymdy qarsy tūruǧa äbden bolatynyn közapara körsetuımen de qūndy. Osy qalpynda gvardiia aǧa serjanty Mänşük Mämetova imperator–äskeri komandir. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ ülken bır sabaǧy – alǧy şepte serjanttar men kışı komandirlerdıŋ joǧarydaǧy baǧdarşy-basşylar ne aitady dep kütıp otyrmai, qiyn kezde öz betterınşe jaltaqsyz jol tauyp ketuı. Ol kezdegı maidan jaǧdaiynda qazırgıdei rasiia iaki GPS bolmaǧan, telefon ǧana, onyŋ özı ştabta, komandalyq punktte. Jau bolsa saǧan ştabtan būiryq kelıp tüskenın kütıp otyrmaidy, källäŋdı şyrt etkızıp qiyp alyp, okoptan asyra laqtyra salady. Mıne, älgındei jan alqymǧa kelgen syn sätte kışı ofiserler alǧy şepte bastamaşyldyq tanytyp, ūrys taǧdyryn öz qoldaryna alǧan. «Jospar qolbasşynyŋ şatyry astynda emes, aspan şatyrynyŋ astynda oilastyryp jasalǧan» deitın qytai metaforasy osy jerge däl. Iаǧni, keşegı soǧysta Mänşük siiaqty bastamaşyl, batyl, talantty serjanttar, starşinalar men kışı qūram komandirlerı alǧy şeptegı negızgı bırlıkke ainalady. Būlar bolmaǧanda keŋes äskerınıŋ Europadaǧy eŋ jauynger halyq –doichty eŋseruı ekıtalai-tyn. Ǧajap emes pe, Mänşükterdıŋ osy ūtqyr manevrlık täsılın keiın Batys elderınıŋ äskerilerı qoldandy: bügınde NATO aliansy özıne keŋınen engızgen bır ortalyqtan basqarmau filosofiiasy boiynşa şeşım qabyldau erkı joǧary komandalyq buynnan alǧy şeptegı ofiserlerge –serjant, kapral, basqa da kışı şendılerge auystyrylǧan. Al keŋes äskerınde būl deŋgeidegı şeşımdı şenı leitenanttan joǧary ofiserler ǧana qabyldai alatyn, sol sebeptı joǧary şendı komandirlerdıŋ qazaǧa ūşyrau paiyzy da joǧary edı. Mūny bız sol keŋestık tärtıptıŋ mirasqory – Resei äskerınde Ukrainadaǧy arnaiy soǧys operasiiasy kezınde polkovnik, general şenındegı äskerbasylar arasynda ölım-jıtımnıŋ şamadan tys jiı kezdesuınen de körıp otyrmyz. Qyzyǧy sonda, joǧarydaǧydai äskeri amaldar Mänşükterge kökten aiaǧy salbyrap tüse qalmaǧan. Europalyq zertteuşıler köne türkı äskerınde özderı «vagenburg» dep ataǧan, Batys armiiasy üşın mülde tosyn äskeri manevrlık qimyldar keşenı qoldanylǧanyn jazyp jür. Älgındei alqaqotan jasap qorǧanu, iaǧni jaiaulanyp alyp, at-mat, arba, närse qarany üiıp, arqau-küzeu jasap, özderı sony ainala qorǧanyp, keiıngı jaqtan kömek jetkenşe berıspei soǧysu qazaqta soŋǧy kezge deiın qoldanylyp kelgen. Mänşükter osy mirasty mūrany jaŋǧyrtyp, jaŋa tūrpatty soǧys täsılderın modeldeuge taǧan qylyp tartqan dese laiyq. – Ilgerıde qazaqtan şyqqan batyr qyzdardyŋ az emestıgın aityp öttıŋ. Şyny da sol ǧoi, mäselenki, keiıngı uaqytta Jämilia Beisenbaeva esımdı radist-pulemiotşınıŋ bolǧany, Ūly Otan soǧysy tarihyndaǧy bırden-bır äiel tank ekipajy qaraǧandylyq qazaq qyzdarynan jasaqtalǧany, t.b. sony faktıler aitylyp-jazyla bastady. Dese de, solardyŋ ışınen Mänşüktıŋ erlıgı nege aiyryqşa baǧalanǧan? –Mūnyŋ syry Mänşüktıŋ, qalai dese de, özgege ūqsamaityn erekşe bolmys-mınezınde, bölekşe öjettıgı men eren batyrlyǧynda ma deimın. Eger onyŋ äskeri qaharmandyǧyna sol kezdegı qarulastary, maidandastary qaraǧandai közqaraspen qaraityn bolsaq, onyŋ erlıgı bügınde ürmelı oty oqtyn-oqtyn lap ete qalatyn soǧysty «qaharmansyz» jaidaqtau, «erlıksız» qūnsyzdandyru äreketterınıŋ eşbıreuınıŋ sabasyna syimaitynyn köremız. 3-ınşı ekpındı armiianyŋ, tıptı Kalinin maidanynyŋ äskeri qūramy sol kezde Mänşükke Batyr ataǧyn beru jaǧynda bolǧan. Mänşük qaza tapqannan keiın jauyngerler arasynda «Kek alamyz!» – «Otomstim!» ūrany ortaǧa tastaldy. Aita keteiık, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧy – Odaq güp etıp qūlaǧanǧa deiın KSRO-nyŋ eŋ joǧary airyqşalau därejesı bolǧan-tūǧyn. Qolbasşylyq qūram osy jappai yŋǧaimen kelısuge mäjbürlengen dep oilaimyn. Mänşükke batyr ataǧyn beruge erekşe küş salǧan Mälık Ǧabdulin de älgı köŋıl-küidı jıtı sezınse kerek. Halyq qalap tūrsa han tüiesın soimai ma?! Anyq, dausyz aqiqat sonda, Mänşük 21 jasynda absoliuttı qaharman, batyr qyzǧa ainaldy jäne at-esımı şyn mänınde bırden jasyndai jalt etıp baryp «jūldyzdyq» biıkke şyqty. Qazır bızde qit etken insta-perışte oqyp bolǧanyŋşa kofe suyp ülgermeitın posttarymen «jūldyz» bolyp jatyr ǧoi, joq, naǧyz Jūldyz – Mänşükter. Jai jūldyz emes, namysqoi jūldyzdar. – Aqyry bır mūrtymyzben qazırgı zamandy qaqtyq qoi, osy oraida keiıngı kezdegı saiasi jaǧdailarǧa bailanysty jūrtşylyq arasynda ara-tūra körınıs berıp qalatyn keşegı soǧysty, onyŋ simvoly – Jeŋıs künın basqaşa, jaŋa tūrǧyda tūryp baǧalaǧysy keletın belgılı bır köŋıl-küi Mänşük siiaqty batyrlarymyzǧa da öz köleŋkesın tüsıruı mümkın be? –Mediialyqmeinstrim äzırge ünsız, degenmen jūrtşylyqta sondai bır köŋıl-küiler joq emes siiaqty. Saiasi ahualdyŋ şielenısuıne qarai aldaǧy uaqytta būl emosionaldyq klimat şiryǧa tüsuı yqtimal, sondyqtan oraiy kelgen sättı paidalanyp, özım baiqaǧan jaittardy ortaǧa sala keteiın. Mänşüktıŋ ömırbaianymen tanysqan Batys zertteuşılerı onyŋ öz tuǧan ölkesınen pälenbai şaqyrym qaşyqta jatqan Resei jerıne baryp, ony jaudan qorǧaimyn dep qaza tapqan qylyǧyna taŋyrqaidy. Öz tılderınşe aitqanda, satellit eldıŋ siuzerenıne qatysty mūndai apsetın olar tüsıne almaidy. WhoisMsManshuk degennıŋ mänısın ūqqysy keledı. Aldynda Halel Dosmūhamedovtıŋ Kışı jüz tarihynyŋ qanmen jazylǧany jaily pıkırın keltırdıŋız ǧoi, Esaqa. Sol sözdıŋ jalǧasy mynadai: «Älgı qandy tökken – orystar» deidı Halekeŋ. Bylai qaraǧanda, halqyŋdy bodan etıp, talai qyrǧynnyŋ tezınen ötkızgen jūrtty qorǧaimyn dep, «ölkesın tastap orysqa kelu, bala da bolsa bolysa kelu», tıptı qūrban beru şynynda da absurd bolyp körınedı. Boris Elsin men Vladimir Putinnıŋ būrynǧy keŋesşısı, saiasattanuşy Sergei Karaganov osy mäselege bailanysty bylai dep jazǧan-dy: « «...» Eŋ qyzyǧy, Sovet ökımetı 30-şy jyldary qazaqtarǧa jasaǧan sūmdyq genosid būl halyqtyŋ ǧasyrlar boiǧy bızge [orystarǧa] jasaǧan yqpalyn bärıbır bäseŋdete almady. Soǧys jyldary qazaqtar baiaǧy babalary siiaqty [Kresşılerge qarsy soǧysta Moskoviiaǧa kömekke kelgen ordalyqtardy aityp otyr] taǧy da atqa qonyp, maidannyŋ alǧy şebınen körındı. Ärbır on oqtyŋ toǧyzy Qazaqstanda jasalǧanyn qalai jasyramyz? Mäskeudı qorǧaǧandar, ataqty partizandar, tıptı adamzat şejıresındegı eŋ alapat aiqasta da aty aŋyzǧa ainalǧan qyzdardyŋ köbı osylardyŋ arasynan şyǧypty. Gen degen özı qyzyq närse ǧoi. Ol tübı bır jerden jarq etıp şyǧa keledı...» Şetelde tūratyn etnikalyq orystardyŋ qūqy jönındegı doktrinanyŋ jäne «Putin doktrinasy» degen atpen mälım «syndarly (konstruktivtı) talqandau» qaǧidatynyŋ, tıptı Ukrainada war-ǧa äkep soqtyrǧan köptegen ideialardyŋ avtory bolyp sanalatyn belgılı ideologtyŋ özı osylai dep otyrsa, ne şara, kelısemız de. Mūnyŋ arjaǧynda Karaganov ūsynyp jürgen «Ülken Euraziia» tūjyrymdamasynyŋ isı şyǧatynyn men ǧana emes, itım de sezıp otyr, söitse-daǧy tarih doktorynyŋ qazaqtyŋ Resei jaǧynda soǧysuy jaily aitqandary tarihqa şalys emes. Aqyry bastan qan şyqty ǧoi, soŋyna deiın baraiyq: bız bılerde «ordalyqtar» Moskoviiany ǧana qūtqaryp qoimaǧan, baǧzy babalary – köşpelı sarmattar brit jerı üşın, saqtar german jerı üşın, türkıler İslam jerı üşın öz elı üşın soǧysqandai şaiqasqan. Sonau 1748-jyldyŋ özınde-aq orys äskerınıŋ qūramynda Berlindı aluǧa qatysqan qazaq jasaǧy, solar keiınırek, 1812 jylǧy soǧysta başqūrt kavaleriiasymen bırge fransuz äskerın Smolensk jolymen tyrqyrata quyp, Parijge sadaq kezene kırgen. 1914-jylǧy soǧysta qazaq tyl jūmystaryna qatysty. Al 1941-de 1812-jylǧydai taǧy da kömekterın berdı özın qūldanuşy orysqa. Būlardyŋ barlyǧy da qazaqqa tıkelei qatysy joq, özge ekı eldıŋ arasyndaǧy proksi-soǧystar bolatyn. Soǧan qaramastan talai «jas qazaq, mūrttai ūşyp uralap», aqyry Resei men Europanyŋ qaratopyraǧyn tyŋaityp jatyr. Sondyqtan bügınde baǧzy bıreulerdıŋ «Mänşükter kımnıŋ jerı üşın qanmaidanǧa tüsıp jan berdı: Rus üşın be, älde Altyn Orda üşın be?!» dep saual qoiuy bır jaǧynan qisyndy da. Bız būǧan «Qazaq özı üşın soǧysqan» dep jauap berer edık. Qazaqtyŋ Otan qorǧau tüsınıgınde talysqa taŋba basyp, bodan bolǧan, iaǧni odaqtas elıŋnıŋ şetıne jau kelse, ol öz üiıŋnıŋ aldyna päle kelgenmen bır bäs. Onyŋ üiıne ot qoiu – senıŋ de üi-ötenıŋe ot qoiǧanmen bırdei. Älgı eldıŋ jerın alam dep kelgen dūşpandy jer jastandyru üşın kekke attanu – qazaqqa sondyqtan da bır ülken mındet, namystyŋ ısı bolyp körıngen. Qaharmandyq eposymyz syrtqy qauıp-qaterge qarsy erlıkpen küresuge qūrylǧan jäne sol batyrlyq jyrlarymyzda Qobylandylar küresetın epikalyq jau qazaq jerınıŋ ǧana şetıne kelmegen, qazaq ūlysymen şektes, ärı odaqtas elderdıŋ de ırgesıne dauyl bop tigen dep körsetıledı. Osy tüsınıktı islam küşeitedı. Usama ibn Munkyz aitty deitın bır söz bar, şamamen alǧanda bylai: qorqaq maidan dalasynda basyn qaldyryp qaşady, al jaujürek bötennıŋ de basyn qorǧap qalady. Endeşe sūraq tuady: būdan kım zarar şekpek, kım paida körmek? Kım nominal, kım benefisiar? Älbette, bızge de tarihymyzdyŋ kürdelı, tıptı özımızdıŋ aituymyzǧa, moiyndauymyzǧa qiyndau tietın köleŋkelı jaqtaryna neǧūrlym aşyq pıkırmen nazar salu kerek-aq. Dese de, ata-apalarymyzdyŋ keşegı soǧysta Sovet Odaǧy, iaǧni Resei jaǧynda soǧysqanynan öz basym tragediia körmeimın. Qaita, keŋınen oraǧanda, halqymyzdyŋ būqaranyŋ, äleumettıŋ jappai qarsylyǧy qozǧalysynyŋ qatarynan ırkılmei tabyluy, ūl-qyzdarynyŋ maidanda jappai erlık körsetuı, tyldaǧylardyŋ janqiiarlyqpen eŋbek etuı obektivtı türde alǧanda qazaqtyŋ halyq retınde öskeleŋdenıp qana qoimai, däl soǧys qarsaŋynda ūlt retınde ūiysyp qalǧanyn körsetedı. Qazaq maidan jyldary keŋes halqymen ǧana emes, öz ışınde de bırlıkke kelgen. Qazırde Ukrainadaǧy warukrain halqyn tez bırıktırıp otyrǧany siiaqty, ūltandy memleketke ainalǧanyn baiqatqan. Qajet bolsa Reseidıŋ ǧana emes, Qazaq elınıŋ de täuelsızdıgın qorǧauǧa bır kısıdei attanyp, jaularyn sılki alatynyn, orystyŋ jerın qorǧap qūrban bergenındei öz jerın de qorǧap qūrban bere alatynyn aŋǧartty (osynyŋ özı sol kezde keŋes ideologtaryn tıksıntken de). Şyntuaitynda, halqymyz bügınde baǧzy bıreuler bızge mın qylyp taǧatyn, memleket retındegı tarihy şekteulı, memleket qūrauşy elitasy joq el deitın tezistıŋ negızı bos, dalbasa ekendıgın sol soǧystyŋ nätijesımen-aq közapara körsetıp tastaǧan. 1986-nyŋ jeltoqsanynda qazaqtyŋ talai jasyn älgı ata-apalarymyzben qatar tūryp soǧysqandardyŋ nemerelerı aiausyz soqqyǧa jyqqany ras. Mübäda, sol sıŋlılerınıŋ qanǧa boialyp, zorlyqqa taŋylǧanyn Mänşük körgen bolsa, Jūban aǧamyz siiaqty «Men aqymaq bolyppyn – beker qan tögıppın, sol jaqtan aman oralǧanym bekerşılık eken. Sol soldattardyŋ balalarynyŋ menıŋ bauyrlarymdy qorlaǧanyn körgenşe maidan dalasynda qalsam nettı!» der me edı, demes pe edı dep oilaisyŋ. Menıŋşe, aitpas edı olai dep. Nege deseŋız, Mänşük siiaqty ruhy küştı self-madepeople – naǧyz batyl, köşbasşy jandar bolmaǧanda 1986-nyŋ Jeltoqsany bolmas edı, odan soŋǧy jer mäselesınde namystanyp batys qazaǧy, keşegı Qaŋtar uaqiǧasynda aşynyp bütkıl qazaq bas kötermes edı desek şyndyqtan adasa qoiar ma ekenbız. Mänşük – bızdıŋ jaŋa däuır tarihymyzdaǧy älgındei keşkektı syn sätterdıŋ simvoly, aituly özgerısterdıŋ ızaşary. Sondyqtan apamyzdyŋ Resei jerın qorǧap qazalanuyna aqtauşy ızdep äurelenudıŋ, tıptı sony oidai problema etıp öŋezelenudıŋ eş qajetı joq. Er – eldıkı. Mänşük – qazaqtıkı. Boldy, bıttı. – Pah, kırpış qalaǧandai soqtyrdyŋ-au! Desek te, keşegı soǧysqa qatysqan bır million ekı jüz myŋ qazaqstandyqtyŋ maidanǧa erıktı attanǧany bar, äskerge alynǧany bar, jartysynan astamyn qūraǧan qazaqtyŋ jappai erlık körsetuın Otan qorǧau tüsınıgımızben jalpylap şektep tastau bırjaqty közqaras bolatyn şyǧar... –Älbette. 1916-jyldyŋ dürbeleŋınde soldat tügıl qara jūmysqa jıgıt bergısı kelmegen qazaq qauymy arada nebärı jiyrma bes jyl ötkende tıptı basqa qyrynan tanylsa, onda osy uaqyt aralyǧynda sanada küştı bır özgerıster jürgenı de. Soǧys üstındegı siiaqty, soǧys aldyndaǧy tūmandy kezeŋde de, äsırese qozdyrǧyş äskeri psihoz jaǧdaiynda oi-pıkır, maqsat ünemı qūbyla özgerıp jatady. Adamdar qoǧamdy meŋdegen jalpy yryq, ortaq jauyngerlık köŋıl-küige boi aldyrmai tūra almaidy. Onyŋ üstıne soǧys özıŋe, etjaqyn, tuma-tuysyŋa suyq taŋbasyn basqan kezdegı äser basqaşa bolmaq – soǧystyŋ bükıl qasıretın onyŋ örtı özıŋdı, jaqyn ainalaŋdy şarpyǧanda jıtı tüisınesıŋ. Qaraşa auyldardy qara jamyldyryp «qara qaǧazdar» kelıp jatty, olardyŋ ışınde Mänşüktıŋ aǧasy, aǧaiyndary, qūrby-dostary bar-dy. Ol qaraly habarlar, jalpy soǧystyŋ alǧaşqy ailaryndaǧy sätsızdıkter Mänşükke öte qatty äser etken, oǧan älgı jeŋılıster maidanǧa özı barmaǧannan keiın oryn alyp jatqandai bolyp körıngen. Osy jaidy äskeri komissariatqa joldaǧan aryzdarynyŋ bırınde keltıredı. «Maidanda otandastarym qarumen küresıp jatqanda men qalai tylda boi balap, bas baǧyp otyrmaqpyn?!» – dep jazady. Ärberdesın Mänşük özı ömır sürıp jatqan eldıŋ – KSRO-nyŋ azamatşasy edı, al qai eldıŋ de sanaly azamattary maidandaǧy äsker qataryna barudy Otan aldyndaǧy boryşyn öz erkımen öteu dep bıledı. Viktor Astafevtıŋ «Soǧysty romantikaǧa ainaldyru – qylmys» dep jazǧany bar. Maidan körgen jazuşy ǧoi, bılgesın aitady da. Sonda-daǧy jalpy erlık körsetude, qaharmandyq tanytudyŋ astarynda romantikalyq älde bırdeŋe bar ekendıgın joqqa şyǧara almaisyŋ. 1930-1940-jyldary äskeri adam bolu KSRO-da ǧana emes, jalpy dünie jüzınde bedeldı ıs bolatyn, mysaly, Kennediler äuletınıŋ tūŋǧyşy äskeri ūşqyş bolǧan, jaŋa ūşaq türın synaqtan ötkızu kezınde qaza tapqan. Cherchilldıŋ ūly Rendolf äue desanty sapynda qyzmet atqarǧan, Stalinnıŋ ūldarynyŋ bırı ūşqyş, ekınşısı artillerist... Jalpy bız 30-40-ynşy jyldardy öte az bılemız, bılsek te üstırt, qate tüsınıp jürmız. Bügınde sol kezeŋnıŋ jastary resmi ideologiia erıksız sanalaryna qūiǧan jalǧan romantikanyŋ qūrbany boldy degen pıkır aityludan, jazyludan kende emes. Älbette, asqaq pafosty kıtaptar men än-jyrlarda jalǧan boiauly romantika bolǧanyn joqqa şyǧara almaisyŋ jäne onyŋ bızdıŋ Mänşükke de äser etuı zaŋdy. Ol öz zamanyna sai, özın mektepte, institutta oqyp-toqytqandai ne närsede bolsyn kıtap kanondaryn basşylyqqa alǧan, jalpyinternasionalistık qūndylyqtarǧa berık tiptık qalalyq romantik jäne idealist bolyp östı. Sonymen bırge romantikamen suarylǧan osy idealister dürmegı arasynan keiın özderınıŋ qaharmandyǧymen, materialdyq maqsattan ada jıntıksızdıgımen, ömırdıŋ asa auyr sätterınde özderın synap köruımen ainalasyn taŋqaldyrǧan arşylan tūlǧalar da şyqqandyǧyn ūmytpauymyz kerek. Solardyŋ barlyǧyn közsız romantizm, syrqauly patriotizm dertımen auyrǧan dep aita almaisyŋ. Endeşe «Bızdı ömır süruge emes, tızeŋdı bükpei ölıp ketuge üirettı» deitın söz jartylai ǧana şyndyq. Basqaşa aitqanda, joǧarydaǧy adam tabiǧatyna tän arşylan mınez, er qūlyqty soǧys qarsaŋyndaǧy keŋestık ideologiia tereŋnen taiyzǧa qalqytyp şyǧaryp, özınıŋ nasihattyq körıgıne salyp öŋdep, biık patriottyq serpın bergen. Qalai dese de, bızdıŋ tarihymyzdaǧy qanşa tyryssa da eşkım jūlyp tastai almaityn bır bet – Ūly Otan soǧysy qazırgıdei şeşımı joq soǧystardyŋ qatarynan emes edı. Būl soǧystyŋ ideologiiasy alǧaşqy künderde-aq alǧa aiqyn, naqty qoiylǧan. Ol – opasyzdyqpen basyp kırgen jaudan Otandy qorǧau. Al sol soǧysqa daiyndyq erterek, 1927 jyldan bastalyp, Mänşük mektepte jürgen 1930-jyldardyŋ ortasynda qarqyndaǧan bolatyn. Būl ideologiia özınıŋ nasihattyq qoltuma qūraldary tūrpaiy, dörekı jasalǧanyna qaramastan adam psihologiiasyn asa jetık bıletın jäne sana sapyrylystyru tehnologiialaryn şeber meŋgergen-dı (ony bügıngı «ostankindık» şpristen de körıp otyrmyz). Osynau alyp ta äkkı nasihat maşinasy eŋ aldymen keŋes ökımetı ornaǧasyn düniege kelgen buynǧa qūryq saldy, sol jastardy jaŋaşa tärbielep, boilaryna müldem sony, sovettık bazalyq qūndylyqtardy egumen ainalysty. Osy Mänşükter buyny –stalindık «jas qyrandar» – keiın, 1980-ınşı jyldar öresınde tolyqqa juyq jasaqtalyp qalatyn «keŋes halqy» deitın jaŋa etnikalyq qauymdastyqtyŋ negızın qalady. Stahanovtar men Cheliuskinder adam ömırın, qoǧam tırşılıgın qaharmandyrudyŋstalindık nūsqasyn bastap qana berdı, al älgı nūsqamen tügelımen aualanǧan jäne sony aldaǧy soǧysta tolyqtai jüzege asyrǧan Mänşükterdıŋ buyny bolatyn. Jaŋadan qaharman jasaudyŋ resept-ışırtkısı– keşke tösekke qatardaǧy bıreu bolyp bas qoiasyŋ da, taŋerteŋ «jūldyz» bolyp oianasyŋ. Stahanovtyq, cheliuskindık, t.b. ideologiialyq qozǧalystardyŋ quatty jinaqtaǧyş, jūmyldyruşy küşı de osynda, iaǧni adamdy bır-aq sätte joǧaryǧa, biıkke yrǧyta şyǧaryp jıberetındıgınde edı. Älgı ideologiianyŋ jemısı Mänşüktıŋ äbden tolysyp, pısken uaǧy keŋestık jasampaz batyrlardy daŋqqa böleudıŋ soǧys jaǧdaiyndaǧy jaŋa paradigmasyna şappa-şap kelgen. Erlık jäne taǧy erlık körsetu – keşegı eleusız «proletar» jıgıtter men qyzdardy zamatta zau biıkke alyp şyǧatyn zaman eskalatory, äleumettık lift, külıktı köteretın du. Osy örede Mänşük kışkentaiynan Nikolai Ostrovskiidıŋ «Qūryş qalai şynyqty», «Dauylda tuǧandar» tärızdımotivatorlyq äskeri-soǧys taqyrybyndaǧy kıtaptardy oqyp, filmderdı körıp, balalyq qiialyna serık ettı. «Chapaev» filmın qaita-qaita qarap, Er Şapai suǧa ketetın Jaiyqtyŋ iının baryp kördı. Anka siiaqty pulemetşı boludy armandady. Almatyǧa kelgesın GTO, BGTO, GSO, PVHO kompleksterı men «voroşilovtık atqyş» normalaryn üzdık tapsyrdy (bügıngı hipster jastar üşın aşalap aita keteiık: GTO – «Gotov k trudu i oborone SSSR», BGTO – «Budgotov k trudu i oborone SSSR» normativterı, GSO – «Gotov k sanitarnoioborone», PVHO – «Protivovozduşnaia i protivohimicheskaiaoborona» kompleksterı, al «Voroşilovskiistrelok» – osy attas tös belgısıne tapanşa men äskeri besatardan nysana közdep tapsyratyn norma, būlar bırıge kelıp, 1934 jyly engızılgen, jastarǧa patriottyq tärbie berudıŋ memleket qoldauyndaǧy bıryŋǧai jüiesın qūraǧan). Ūşqyş bolǧysy kep, OSOAVİAHİM-nıŋ («Qorǧanysqa, aviasiia jäne himiia qūrylysyna kömek beru qoǧamy») tabaldyryǧyn tozdyrdy. Bır sözben aitqanda, äskerge (maidanǧa) baryp, jaumen betpe-bet şaiqasuǧa özın doda kütken pyraqtai arnaiy äzırlegen. Onysyn maidanda qaramaǧyndaǧylardy soǧys önerıne üiretuınen de aŋǧaruǧa bolady. Analar da myltyq, ne pulemiottı ata almai qapalaqtap jatqanda «Ubeivraga, eslity ne ubioş, on tebiaubiot!» dep qairaǧan. Sol jyldarǧy jalyndy publisist, soǧys ideology, bügıngı Soloviovterdıŋ ruhani atasy İlia Erenburgtıŋ lūǧaty ǧoi. Nemese: «Pulia–dura, ştyk –molodes!» Suvorov aitty deitın aforizm. Qysqasy, Otan üşın jan beru qiyn emes, abzaly – jauyŋnyŋ közın qūrtyp baryp jan ber degen Mänşük. Jylannyŋ belın bastyŋ ba, basyn da ezıp öt, äitpese qairylyp kelıp özıŋdı ölımşı etedı dep üiretken. Soǧys keşe ǧana mektep bıtırgen kökörım jastardyŋ jüregın kökpeŋbek mūzǧa ainaldyryp, onymen bırge kelgen keŋestık ideologiia jas jürekterde osynşalyq öşpendılık otyn tūtatqandyǧyn körıp tüşırkenesıŋ. Ekınşı jaǧynan alǧanda, qatygez, bıraq ädıl soǧystyŋ balalary retınde qatygezdeu ūrpaq bolyp jetıluge mäjbürlengen. Qalai bolǧanda da soǧys qarsaŋynda jastardy qaharmandyq ruhta tärbieleudıŋ jäne ideologiialyq maqsatqa jappai jūmyldyrudyŋ keŋestık modelı keiın maidanda öz tiımdılıgın körsetken. Osynau jas buynnyŋ maqtūldyq eren erlıgı köp jerde äskeri komandovanienıŋ osaldyǧynyŋ ornyn jauyp, «qyrǧi» komandirlerdıŋ öreskel qatelıkterın tüzetıp otyrdy jäne sonysymen de olar jeŋıstı kündı jaqyndata tüstı. Maidanǧa sanaly komsomol müşesı retınde baryp, ideialy kommunist bolyp ölgen Mänşük te osy qatardan tabyldy. – İdeia degennen şyǧady. Mänşüktıŋ maidandasy Äzılhan Nūrşaiyqov bır estelıgınde onyŋ «Men – jeŋıstıŋ Anasymyn!» degen sözın keltıredı. Solai dep aituy mümkın be, osynyŋ özı jazuşylyq körıktendıru emes pe? Qalai oilaisyŋ? –MenÄzekeŋ kuälık etken älgı orman ışındegı epizod körıktendıru iaki oidan şyǧarylǧan pafos dep oilamaimyn. Bız bıletın, bız tanyǧan Mänşüktıŋ ışkı konstitusiiasyna ondai qylyq, ondai söz sai keledı. Eger osyny şyndyq dep qabyldasaq, onda ılgerıde aitylǧan stalindık buynnyŋ kısı öltıruge moraldyq qūqy boldy degen söz de aqtauşysyn tabar edı. Joǧaryda Mänşüktıŋ maidanǧa ketem dep salǧan qiǧylyǧyn, maidandaǧy alǧy şepke baram degen ūmtylysyn köp adam tüsınbei, bırazy şekten şyǧu, bırqatary essızdık retınde qabyldaǧanyn aityp öttım ǧoi. Bügıngı adamtanu ılımıne salyp jäne tarih jüzındegı älgındei özgeşe qalyptaǧy tūlǧalardyŋ ömırın saralap körseŋ, Batys peacemaker– beibıt ömır saqşysy, Gumilev passionar ataityn, al keŋınen alǧanda özıne osy ömırde bır maŋyzdy mındet jüktelgen dep tüsınetın messiialyq (daǧa) köŋıl küilı adamdar az bolmaǧanyn baiqaimyz. Būǧan jarqyn mysal – on jetı jasynda boiyna ǧaiyptan säule daryǧandai bolyp, elın basqynşylardan qorǧap qalǧan, söitıp, Fransiianyŋ qorǧanşy ämbiesı atanǧan Janna d’Ark. Bızşe saliha, aq ölımmen ketken äulie jan. Özderın grek örkenietınıŋ zaŋdy mirasqorymyz dep tanityn euroamerikansivilizasiiasyndaǧy älgındei köŋıl-küi Ahillesten bastau alady. Ajaldy Pelei men teŋız qūdaiy Fetidanyŋ asyl ruhynan jaraldy delınetın Ahil Olimptıŋ aiyryqşa alqauyna ılıne tūra ūzaq ta baraqat beibıt ömırdı talaq etıp, ornyna qysqa, bıraq erlık pen jauyngerlık daŋqqa toly ǧūmyr jolyn taŋdaǧan-mys. Osyǧan ūqsas taǧdyrly jannyŋ bıreuı –AmeliiaErhard, ol äiel ūşqyş ta qūrlyqaralyq ūşularǧa qabılettı ekenın däleldeimın dep, ärı tarihta öz ızın qaldyru maqsatymen 1935 jyly qos qūrlyq arasyn jalǧyz özı ūşyp ötedı de, ekı jyl aralatyp dünie ainalǧan sapary kezınde ūşaǧymen mūhitqa qūlap öledı. Özı «Sırä, men köp jasamaspyn» deidı eken. Iаǧni messiialyq köŋıl-küidegı būl tūlǧalar öz ottaryna özderı örtenıp öletınderın aldyn ala sezgen. Qarulastarynyŋ aituynşa, Mänşük maidanda «oqqaǧarly» jauynger atanypty. Talai qandy qyrǧynnan oq darymai, dın aman şyǧady eken. Özı oq tesken börkın körsetıp, kületın körınedı. «Perıştem qaqty» dep. Alǧaşqy qarsaŋda özınıŋ ölmeitınıne, tıptı ajalsyzdyǧyna sengen tärızdı, bıraq jüre-bara älgı senımınıŋ taianyşy jūqara bergen-au. 1942-nıŋ tamyzynda 100-ınşı brigada Almatydan Mäskeu tübındegı Babuşkino qalasyna kelıp, sonda qalyŋ orman ışınde oqu-jattyǧu ötkızgen ǧoi. Samsaǧan qaraǧai, būtaǧy tolǧan qūs. Bıreuı «kökek-kökek» dep damylsyz şaqyrady. Qazaq ūǧymynda adam kele jatqanda kökek dausy oŋ jaǧynan estılse bai bolady, sol jaǧynan şyqsa sätsızdıkke ūşyraidy, qarsy aldynan estılse densaulyǧy jaqsy bolady. Dalalyqtardyŋ kökek jaily yrym-jyrymy osymen tynady, al batystaǧylardyŋ tüsınıgınşe, aitalyq, orystyŋ «kukuşkasy», latyştyŋ «dzeguzitesı» saǧan qarata qanşa şaqyrsa, sonşa jasaisyŋ. Mänşük bırde qarulas qūrdas jıgıttıŋ közınşe aǧaş basyndaǧy sondai bır kökektıŋ sūŋqylyn sanaidy. Uaqyt ötıp jatyr, kökek qūrqyldap tūr, onymen bırge Mänşük sausaqtaryn bügıp, alTūraş Äbuov ıştei sanap tūr. Sonda kökegı tüskır jiyrma bır ret şaqyryp baryp toqtapty. Mänşük syr bermei, sözdı äzılge būryp jıberıptı, al jıgıtterdıŋ ışı qylp ete qalady. Mänşüktıŋ jasy jiyrma bırge qarap tūrǧanyn olar jaqsy bıletın... Arada jyl ötkende Mänşük anasyna joldaǧan hattarynyŋ bırınde: «...» Menıŋ jaǧdaiym şatqaiaqtau. Bılmeimın, aldaǧy şaiqastan tırı şyǧamyn ba, joq pa...» – deidı. Işınde äldenetken qūiyn oinap jatqan adamnyŋ jan syryndai qabyldanady älgı söz. «Menıŋ jaǧdaiym şatqaiaqtap tūr...» – ölım qaterı töngen şaqta qorqynyşqa boi aldyrudan qorqu ma mūnysy, älde ölımnıŋ özınen qorqu ma? Menıŋşe, mūnyŋ ekeuı de emes. Ernst Heminguei bır közındegı aqauǧa bailanysty äsker qataryna alynbai, aqyry maidanǧa amerikan Qyzyl kresı otriadynyŋ sapynda sanitar bolyp kelgen. Ūrysqa tüskende boiyn qorqynyş bileptı. Ony romantik jazuşynyŋ özı «Būl ölımnen qorqu emes edı, sırä, oi-qiialym somdap qoiǧan erlıktıŋ, örlıktıŋ, ar-ojdannyŋ biıgınen tabyla almai qalamyn ba degennen tuǧan qorqynyş sezımı edı» dep sipattapty. Soǧys psihologiiasyn jaqsy bılgen sergek qalamgerdıŋ būl jan aqtarylysyna ekıūşty emes, tolyq senu jön. Eger jaraqat alyp qalmaǧanda, Ernst te būl dünie tırşılıgınde jiyrma jyl ǧana qonaq bolar ma edı, qaiter edı. Su ışerlıgı bar eken. Al Mänşükke ajal oǧy turalap tidı. Ol ölımnen qoryqpady. Ol üşın soǧys, war – bar bolǧany ekzistensialistık qauıp-qaterdıŋ ülkenı. Ömırın tamsandyryp qana qysqa üzılgen än sekıldı üzgen qorǧasyn ǧana. Bızdıŋ sanamyzda, oiymyzda ony mäŋgı jas, mäŋgı päk beinede qaldyrǧan taǧdyr oǧy. Jeŋıstıŋ Anasy emes, erlıktıŋ, örlıktıŋ, otansüigıştıktıŋ ülgısı etıp qaldyrǧan tarihi taǧdyry. Ol endı eşqaşan öz jasynan eresek bolmaidy. Aq ölımnıŋ, saliha ömırdıŋ belgısındei mäŋgı jas bolyp qalady. Men būl jerde «saliha» degen sözdı qaita-qaita beker aityp otyrǧan joqpyn. Menıŋ nyq senımım boiynşa, Mänşük – Janna d’Ark siiaqty qūdaidyŋ säulesı tüsken jan. Onyŋ äruaǧy riza bolmasa, kepiet kiesı şalady. 1973-te Almatyny qaryq qyla jazdaǧan tasqyn sel Alataudaǧy Mänşük mūzdaǧynan, dälıregı, älgı mūzdaqtyŋ jyljuymen etektegı oipaŋǧa tolǧan köl suynan bastalǧan ǧoi. Sol jyly ölım-jıtım de tötenşe köp boldy. Säbit Mūqanov, Mälık Ǧabdullin, Änuarbek Ümbetbaev, Meŋdekeş Satybaldiev... Biyl da jer-jerde su qatty kelıp, äbıgerşılık bolyp tūr ǧoi, baiqaisyz ba, Esaqa? — Öi, qaidaǧyny aitpaşy! — Saq bolaiyq, äruaq syilap jüreiık degenım ǧoi... — Jaqsy, este bolsyn. Sūqbatyŋa raqmet.  

Äŋgımelesken Esenjol QYSTAUBAEV.