«كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس» دەپ قاسىم اقىن ايتقان الاپات سوعىسقا بيىل 77 جىل. جەڭىس كۇنى قارساڭىندا بەلگىلى ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇراتقا حابارلاسىپ، سوعىس تاقىرىبىندا جازىلعان العاشقى تۋىندىسى – مانشۇك مامەتوۆانىڭ 100 جاسقا تولۋ مەرەيتويىنا وراي ازىرلەنگەن كىتابىنىڭ جايىن بىلگەن ەدىك.
— ال، ماكە، احۋال نەشىك؟
– ءبىر ءانشى قىزىمىز ايتپاقشى، وتە جامان ەمەس. سوررەنتودان سالەم دەيىن دەسەم، قاسكەلەڭدە جاتىرمىن عوي. بۇرىن «تۋنەيادەتس» دەۋشى ەدى، قازىرشە الىپتەگەندەفريلانسەرمىز.
– جاي جاتپاي، جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە شاپقىلاپ جاتىر دەپ ەستيمىز. باتىر اپامىز جايلى ءبىر كىتاپ پەشتەن جاڭا شىققان تابا نان سياقتى الدىمىزعا كەلمەكشى ەكەن، ۇزاعىنان بولسىن!
– ايتسىن. تولعاعى اششى بولدى دەسەم ارتىقتاۋ بولار، دەگەنمەن، بۇگىن قاراپ وتىرسام، وسى تاقىرىپقا وتكەن عاسىردىڭ وزەگىندەگى 80-ءشى جىلدارى-اق اۋالانعان ەكەنمىن. مەنىڭ العاشقى ماماندىعىم – «ترۋجەنيك گازەتى» عوي، بىلەتىن بولارسىز، ەساقا؟
– بىلگەندە مەن بىلەيىن دا ونى. «جۋرناليست دەگەن قارا نار، ازداۋ بىراق گونورار» دەگەن ءسوز ەكەۋمىزگە ابدەن قاتىستى عوي.
– سول جۋرناليستىك جولداعى ءتاۋ ءىسساپارىم وردادان باستالعان ەكەن. 1983 جىلى قىستا سونداعى اتاقتى مۋزەيگە كەلدىم. جۋرفاكتى ءبىتىرىپ جاتقان كەزىم، ديپلوم جۇمىسىم – «قازاقستان» گازەتىنىڭ تاريحى جايىندا ماتەريال جيناماقپىن. جەتەكشىم – مامىتبەك قالدىبەكوۆ «سوندا بارعىن، ىرعىن دەرەك بار» دەپ بولماي جىبەرگەن، كەلسەم ءبىر بەتتەن باسقا دىم دا جوق. ول كەزدە مۋزەيدىڭ ديرەكتورى تەمىربولات ماحيموۆ مارقۇم. سول كىسىنىڭ رۇقساتىمەن تومەنگى قاباتتاعى مۇراجايعا ءتۇسىپ، جينالعان ماتەريالداردى قارادىم. ءبىر قور مانشۇككە ارنالعان ەكەن. باتىر اپامىز جايلى سوناۋ 50-ءشى جىلداردان باستاپ جاريالانعان ماقالالاردىڭ بيبليوگرافيالىق تىزبەسى، عۇمار زاريپوۆ سياقتى بىلىكتىلەر قالدىرعان تۇپدەرەكتىك مالىمەتتەر. تىزبەسىن كوشىرىپ جازىپ الدىم. كەيىن مانشۇك جايىندا كىتاپ جازباق بولىپ ۇلتتىق كىتاپحاناداعى ەلەكترون قوردى قاراعانىمدا، الگى تىزبەدەگى كوپتەگەن ماتەريالدار وندا بولماي شىقتى.
سودان، ورال وڭىرىنە اراعا ءۇش جىل ارالاتىپ قايتا كەلدىم. كولبيننىڭ تۇسىندا «اعا گازەتتىڭ اۋداندىق گازەتتەرگە كومەگى» دەيتىن ناۋقان بولدى، سونىڭ دۇمپۋىمەن «سوتسياليستىك قازاقستاننان» جالپاقتال (فۋرمانوۆ) اۋداندىق گازەتىنە جىبەرىلگەن كومەكشىمىن دە. اراسىندا ورالعا سوعىپ تۇرامىن. ءبىر جولى سونداعى مانشۇك مۋزەيىنە بارۋعا نيەتىم كەتتى. ديرەكتورى ۇرقيا ەرشوراەۆا ەكەن. سول جەردە ماعان جاقسىلاپ تۇرىپ تاريحتان ساباق بەردى اپايىمىز. اپ-ماي، وسى كۇنگە شەكتى مانشۇكتى سونشالىقتى جاقسى بىلەتىن ياكي سونشالىقتى جاقسى كورەتىن ادامدى كورمەدىم دەۋگە اۋزىم بارادى.
ءسۇيتىپ، مانشۇك حاقىندا سوۆەتتىك ميفولوگيامەن اۋەيى بوپ، اسپاندا «بايراقتار» نە «سۆيچبلەيت» سياقتى قالىقتاپ جۇرگەنمەن ەندى قارا جەرگە تۇسكەندەي بولدىم. «داندەگەن قارساق قۇلاعىمەن ءىن قازادى» دەمەكشى، الماتىعا ورالعاسىن ءماريام حاكىمجانوۆاعا حابارلاستىم. اپاي سىرقاستانىپ جاتىر ەكەن، سوندا دا تەلەفونمەن ءبىراز اڭگىمە ايتىپ بەردى. ول كىسى 1932-1934-ءىنشى جىلدارى «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىندا ءامينا مامەتوۆامەن بىرگە قىزمەت اتقارعان عوي، سودان باستاپ ەكەۋى دوس-جار بوپ كەتكەن. ەركەك قوزىنىڭ ماڭىراعانى سياقتى جۋانداۋ قوڭىر داۋىستى ادام ەكەن، اڭگىمەنى تامىلجىتىپ، كوركەم كەستەلەپ ايتادى. «العاش مانشۇكتى كوشەدە، احمەت پەن ءامينانىڭ ورتاسىندا تۇلىمشاعى جەلبىرەپ قارعىپ-سەكىرىپ كەلە جاتقانىندا كوردىم» دەگەنىندە جەرگە «وكونچاتەلنو» ءتۇستىم عوي، ال «ءبىر كۇنى رەداكتسياعا كەلسەم، مانشۇك ۇستەلدىڭ استىنان بانتيگى سەلتيىپ «باھ!» دەپ اتىپ شىقتى، زارەم ۇشىپ قۇلاپ قالا جازدادىم» دەگەنىن ەستىپ، جۇرەگىم ەلجىرەپ كەتتى. سول ەلجىرەگەننەن ءالى ەلجىرەۋلى...
قازىر الگى ادامداردىڭ بىرەۋى دە جوق، قۇداي مەنشىگىمە بۇيىرتقان مەزگىلدەر ەكەن عوي، قاراپ وتىرسام. البەتتە، ۇلىتاۋدىڭ باسىنا شىعا الماي، قاسىنان قايتقانداي بولدىم، بىراق سول جىلدار ءبىر نارسەنى – مانشۇك مامەتوۆانىڭ تاعدىرلى ءومىر جولى وڭ جامباسىما جىعىلىپ تۇرعانىن سەزدىرگەن سەكىلدى. سەزدىم دەپ تە، سەزبەدىم دەپ تە ءتۇيىپ تۇسۋدەن اۋلاقپىن، دەسە دە سونداي بىردەڭە بولدى. سوندا-داعى ۇزاق ۋاقىت بۇل تاقىرىپقا جولاي المادىم. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، الگى جىلدارى جازۋشى مەرەكە قۇلكەنوۆ مانشۇك جايىندا ۇلكەن ءبىر نارسە، – ءسىرا، كوركەم شىعارما، – جازباقشى بوپ دايىندالىپ ءجۇردى. ءامينا اپايمەن، مانشۇكتىڭ فاۋزيا قۇربىسىمەن، تاعى دا باسقا كوز كورگەن ادامدارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەرىن جازىپ الدى. بىراق، ءساتىن سالمادى ما، ايتەۋىر ءبىر ەسسە-ماقالادان وڭگە ەشتەڭە بەرمەدى. سوندا دا جازۋشىلىقتىڭ ادەبىنە سالىپ، اعامىزدىڭ الدىن ورامايىن دەپ كۇتتىم، بولماعاسىن عانا كىرىستىم. ەكىنشىدەن، جازۋشىلىقتا تاقىرىپ كوكىرەكتە ۇزاق جىل جاتىپ، تاپ بولىپ پىسەتىن «تۇيە تولعاق» جاعداي دا كەزدەسەدى. مىسالى، شىعارمانىتەز جازىپ تاستايسىڭ، ال بىراق ونىڭ كوكىرەگىڭدە نەشە جىل جازۋلى حاتتاي بولىپ مانىستەلە سىزىلعانىن تاپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ۋاقىتى كەلگەندە عانا العا تارتىلعان سىباعالى تاباقتاي ەرىكسىز بوي ۇسىندىرا بەرەدى. ەردىڭ جاسى ەلۋدى بەلىنەن ءبىر بۇكتەپ، الپىسقا جاستى شەگەلەپ، قازاقشا قايىرعاندا «حۆاتيترابوتاتنادياديۋ!» دەپ الىپ، «اباي دا قىرىقتان كەيىن جازعان عوي» دەپ جانە ۇستەپ، قۇيرىق-جالدى شارت ءتۇيىپ، جازۋ ۇستەلىنە الاڭسىز وتىرعان بەرتىنگى جىلدارى عانا مانشۇك تۋرالى كىتابىمنىڭ ساعاتى سوقتى دەسەم، قاتەلەسە قويار ما ەكەنمىن. شارداق تارتساق تا شاۋ تارتپاعان سياقتىمىز – قالاي بولعاندا دا جىلىنا ءبىر رومان بەرىپ وتىرعان ءىلياس ەسەنبەرلينگە، ءۇش جىلدا ءۇش ولەڭدى رومان – قىرىق مىڭ جول – جازعان ابۋلاقاپتارعا ىلەسە الماسام دا، سوڭعى جەتى جىلدا «جەتىجىلدىق جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ»، بەس مىڭ جولداي جازىپ تاستاپپىز، قالجامىزعا قاراماي. مەنىڭ جازۋشىلىق باعىتىم – نە جازسام دا ادامدى، ونىڭ تاعدىرىن جازۋ، دالىرەگى، تاريحتى ادام تاعدىرى ارقىلى زەرتتەۋ، مۇنى عۇمىرنامالىق، پەرسوناليستىك ەسسە دەيدى، ال قالامگەرلىك كرەدوم – بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا تەلىنىپ قالماۋ، سونى، ءتىپتى ءبىر جانردى تۇياقكەشتى قىپ مالشىلاي بەرمەي، تاقىرىپتى، سوعان ساي تونالدىلىقتى وزگەرتىپ وتىرۋ. سوندا ءسوز وزىنەن ءوزى قۇيىلىپ كەلە باستايدى. ايتالىق، الگى جەتى جىلدا اتاقتى جاس ءانشىمىز ديماش قۇدايبەرگەن جايىندا دىراۋ كىتاپ جازىپ ءبىتىردىم، وعان بەس جىل وتىردىم، بۇل مەن ءۇشىن رەكورد، ال مانشۇك كىتابىما نەبارى ءبىرجارىم اي ۋاقىت كەتتى، بۇل ەندى –انتيرەكوردىم. ءبارى دە زەيىن قۋاتىڭدى قانشالىقتى سارپ ەتۋىڭە بايلانىستى بولار. يدەيا اينالاڭدا قاڭعالاقتاپ جۇرەدى، ىشتەن ءبىر كەرنەۋ كەرنەيدى، الگى كەرنەۋ بۇتكىل زەيىن قۋاتىڭدى مەڭگەرىپ الادى. ونەردەگى شابىت دەيتىنىمىز وسى شىعار. مانشۇكتى جازعانىمدا سونداي ءبىر الاپات كەرنەۋ بولدى. ارۋاق كوتەرگەن بولۋى... ايتپەسە، ادەتتە قوس مالتانى كوجە قاتىققا ءۇش كۇن ەزەتىن الدىڭىزداعى پەندەڭىزدى سونشالىق تەز جازۋعا نە باستاپ اكەلۋى مۇمكىن؟! كەرەك دەسە، كەزىندە مەنىڭ سوعىس جايلى ءبىلىم-بىلىگىم الگى بالىقتىڭ اسپاندا ۇشۋدى ارمانداعانى سياقتى بولىمسىز بىردەڭە-تۇعىن– مايدان تۇرماق، ءتىپتى ەكى جىل سولدات بولىپ، ساۋسىلداپ ساپقا تۇرىپ كورمەگەن ادامنىڭ ۆەربوليزمگە سالىپ، سوعىس پسيحولوگياسىن، مايدان ديالەكتيكاسىن، قاراسۋىق-قاتقاق «وكوپ شىندىعىن» بەرۋى، نە دەسە دە وڭاي شارۋا ەمەس. سوعىستى جازعاننان كەيىن، وعان باعا بەرۋ كەرەك. ال ءوزىڭنىڭ مورالدىق قۇقىڭ جوق نارسەگە قالاي، قانداي باعا بەرمەكسىڭ؟! مانشۇك – كيە. ال كيەگە، كيەلىگە باعا بەرەر الدىندا سەن الدىمەن الگى كيەنى ولشەۋ، ميزان-شەككى قىلىپ وزىڭە ولشەپ كورۋىڭ كەرەك...
ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ الدىمدا كوپ فاكتىنى، جاعداي-جاعداياتتى وي ەلەگىنەن قايىرا وتكىزىپ، پىسەنتتەپ-پىسىقتاپ، جاڭا تۇرعىدا تۇرىپ پايىمداۋ مىندەتى تۇردى. ءبىر قولىمدا قالام، ەكىنشى قولىمدا ءجىتاينا (لۋپا), ءار دەرەكتى قاداعالاپ، ءار ءسوزدى توڭكەرىپ قاراپ وتىرعانداي ەدىم. ايتەۋىر ءتۇبى حايىر، ءسىرا، اۆتوردى باس كەيىپكەر ءومىر سۇرگەن تاريحي مەزگىلگە قاراي كەرى اۋدارىپ جىبەرەتىن كونتراموتسيا قوزعالىسىنا ىلىگە السام كەرەك.
– جاڭا «اينالامدا قاڭعالاقتاپ ءبىر يدەيا ءجۇردى» دەپ قالدىڭ. قۇپيا بولماسا، سول نە يدەيا؟
–تۇك قۇپياسى جوق، ايتايىن. «اتاقتى ۇكىمەت بەرەدى، ابىرويدى حالىق بەرەدى» دەپ قادەكەڭ (قادىر مىرزا-ءالي) ايتپاقشى، مانشۇك ەسىمى قاشاندا ۇلىقتاۋدان دا، قۇرمەتتەلۋدەن دە كەندە بولعان ەمەس. قازاق حالقى، – سونىمەن بىرگە باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە، – باتىر قىزىن شىن جۇرەگىمەن جاقسى كوردى جانە كورىپ تە كەلەدى. وعان مىڭداعان سىڭلىلەرىنىڭ مانشۇك دەگەن ابىرويلى برەند-ءسوزدى وزدەرىنە ات-ەسىم قىلىپ تاعىنىپ وتىرعانى ءبىر كۋا. وسىنشاما ۋاقىت داڭق پەن قۇرمەتكە ۇزدىكسىز، ۇزىلمەي بولەنۋ – ەڭ ۇلىع باقىتتىڭ ءبىرى. سونىمەن بىرگە مانشۇكتى ەرلىك ءىسى جازىپ قالدىرىلۋىمەن دە ناعىز باقىت يەسى باتىر دەۋ ءجون. يا، بۇل جاعىنان العاندا دا ول ارماندا ەمەس. باسىنا ۇرىپ ساناعان كىم بار دەيسىڭ، دەگەنمەن، مەنىڭ كونسەرۆاتيۆتىك ەسەبىم بويىنشا مانشۇك جايىنداعى ماتەريالداردىڭ سانى شامامەن 600-گە جۋىقتايدى. كوبىسى تۇپدەرەكتەمەلەرگە جانە كەزىندە ونىمەن، وتباسى مۇشەلەرىمەن توننىڭ ىشكى تۇگىندەي ارالاسقان ادامدار جازىپ قالدىرعان ياكي اۋىزشا ايتۋدان اۋتەنتتىقۇرالدارعا تۇسكەن جادىعاتتار. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قازىرگە دەيىن مانشۇك مامەتوۆانىڭ تولىق عۇمىربايانى جاسالدى دەپ ساناۋعا ابدەن بولادى. جازۋ، سونىڭ ىشىندە ەستەلىك جازىپ-ايتۋ اركىمنىڭ كوڭىل تالعامىنا بايلانىستى نارسە عوي، سوعان ساي الگى جادىعاتتاردى ءۇش-ءتورت تارماققا بولۋگە بولار. اشالاپ ايتساق، ونىڭ ءبىرىنشىسى – ارحيۆ دەرەكتەرى جانە ارتىق بوياۋسىز، دالدىكپەن بەرىلگەن ەستەلىك اڭگىمەلەر. ەكىنشىسى – مانشۇككە دەگەن قالتقىسىز ادال، قالتارىسسىز اشىق كوڭىلدەن، ۇلكەن دە شىنايى جاقسى كورۋدەن، عاجاپتانۋدان تۋعان جانە سوعان سايكەس پىكىردى، ويدى كوركەم تۇلعالاۋعا بەيىم مەمۋارلىق جانە وچەركتىك نوۆەللالار، ولەڭ-جىر، داستاندار. «ستروچي، پۋلەميوتچيك، زاسينيپلاتوچەك» دەپ كەلەتىن سەرگىتپە مانترانىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي قالعاندارى دا از ەمەس. ىشتەرىندە بىلگەنىن وقىعان «مولدالار» دا، كەيدە مانشۇك اتىن مالدانىپ، تاقىرىپتى توسكە سالىپ تاپتاپ وتە شىققاندار دا بولماي قالعان جوق. بۇلار ەشتەڭە ەمەس، ەڭ قيىنى – بەدەلدەن بەرەكە جيناماق بولىپ، مانشۇكتى كوزبەن كورگەندەي، بىرگە سوعىسقانداي جازىپ-سىزعاندار. «اڭشىعا اسىرىپ ايتۋ ايىپ ەمەس، وتىرىك ايتۋ ايىپ» دەمەكشى، اسىرىپ ايتسا ەشتەڭە ەمەس، بىراق الگىلەردىڭ كەيبىرەۋى اڭگىمەنى تازشا بالادان وتكىزىپ سوعادى عوي. ءسويتىپ، جۇرە-بارا ءاۋ باسقى پروپاگاندالىق شتامپتارمەن شالاپتانعان «جالپى ماقتاۋ – تۇگەل وتىرىك» (وتەجان نۇرعاليەۆ) ءبىر نارسەنى قايتالاپ ايتا بەرگەننەن ءسانى كەتەتىن تاتىمال شىندىقپەن تۇتاسىپ، كۇرەگەيلەنە كەپ، «مانشۇك مامەتوۆا» دەگەن ءسوز ايتىلسا بولدى، ورتا مەكتەپتىڭ ادەبيەت باعدارلاماسى قولدان قالىپ قيىپ، ابدەن سۇرگىلەپ تاستاعان سانا دەرەۋ بەلگىلى ءبىر وبرازدى كوز الدىعا اكەپ تارتا قوياتىن رەفلەكسيا پايدا بولدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، ادامنىڭ جەكە ءومىربايانىنان ونىڭ وبرازدىق بيوگرافياسى وزىپ كەتتى. وسى ءبىر يدەولوگيالىق قالىپ 70 جىل بويى ەش قىرعى تيگىزبەي تۇردى. 1980-ءىنشى جىلدار سوڭىندا، كەڭەستىڭ جاعاسى جىرتىلا باستاعان ساتتەن باستاپ قانا بىرقاتار اۆتور وزدەرىنە دەيىنگى بۇل تاقىرىپتى باستاندىرىپ، كەڭەيتىپ قالىپتاستىرۋدا العاشقى قادامدار جاسادى. سونىڭ ارشىندىسى – مانشۇكتىڭ مايدانداس سىردەسكى قۇربىسى الەكساندراپروكوپەنكو مەن ونىڭ جۇبايى اكەنتايحاليمۋلديننىڭ قالامدارىنان قورىتىلىپ شىققان «مانشۇكتىڭ جۇلدىزدى ءساتى» دەيتىن ومىردەرەكتىك كىتاپ. وندا مانشۇكپەن ءبىر جەرتولەدە تۇرىپ، باسپانا مەن استى بولىسكەن الەكساندرا جەڭگەمىز باتىر قۇربىسى جايىندا بىزگە قۇندى مول دەرەك ۇسىنىپ قانا قويماي، جالپى ونىڭ مايدانداعى ءومىرىن مولتىلدەتىپ، ءدال دە اسەرلى جەتكىزگەن. ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، حاراكتەر شىندىعىن بەرگەن.
ودان كەيىنگى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق دۇنيە – جۋرناليست گۇلزەينەپ سادىرقىزىنىڭ1990-جىلدار ورەسىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان اشىلىم-جاڭالىقتارعا تولى زەرتتەۋ ماقالالارى. اين مومەنت، مانشۇكتىڭ ءسىڭلىسى ايمان مامەتوۆا مەن ورالدىق قالامگەر اعامىز تيحون الىپقالي بىرىگىپ شىعارعان «ماڭگىلىككە مازداعان قىرشىن عۇمىر» كىتابىن دا تۇشىنا وقيسىڭ، بۇل – وسى تاقىرىپتا نەۆەل ساپارى نەگىزىندە جازىلعان ترەۆەل-بۋك.
بۇلاردىڭ بارلىعى دا كوزبەن كورگەن نارسەلەرگە نەگىزدەلگەن، اراسىندا قۇجاتپەن شەگەلەپ تۇرىپ جازىلعان تۋىندىلار بار، سوندا-داعى، –ەساقا، قۇلاعىڭىزدى بەرتامان اكەلىڭىزشى، سىبىرلاپ ايتايىن، – سوندا-داعى، مانشۇك جايىندا وقىپ وتىرعانىمدامەن جازعان ايتەۋىر بىردەڭە جەتپەگەندەي ەرىكسىز جۇتىنىپ قالامىن. اشىعى، قوڭىلتاقسيمىن. ءسىرا، مۇنىڭ سەبەبى ءبىر مانشۇككە عانا بايلانىستى بولماس. جالپى ءبىزدىڭ عۇمىرناما ءتۇزۋ ىسىمىزدە جۇيەلىك قاتەلىكتەرگە ورىن بەرىلىپ، سونىڭ سالدارىنان تاريحىمىزدا، ۋفولوگتارشا ايتساق، تانىمسىز ۇشاق-دالەڭكەلەر كوبەيىپ كەتكەندىگىندە بولسا كەرەك.
دۇنيە جۇزىندە، سونىڭ ىشىندە باتىستا جاعداي ءبىراز باسقاشا. ارينە، ولاردا دا ءالى كەلەتىنى دە، ءالى كەلمەيتىنى دە قىزىل كورگەندەي جابىسا كەتىپ، تاقىرىپتى سۇيىلتىپ كەتەتىندەر جوق دەي المايمىز، دەسەك-داعى ەۋروامەريكاندىق وركەنيەتكە تيەسىلى ەلدەردە كىتاپشىل تالمۋديست تاريحشىلاردان وي ويلايتىن تاريحشىلاردىڭ باسى مولىراق بولىپ كەلەدى. بۇل جەردە ماسەلە تاقىرىپتىڭ ماساعىن قالدىرماي، تۇگەل ايتۋدا، سول نەگىزدە مول ماعلۇمات بەرىپ، تەرەڭ سانا قوسۋدا عانا ەمەس، گاپجۇيەلى نەگىزبەن زەرتتەي بىلۋدە. بۇل جەردە جۇيە دەگەنىمىز – ءبىرىنشى كەزەكتە ادامعا، تۇلعاعا دەن قوياتىن ينتەللەكتۋالدىق تاريح جاساۋ. مۇنى «جاڭا تاريح، جاڭا تاريحناما» دەيمىز. ءمۇبادا دۇنيە تاريحىنداعى جاۋىنگەر ايەل-قىزداردىڭ ءومىرى جايىندا جازىلعان وسىنداي جاڭا كوزقاراستاعى ەڭبەكتەرگە كەلەتىن بولساق، الدىمەن د’اننكەمپبەللدىڭ «ايەلدەر شايقاس ۇستىندە: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاجىريبەسى» دەيتىن زەرتتەۋىن ايتۋ لازىم. سونداي-اق بەلورۋس جازۋشىسى سۆەتلانا الەكسيەۆيچتىڭ2015 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان «ۋ ۆوينى نە جەنسكوەليتسو» اتتى ەسسە كىتابىن ايتامىز. امەريكان كينووندىرىسىنىڭ ۇزدىگى – «سولدات دجەين» ءفيلمى دە وسى قاتاردا، وندا دەمي مۋر امەريكالىق العاشقى جاۋىنگەر ايەلدىڭ بەينەسىن شىنايى سومدايدى. جوعارىداعى كىتاپتار مودەرنيستىك ىڭعايعا قۇرىلعان، ياعني ولاردا وتىرىك جازۋ، ويدان قوسۋ دەگەن بولمايدى. تاقىرىپتىڭ باسىن باس، باقالشاعىن قاراتاس قىلىپ، شيقانىن شىعارىپ ايتادى، ال الەكسيەۆيچ سىندى ەسسەشى قالامگەرلەر كەيىپكەرلەر باسىنداعى حال-كۇيدى سوزبەن جىلىكتىڭ مايىنداي ۇيقاستىرىپ، توعىستىرا كەپ، قان-تامىرعا، جۇلىن-مويىنعا تۇسىرەتىن بولەكشە جازۋ ماشىعىن تابادى. سونىڭ ارقاسىندا زەرتتەۋ نىسانى – كەيىپكەر تۇلعالانادى (پەرسونيفيكاتسيالانادى).
الەكسيەۆيچ كىتابى تاپ-تازا ينسايدەرلىك دەرەكتەرگە قۇرىلعان، ال مەندە مانشۇكتى كورگەن-بىلگەن ادامدارمەن كەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەرلىك مۇمكىندىك بولمادى، سەبەبى بۇل تاقىرىپقا دەندەپ كىرىسكەنىمدە الگى ادامدار بۇل دۇنيەنىڭ جۇزىندە جوق ەدى. ونى ايتاسىز، «كۇندە ەرتەڭمەن» ءجۇرىپ، ايمان اپايمەن دە جۇزدەسە الماي قالعانىم نەندەي وكىنىش – اپاي بۇرناعى جىلىكوۆيدتەن قايتىس بولىپ كەتىپتى. سان سوقتىم دا قالدىم. اسىرەسە مانشۇك جانىنداي جاقسى كورگەن ءمادينا اجەسىنە ء(امينانىڭ شەشەسى), جاۋھارعا ء(امينانىڭ ءسىڭلىسى), اجىعاليعا ء(امينا اپايدىڭ ەكىنشى ەرى) قاتىستى ت.ب. سۇراقتارىما جاۋاپ الا الماي قاپىدا قالدىم. نەگە دەسەڭىز، ماعان الدىمەن مانشۇك ءومىرىنىڭ كوپتەگەن اۆتورلار باسىن اياعىنا كەلتىرىپ، بىلىقتىرىپ جىبەرگەن كومەس تۇستارىن انىقتاپ، ساباندى توزاڭنان تازارتۋ، ياعني بۇتكىل ومىردەرەكتەردى جۇيەلەپ بىرىزدەندىرۋ ماڭىزدى مىندەت بولدى. سوندا عانا تەرەڭ تالداۋعا، كەڭىنەن مانىستەۋگە جول اشىلادى.
ونان سوڭ بۇرىنعى اۆتورلاردىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋ، نازاردى ناتيجەگە ەمەس، پروتسەسكە شوعىرلاندىرۋ ىلعي دا ميىمنىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇردى. وسىلاي ەتكەندە پازل اتاۋلى جيىلا كەپ ءبىر ارناعا سارقادى، ناتيجەسىندە فاكتىلەر ءوزارا بايلانىسقا ءتۇسىپ، يدەياعا اينالادى. كەيىپكەردىڭ شىن، شىنايى ءومىرى، جاسامپازدىق ەڭبەگى، بولمىس-ءبىتىمى ميفولوگيادان ارشىلىپ، بولەك شىعادى. جارقىن سوزدەردىڭ ارجاعىنا جاسىرىنعان شىن ومىرىمەن كەزىگەسىڭ. ايدىڭ، ونداعى كراتەردىڭ تاسا بەتىنە ۇڭىلگەندەي بولاسىڭ. مەن ءۇشىن فاكتىلەردى ءوزارا قابىستىرعان الگىندەي تۇپوزەك يدەيا – قولعا العان تاۋاريحتىڭ وتىز بۇكتەۋ، قىرىق قاتتاۋىندا جاسىرىنعان موتيۆ-سەبەپتەردى اشىپ، سالدارلاردى تۇپتەۋ بولدى. ياعني، مانشۇك مايدانعا ءوز ەركىمەن نەگە باردى؟ نەلىكتەن كورە-بىلە تۇرا ءوزىن اجالعا بايلادى؟ نەگە ەرلىك جاسادى؟ جالپى ادام نەگە اينالدىرعان بىرنەشە مينۋتتا، ءتىپتى قاس-قاعىمدا كوزسىز ەرلىك جاساۋعا بەل بۋادى؟ بۇعان قانداي جاعداياتتار اسەر ەتۋى مۇمكىن؟ ت.ب. ساۋالدار. كىتابىمنىڭ اتى دا وسى تۇپوزەك يدەياعا بايلانىستى. «قاھارماندىق اناتومياسى. مانشۇكتىڭ ءمالىمسىز مايدانى» دەپ قويىلدى. ورىسشا نۇسقاسىندا – «اناتوميا گەرويزما. نەيزۆەستناياۆوينامانشۋك».
–جاڭا «مانشۇك تاقىرىبى جازىلۋدان كەندە ەمەس» دەپ قالدىڭ. دەگەنمەن، بۇل تاقىرىپ دەرەكتەمەلىك جاعىنان ءتورت اياعى تۇگەلدەنگەن بە، الدە «اقتاڭداقتار» وندا دا كەزدەسە مە؟
–«اقتاڭداق» جوق، بىراق اقپاراتتىق پارادوكس تۇرىندەگى ءبىراز «بوزتاڭداق» بار. سىرت قاراعاندا، قىناعا بوياعانداي انىق-قانىق تاريح، ال ىشىنە ءتۇسىپ كورسەڭ، بىلمەككە قۇشتار اشقاراق كوڭىل بىرقاتار سۇراقتىڭ قورشاۋىندا قالادى. مىسالى، سوڭعى جىلدارى مانشۇكتىڭ ەرەسەكتەۋ شاعىندا وردا مەكتەبىندە وقىعانى جايلى دەرەك شىعا باستادى. بۇعان دەيىنگى مالىمەتتەردە ونداي ءسوز كەزدەسپەيدى. مانشۇكتىڭ مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىعانى جايلى دا انىق-قانىق مالىمەت جوق. قولدا بار دەرەكتەر رابفاكتا جانە ينستيتۋتتىڭ دايارلىق كۋرسىندا ءبىلىم تياناقتاعانىن، ودان ءارى ناركوماتقا جۇمىسقا ورنالاسقانىن كورسەتەدى. بۇعان 1940 جىلدان باستاپ ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جوو جانە ورتا مەكتەپتىڭ جوعارى كلاستارى اقىلى وقۋعا كوشىرىلۋى سەبەپ بولۋى دا مۇمكىن. ستۋدەنت ءار سەمەسترگە 200سوم تولەۋى ءتيىس ەدى، ال ول كەزدە ءتاۋىر ايلىق 250-300 سومدى توڭىرەكتەگەنىن ەسكەرسەك، جۇمىسسىز ستۋدەنت ءۇشىن بۇل ەداۋىر اقشا. سول سەبەپتى وقۋعا ءتۇسىپ تۇرىپ، اقىسىن تولەي الماي ەلدەرىنە قايتىپ كەتكەندەر دە از بولماعان. سونداي-اق مانشۇكتى قىز بالا بولۋى سەبەپتى مايدانداعى اسكەرگە الماعان دەپ كەلدىك. ال الماتى مەدينستيتۋتىنىڭ مۋزەيى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، مانشۇك مالياريا (بەزگەك) اۋرۋىمەن اۋىرعاندىقتان اسكەري قىزمەتكە جارامسىز دەپ تابىلعان. سىرقاتتىڭ بۇل ءتۇرى ەدىلدىڭ جانىبەك (وياڭ) وڭىرىنە تاياۋ ايماعىندا ءجيى ۇشىراسادى ەكەن، مىسالى، ساراتوۆ ماڭىنداعى كامىشين جەرىنىڭ تۋماسى اتاقتى ۇشقىش مارەسەۆ مالياريادان سارىپ اۋرۋىنا ۇشىراپ، اسكەرگە شاقىرىلماي، مايدانعا ءبىراز قيىندىقپەن بارعان. گولليۆۋد «جۇلدىزى» ەررولفلينن دە جاڭا گۆينەياعا ەكسپەديتسيامەن بارعانىندا جۇقتىرعان بەزگەك اۋرۋى توسقاۋىل بولىپ، سوعىسقا الىنباعان. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، بەزگەك – ادامعا سۋلى-باتپاقتى جەرلەردە، اڭ-قۇستان، ماسادان جۇعاتىن زوونوزدىق اۋرۋ ەكەنىن ەسكەرتۋ.
سونداي-اق مانشۇك قۇرامىندا بولعان 100-ءىنشى جەكە اتقىشتار بريگاداسى قاتىسقان بەلگىلى «مارس» اسكەري وپەراتسياسىنىڭ، – دۇرىسى، قىرعىنىنىڭ، – ماتەريالدارى ارحيۆ قۇلپىنىڭ استىنان تولىق الىنا قويعان جوق. باتىر اپامىز نەۆەل جەرىندە ەكى رەت جەرلەنگەنى جونىندە مالىمەتتەر بار، بىراق ول دا مەمۋارلىق-ارحيۆتىك ەۆريستيكا جۇرگىزۋدى تىلەيدى. مايداندا مانشۇك ءسۇيىپ قالدى دەيتىن نۇركەن قۇسايىنوۆتىڭ دا ومىردەرەگى تاپتىرماي وتىر. مايدانگەر قازاق قىزدارىنىڭ تاعدىرلارىن زەرتتەپ جۇرگەن دينا يگىساتوۆانىڭ جازۋىنشا، باتىرلىق اتاققا مانشۇكپەن قاتار 100-ءىنشى بريگادانىڭ ءبىر مەدبيكەسى دە ۇسىنىلعان، بالكىم سودان اتاق مانشۇككە كەشىكتىرىلىپ بەرىلگەن... مىنە، جاۋابىن كۇتىپ تۇرعان وسىنداي-وسىنداي بىرقاتار جاعداي بار.
–حايىر، ەندى قوتانىمىزعا قايتىپ ورالايىق. «ءبارىن قويىپ، ماناستى ايت» دەمەكشى، جيىرماعا ەندى تولعان جاپ-جاس كوكورىم قىزدى قانقاساپ مايدانعا ءوزى تىلەنىپ بارىپ، ەرلىك كورسەتۋگە نە يتەرمەلەگەن دەپ ويلايسىڭ؟
–بيسميللا دەگەندە-اق ءسوزدىڭ باسىن اشىپ الاتىن ءبىر ماسەلە بار: مانشۇكتىڭ بويىن وسىنشاما قۇلشىنىس، سونشالىقتى جىگەر نەگە بيلەدى؟ سوعىس جاعدايىنداعى مورالدىق-پسيحولوگيالىق رۋح – جاۋىڭدى مەرت قىلۋعا دايىن بولۋ عانا ەمەس، سول جولدا ءوزىن قۇربان ەتۋگە دە ءازىر بولۋ دەيمىز عوي، سوندا-داعى مانشۇك نەگە ولىمگە باقۇل بولدى؟ نە ءۇشىن؟ كىم ءۇشىن؟ وسى سۇراقتار بۇگىنگى ءبىزدى مازالاۋىن قويار ەمەس. ارادا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى جاڭعىرسا دا ولارعا تۇشىمدى جاۋاپ الا الماي وتىرمىز. انىق جاۋاپ ءوزىن تاپتىرتا دا قويماس. سوندا دا بۇل ساۋال ءوزىن بارىنشا جان-جاقتى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى دەر ەدىم. مەنىڭشە، ءتىپتى وسى جولدا ميحايل ءباحتيننىڭ «فيلوسوفيا پوستۋپكا» كىتابى سەكىلدى جوتالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردى قاراپ شىعۋ ارتىقتىق ەتپەيدى. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: مانشۇكتىڭ ەرلىك جاساۋ سەبەبى – جالعىز-جارىم ەمەس، ونىڭ ساباۋداي-ساباۋداي بىرنەشە سەبەبى بولۋى ابدەن مۇمكىن، ياعني ول قاتقابات، كوپماعىنالى نارسە. سوعان وراي سەبەپتىك-سالدارلىق بايلانىسى دا تەرەڭدە جاسىرۋلى. ونى فاكتى-دەرەكتەردى قۇم ىشىنەن التىن جۋعانداي ەكشەپ، ىرىكتەپ، تارازىعا تارتىپ بارىپ قانا تابا الاسىڭ.
— اشتىڭ با ەندى سول سەبەپ-بايلانىستى؟
— سولاي دەۋگە ىقتيارلىمىن.
— ايتساڭشى ەندى، ۇزدىكتىرمەي.
– ايتسام، بىلاي: مانشۇكتىڭ ەرلىگى – مانشۇكتىڭ ءومىرىنىڭ ءوزى ەكەن، ال عۇمىر جولى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى جاعداي-جاعداياتتارعا تولى بولعاندىقتان قاھارماندىق ەرلىگى دە سوعان ساي وتاندىق، وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرمەن، سونداي-اق جەكە ومىرىندەگى جانە دۇنيەتانىمىنداعى درامالىق، تراگەديالىق جاعدايلارمەن قالىپتاسادى. ياعني مانشۇكتىڭ سوعىسى، مانشۇكتىڭ مايدانى – ءبىر مەزگىلدە ءارى بۇكىلحالىقتىق سوعىس، ۇلى وتان سوعىسى، ءارى وزىنە عانا ءتان جەكە سوعىس.
– بەۋ، نە دەپتى-اۋ! سوندا ماناعى ساباۋداي سەبەپتەر وسى جالپى مەن جالقىدان كەلىپ شىعادى عوي؟
–وتەجان اعامىزشا جىبەرسەك، «مەتكو» ايتتىڭىز. جالپى مەن جالقى. مۇنىڭ العاشقىسىنا كەلسەك، مانشۇك سەمسەرىن سەرتكە بايلاعان جۇرتتىڭ وكىلى ەكەنىن الدىمەن ەستە ۇستاۋ ءجون. باتىر قاشاندا حالىقتىڭ قاناسىنان جارالادى. قازىرگىشە ايتقاندا، ءزاۋزات قورى ءرول وينايدى. ال قازاقتىڭ ءزاۋزاتى – نەگىزىنەن باتىرلىقتىڭ ءزاۋزاتى، جاۋىنگەرلەردىڭ دنق-سى. ەلدىڭ شەتىن جاۋعا باستىرماۋ، جەرىنە كوز الارتىپ ەگەسە كەلگەن دۇشپاندى مۇقاتۋ ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار جانە ول قان كەزى كەلگەندە ۇيقىسىنان ويانىپ، ورىس «پوستۋپوك» دەيتىن ەكشن، ياعني باتىر باتىل قادام جاساتاتىنىنا تاريح تۋراشى. كەشەگى سوعىستا ورىستاردىڭ جازۋىنشا، ۇرىس باستالعان كەزدە قازاقتار شامالى قورقاسوقتاپ تۇرادى ەكەن دە، شايقاس قىزعان شاقتا ەكى كوزدەرى شوقتاي جانىپ وت بولىپ كەتەدى ەكەن. سودان كەيىن-اق ولاردى ەشتەڭە توقتاتا الماعان. ورىستاردىڭ ايتۋىمەن جىبەرسەك، «كازاحدولگوتەرپيت، نوپوتوم، ناكوپيۆگنەۆ، نە سپۋستيت». ياعني قان كورگەسىن قاندارى دولىرعان. بۇل – قازاقتىڭ ەكستريم تاريحتى حالىق، شىنايى ساپا قاسيەتتەرى ەكسترەمال جاعدايلاردا اشىلاتىن جۇرت ەكەندىگىنە ىسپات.
وسى ءسوز ءبىزدىڭ قىزدارىمىزعا دا ابدەن قاتىستى. تولىق ەمەس مالىمەت بويىنشا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقستاننان 5183 ايەل زاتى قاتىسقان. سونىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق قىزدارى. ياعني، قيىن-قىستاۋ كۇندەردە قازاق ايەلىنەن ۇلكەن قايسار-قايرات شىعا الادى. وڭمەنىڭنەن وتەر وتكىرلىك جىگىتتەردە بولعاندا سۇيسىنتەدى، ال قىز بالانىڭ قاسقىرداي وجەتتىگى قانشالىقتى جاراسىمدى، ايەلدىڭ مىقتى قارۋى نازىكتىگى، سىنىقتىعى ەمەس پە دەيسىڭ عوي. ايەل گەنەتيكالىق تۇرعىدان بەيبىتشىلىك ۇرىعىن سەبۋشى ەكەندىگى بۇگىندە دالەلدەنگەن. بىراق بۇرىنىراقتا قازاق ساحىراسىن ارالاعان ورىس جانە باتىس ساياحاتشى-عالىمدارىنا ايتقىزساڭ، قازاق ايەلدەرى اتقا ءمىنىپ، نايزا-سويىل الىپ جاۋمەن سوعىسۋعا كەلگەندە ەركەكتەرمەن تەڭ تۇسكەن، ال تاسشايناردولىقتىلىق جاعىنان ءتىپتى ەرلەرىنەن اسىپ كەتكەن. «سمەرت دو توگوپرەزيرايۋت، چتووحوتنەەسوگلاشايۋتسياۋمەرەت، نەجەليۋستۋپيتنەپرياتەليۋ، ي بۋدۋچيرازبيتىگرىزۋتورۋجيە، ەسليۋجە نە موگۋتسراجاتسيايليپوموچ سەبە»، – دەپ جازادى د.فلەتچەر. قاسقىردىڭ قۇرتقاسى جانى باردا قولعا تۇسپەۋگە تىرىساتىنى سياقتى.
–مۇحيت باباڭ شىرقاعان «بالا وراز» ءانىنىڭ ءتاۋ اتى – «جىلقىشى» ەكەن. كەدەي جىلقىشى جىگىت بايدىڭ قىزىن الىپ قاشادى. قۋعىنشىلار جەتىپ، سويىل ۇرىستا جىگىت ولەدى. قىز ىلگەرى كەتكەن ەكەن. قايتىپ كەلىپ، قۋعىنشىنىڭ بىرەۋىن قوساۋىزبەن اتىپ تۇسىرەدى دە، قانجارىن قاق جۇرەگىنىڭ تۇسىنا تىرەپ، ءولىپ جاتقان جولداسىنىڭ ۇستىنە قۇلايدى...
–بايسال بايدىڭ قىزىنىڭ حيكاياسى دا وسىعان ۇقساس – اتاقتى شۇبىرتپالى اعىباي باتىردىڭ باسىنان كەشكەن ۋاقيعاسى. تاڭقالارلىق نارسە، شىنىندا دا. «ءالى ەكى كوزىنە عانا جەتەتىن ايەل» دەپ جاتامىز عوي ادەتتە. ونىمىز ەركەكتىك شوۆينيزم، بالكي باسقا حالىقتاردىڭ ايەلدەرىن كورىپ ايتىلعان ءسوز سياقتى، مەنىڭشە. مىسالى، الا توپىلى اعايىندارىمىزدىڭ اراسىنان مايدانعا بارعان ءماريام يۋسۋپوۆا عانا بەلگىلى. ءسىرا، سوعىس شىعىستىڭ ەزىلىڭكى ايەلدەرىنىڭ سالتىنا قاراما-قايشى، تابيعاتى جات نارسە بولسا كەرەك. ال قازاق ءوز قىزدارىن قۇلىنداي ەركە، قۇستاي ەركىن قىپ وسىرگەن. وبەكتيۆتى تۇردە، وجەتتىك سول ەركىندىكپەن كەلگەن. ال ونىڭ ارعى جاعىندا ساق، عۇن زاماندارىنداعى «دالا امازونكالارى» ءداستۇرى جاتىر. قازاقتار وتىرىقشى ومىرگە وزگە تۇركى حالىقتارىمەن سالىستىرعاندا كوپ كەيىن كوشتى عوي، سوعان سايكەس ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن دە قازاق قىزدارىنىڭ بويىندا كوشپەلى امازونكالاردىڭ جاۋىنگەرلىك وتى سونە قويماعان دەپ ويلايمىن. ىلگەرىدە «باتىر كوپتىڭ قاناسىنان جارالادى» دەدىك قوي. بىراق ونىڭ جارالعان، تۋعان ءساتىن كورگەن ادام نەكەن-ساياق. ال مانشۇك، ءاليا، حيۋازدار جيىرماسىنشى جاستارىندا-اق تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ نامىسى بولىپ جارىلىپ، قانمايداننىڭ وتىندە نايزاعاي وتىنداي جارق ەتتى. ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ كوز الدىندا جارق ەتتى. ەرتەك ەمەس بۇل. باتىر قىزداردىڭ تاپ وسىلاي توبىمەن نامىستى ساتتە كوز الدىڭدا توبەدەن تۇسكەندەي بولۋى جالپى شىعىس ەلدەرىندە ىلۋدە بىرەۋ. سوندىقتان ءۇش شولپانىمىزدى جانە ولارمەن بىرگە ات-ەرلىگى ءالى تولىق ءمالىم بولا قويماعان التىنشاش نۇرعوجينوۆا سەكىلدى قاھارماندارىمىزدى قازاق قىزدارىنىڭ باياعى باتىرلىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار دەيمىز. «قاراعاي، باسىن كەسسەڭ، ءتۇبى قالار» دەمەي مە ءمادي ءانشى.
– مانشۇكتىڭ وسى ورالداعى مۋزەيىنەن توبىلعى ساپ قامشىسىن كورىپ ەدىم. اتقا ەركىن شاپقان، قىز سياقتى بۇلدانشاقتىق، اسەمسۋ، پاڭسۋ جات، تۋرا ءسوزدى، وتكىر مىنەزدى بولىپتى اپامىز...
–قاراپ وتىرساڭ، ءومىر جولدارى قامشىنىڭ تاسپاسىنداي قاتار ورىلگەن ءۇش قىزىمىزدىڭ – مانشۇك، ءاليا، حيۋازدىڭ (ۇشەۋى ءبىرىن-ءبىرى بىلگەن، اكەلەرى ءوزارا ارالاس-قۇرالاستىقتا بولعان), شاقپاق تاستاي ءۇش تورىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىس، مىنەز، ءتىپتى ءتۇر-الپەت جاعىنان ءبىر-بىرىنەن الىس-قالىسى شامالى. حيۋازدىڭ اياق كيىم ولشەمى 33 سم، ال مانشۇكتىڭ اياعى 35سم، سالماعى 46 كگ ەكەن. ال باتىرلىقتارى، تاباندىلىقتارى، ەرىك-جىگەر، وجەتتىك، نامىسقويلىقتارى تاۋ قوپارىپ، ارنا بۇزارداي. مۇنىڭ اسىل قۇپياسى: ۇشەۋىنىڭ دە تۇقىمدارىندا «توقال اجە» بولماعان. قاندارى سۇرىپتالعان، تازا، تەكتى جەردە ءوسىپ-ونگەندەردى بۇرىن قازاق سولاي دەگەن. كوڭىل كۇيىن اشىق بىلدىرەتىن، ويىنداعىسىن جاسىرماي ايتاتىن، العان بەتتەن قايتپايتىن، ءبىلىپ تۇرىپ، بىلگەنىن ىستەيتىن قايسار-قاسقىر مىنەزدەرى بۇگىنگى بىزگە «قاھارماندىق قاشاندا ورلىكپەن، نامىسپەن، ءوزىنىڭ باعاسىن بىلەتىن ارلىلىقپەن بىتە قايناسىپ كەلەدى» دەگەن بەلگىلى قاعيداتتىڭ ابدەن دۇرىس ەكەندىگىن دە ۇقتىرا كەتەدى.
مانشۇك وتە ارلى، نامىسقوي بولعان. ۇيىنەن جاتاقحاناعا كەتىپ، جاعدايسىز جۇرگەن شاقتا وقۋعا ەكى كويلەگىن كەزەك اۋىستىرىپ كيىپ كەلەدى ەكەن. شوقتاي جاسانىپ جۇرگەن قۇربىلارى مۇنىڭ سەبەبىن سۇراسا، «وسى ەكى كويلەگىمدى بەك ۇناتامىن» دەيتىن كورىنەدى. جاعدايىن ايتىپ شاعىنۋ وندا اتىمەن بولماعان. نە دەسە دە باتىر ادام سۇرامايدى، «بەرسە – قولىنان، بەرمەسە – جولىنان» الادى عوي.
سونىمەن قاتار اپامىز پىكىرىن دە كوپكە بەرمەپتى. كوزى جەتكەن نارسەگە تابانداپ تۇرىپ العان. ءوزىنىڭ شىن نىسپىسى – ءمانسيا (ارابشا ءمان+سيا= ءمان، ماعىنا، ءبىلىم-بىلىك) كەيىن مانشۇك بولىپ وزگەرگەنى ءمالىم. سوڭعى ەسىم دە ارابتا بار، «بەلگىلى، ءماشھۇر جان» دەگەن ءسوز. بىراق، نەگىزىندە، مانشۇك – ۇيدەگى ۇلكەندەر بالانى ەركەلەتە، ىقشامداپ ايتۋدان شىققان گيپوكوريستيك ء(مانسيا – مانشۇك), ال ەل اۋزىنداعى ودان دا دۇرىس ىلكى نۇسقاسى –مانشوك. باتىس قازاعى ءمانسيانى كىشىرەيتە-ەركەلەتە وسىلاي دەيدى. باتىر اپامىز جايلى كىتاپ شىعارعان مارقۇم يساتاي كەنجاليەۆ تە مانشوك دەپ ايتىپ-جازىپ كەتتى، بۇل پىكىرگە قۇلاق اسۋىمىز كەرەك. جۋىلعان قاراقاتتاي دوڭگەلەنگەن بادام كوزىنە قاراپ مونشاق اتاعان دەگەن ءسوز – جاڭساق پاراللەل.
ايتايىن دەگەنىم، الەكساندرا پروكوپەنكونىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، 100-ءىنشى بريگادا مايدانعا كەتىپ بارا جاتقاندا ۆاگون ىشىندە سلاۆيان تەكتى قىزدار ۇيرەنشىكتى «ۇلكەن اۋىلدىقتارىنا» سالىپ، مانشۇكتى ماشااتىقتىرا باستايدى. ءارتيومدىتيوما، اناستاسيانى تاسيا، الەكساندرانى اسيا، دەيتىندەرى سياقتى. بىراق مانشۇك بۇعان بولماي، «يا – نە ماشا، يا –مانچۋك!» دەپ تۇرىپ الادى. قىزدار قۇيتاقانداي قىزدىڭ مىنا قايسارلىعىنا تاڭ قالىپ، ايتقانىنا كەلىسۋگە ءماجبۇر بولادى. ايتسا ايتقانداي ەدى. قىز تۇرماق، ونىڭ كوكەسىندەي ىبىراي التىنسارين ءوزىن يۆان الەكسەەۆيچ، ءاليحان بوكەيحانوۆ الەكسەي نيكولاەۆيچ دەپ اتاعانعا، ءتىپتى اليا–لياعا، حيۋاز–كاتياعا كەلىسكەنىن ەسكەرسەك.
– يا، ۇرقىنا تارتپايتىن زات جوق. قازاق حالقى جۇزدەن قۇرالعان، ال «كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ 250 جىلدىق تاريحى قانمەن جازىلعان»، – دەپ جازىپتى پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدوۆ. سول ايتقانداي، مانشۇكتىڭ مايدان دالاسىندا دەنەسى قالعان اتا-باباسى دا از بولماعان شىعار. باسقاشا ايتقاندا، قايتپاس قايسارلىقتى، باتىرلىقتى، ۇرىس الاڭىندا ەرلىكپەن جان بەرۋدى تابيعي ءولىم دەپ بىلۋشىلىك اپامىزدىڭ ءوز ارعى ءزاۋزاتىندا دا بولۋى مۇمكىن بە؟
–«قۇلمامبەتتەن قالعان قۇلىن» دەمەكشىسىز عوي؟! يا، بۇل سولاي. سوعان وراي جوعارىداعى «ۇرقىنا تارتپايتىن زات جوق» دەگەن ءسوزىڭىزدى «ۇرىعىنا» دەپ شامالى وزگەرتسە دە بولار ەدى. «مەن – ءبىر ىسىققا سىيمايتىن اداممىن عوي، مەن – قازاقتىڭ زەينوللاسىمىن عوي» دەۋشى ەدى زەكەڭ، زەينوللا قابدولوۆ. سول ايتقانداي، مانشۇك – الدىمەن مۇقىم قازاقتىڭ مانشۇگى. دەگەنمەن، «رۋعا بولمە، رۋدى سۇرا» دەمەكشى، وسى جەردە راقاڭ (راقىمجان وتارباەۆ) ايتاتىن «كىشكەنتاي رۋلىق كورپەنىڭ» دە شەتىن ازداپ سىپىرىپ وتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. بۇل ورايدا مانشۇكتىڭ ءوز رۋى –شەركەشتىگىن جوعارىدا ءسوز بولعان ەرەكشە مىنەز-تەمپەرامەنتىمەن، ارلىلىق قاسيەتتەرىمەن، سوسىن قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتسۇيگىشتىگىمەن عانا شەكتەپ قويۋعا بولماس. «شەركەش» رۋ اتاۋىن ءوز دەگەنىن ىستەيتىن، ياعني سارقاش (شالكەس) سوزىمەن شەندەستىرۋشىلەر بار. دەسە دە، باياعىدا ءبىر شال ايتتى ەكەن دەپ، شەركەشتەردىڭ ساپالىق قاسيەتتەرىن بيلىكپەن، وقىمىستىلىقپەن شەكتەپ تاستاۋ تاريحي ادىلەتتىلىك بولماس ەدى. «قويىس پەن دەربىس سەرت ەتكەن، / سەرت ەتكەن جاۋىن مەرت ەتكەن، / شەركەشتەن باتىر كوپ شىقتى، / ول زاماندا ەرتە وتكەن» دەپ كەلەتىن ەسكى ءسوزدىڭ توركىنى شىندىقتىڭ اۋىلىندا جاتسا كەرەك. ايتا بەرسە، «شەركەش»، «سەركەش» بينارىنىڭ ءتۇبى «بەرسەرك، سەرك»، ياعني «بەرسەركيەر» سوزىمەن اتالاس. باعزىدا «بەرسەرلەر» («بورىسەرلەر») دەپ قۇتىرعان قاسقىرداي جاۋىنگەرلەر توبىن، ايرىقشا اسكەري كاستانى ايتقان. وسى «ءبورىسۇرلار» – «ءبورى تەرىسىن جامىلعاندار» ۇعىمى سكانديناۆتاردا «بەرسەرلەر» بولىپ ساقتالىپ قالعان، مىسالى، ولارداعى بايعۇت، وتروك، قىلدىر ەسىمدى بەرسەرلەر. شەركەش تاڭباسى باقان – كوشپەلىلىك پەن جاۋىنگەرلىكتىڭ سيمۆولى. XVIII عاسىردا جاساعان ءسۇيىنىش قويىس شاعىراي باتىر جادىكۇلىنىڭ اتى شەركەش رۋىنىڭ ۇرانىنا شىققان. ۇلى وتان سوعىسىندا ءبىر عانا باتىس قازاقستان وبلىسى ىشىندە مانشۇكتەن بولەك جاقاۋشەركەش ەردەنبەك نيەتقاليەۆ پەن شۋماق شەركەش تەمىر ماسين بار ءۇش بىردەي كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىن بەردى. شەركەش جايىنداعى قالعان اڭگىمەنى جۋىردا باسپا بەتىن كورگەن نۇرلىبەك ءبىرمانوۆ اعامىزدىڭ «بولشويپۋتسلاۆنوگونارودا» دەيتىن كىتابىنان تابۋعا بولادى.
— ال ناعاشىلارى جاعىنان قالاي مانشۇك؟
–ول جاعىنان دا قامشى سالعىزبايدى اپامىز. ءوز اكەسى جەڭسىكالى ءناتى جۋاستاۋ، بيازى، شارۋانىڭ ادامى ەكەن. ال اناسى تويىلشا– بەرىش رۋىنان، ونىڭ ىشىندە بەگىس ءبولىمى، اۋىلعا ىقپالدى، پىسىق، قايراتتى كىسى بولىپتى. قازاق بالا جاقسى بولسا وزىنەن، جامان بولسا ناعاشىلارىنان كورەدى عوي، بىراق ول ادەت بۇل جەرگە جۇرمەيدى. مانشۇكتىڭ كوپتەگەن قاسيەتتەرى اكەنىڭ قۋاتىمەن جانە بىرقاتار قاسيەتتەرى انانىڭ سۇتىمەن دارىعان دەۋ ءجون. دانا حالقىمىزدىڭ «الىپ – انادان، ات – بيەدەن» دەگەن ءسوزى، «ءار الىپتىڭ ارتىندا ايەل ادام تۇرادى» دەگەن يسلام لۇعاتى وسى جەرگە ءدال. تويىلشا اناسى باتىر تۋاتىن التىن قۇرساق بولعاندا، بەرىش اتاسى زامانىندا جۇرگەن جەرىن تالقان قىلعان باتىر جۇرت بولعاندىقتان دا مانشۇكتەي قاھارماندى بۇل دۇنيە تىرشىلىگىنە كەلتىرگەن.
قۇداي-اۋ، جيىرماعا جاڭا شىققان جاسىندا قاي جەردە ءجۇرىپ، قانداي جاعدايدا مىنەز قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەنىنە قاباعات قايران قالاسىڭ. مانشۇك مەكتەپتى بىتىرگەندە-اق ەشقانداي بۇرالاڭ جولدى بىلمەيتىن ءبۇتىن ءبىتىم رەتىندە قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن. ماقساتكەر، العىر جانە ءتوزىمدى بولىپ ەرتە جەتىلگەن. مايدانعا بەل بۋعان العاشقى ساتتەن-اق ول ت-34-85تانكىسى سىقىلدى توسقاۋىل اتاۋلىنى بۇزىپ-جارىپ وتەتىن بولەكشە حاراكتەرىن تانىتادى. سالعىلاسىپ ەمەس، سەرتتەسىپ، ءوزىنىڭ قالايدا مايدانعا بارۋىن دالەلدەي العان. سول كەزدە ونىڭ بۇل شەشىمتالدىعىن اينالاسى، ءتىپتى ءامينا شەشەسى، ءىس باسىنداعى ادامدار، اياۋشىلىق بىلدىرگەن مەيىرى اسقان اعالارى دا تۇسىنبەي دال بولادى، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى ەسسىزدىك كورىپ، شەكەلەرىن بۇراندا جاساپ كورسەتكەن. بىرەۋىن دە پىسقىرمادى. ايتتى – ءبىتتى. ءۇزدى – كەسىلدى.
بۇل– ماقساتكەرلىگى، ال ەندى العىرلىعىنا، توزىمدىلىگىنە كەلسەك، ول دا ءوز الدىنا ءبىر جىر. تالانتتىنىڭ تالاپتىسى مانشۇك ءوزىن الداعى ءومىر اسۋلارىنا ءدال ءبىر سپارتاندارشا دايىنداعان. جوعارى سىنىپتاردا-اق ول رەسپۋبليكاداعى بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاس سپورتشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، تاپانشادان، مىلتىقتان نىسانا كوزدەۋ بويىنشا ۇزدىك ناتيجەلەر كورسەتەدى. ول نىسانا كوزدەۋدەن رەسپۋبليكا قۇراما كومانداسىنىڭ مۇشەسى بولعان. وسى العىرلىعىنىڭ ارقاسىندا جانە اسكەرگە «كوڭىلدى بولىپ جازىلۋى»، ياعني ءوز ەركىمەن بارۋى سەبەپتى جاۋىنگەرلىك-اسكەري ونەردى كەيبىر جىگىتتەردەن دە تەز مەڭگەرىپ كەتەدى. وقىعان ماماندىعى مەديك بولعاندىقتان مەدسانيتارلىق كۋرستى ۇزدىك اياقتاۋى تاڭداندىرمايدى، ال 100-ءىنشى بريگاداعا الىنعاسىن توقماق ماڭىندا راديستەر كۋرسىنان وتكەن كەزدەگى اسكەري جىتكىرلىگىن قۇربىلارى ايتا الماي وتىرادى ەكەن. نەگىزى مورزا الىپپەسىنىڭ ءوزى ۇيرەنۋشىدەن جوعارى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن قاجەت ەتەدى. ال مانشۇكتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جوعارى بولعان.
سول سياقتى مانشۇك مايداندا دا مەدسانيتارلىقتى، شتاب ءىسىن شەمىشكەشە شاعىپ تاستاعان، قۇجاتپەن تەز، ۇقىپتى جۇمىس ىستەپ، ماشىڭكەنى جۇگەرى قۋىرعانداي بىتىرلاتقان. سول كۇندەردىڭ بىرىندە اتاقتى مەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ مانشۇك ەكەۋى شتاب جۇمىسىمەن العى شەپكە بارا جاتقاندارىندا جاپ-جاس قىزدىڭ ۆينتوۆكانىڭ وقجاتارىنان زاتۆورىنا جىپ-جىپ ەتكىزىپ وق جىتىرىپ، قارۋىن جاۋدى قارسى الۋعا زاماتتا دايىن قىلعانىن كورىپ قۇلاپ قالا جازدايدى. ال مانشۇكتىڭ تاڭداپ العان «عاشىعى» –پۋلەميوتپەن جۇمىس ىستەۋى قارۋلاستارىنىڭ اراسىندا اڭىزعا اينالادى. ول ءوزى مايداندا وتكىزگەن 424 تاۋلىك ىشىندە پۋلەميوتپەن شايقاسقا اسا ءجيى تۇسپەگەن، الايدا وسى ماردىمسىز ۇرىس تاجىريبەسىنە قاراماستان ول وقۋ-جاتتىعۋ كەزەڭىندە-اق بۇتكىل ارمياداعى ساناۋلى شەبەر پۋلەمەتشىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى، ال 3-ءىنشى ەكپىندى ارميا بويىنشا العاندا بۇل تازا «ەركەكتىك» دەۆايستى قاپىسىز مەڭگەرگەن جالعىز جاۋىنگەر قىز اتانادى. ءتىپتى تاجىريبەلى ەركەك اتقىشتاردىڭ ءوزى مانشۇكتىڭ گاشەتكا ۇستىندەگى جيناقىلىعىنا، ەستۋ جانە كورۋ پەريفەرياسىنا سۇيسىنگەن. ول فلانگىدەن جاناسالاپ، قيعاشتاپ قيىپ اتۋدان ۇزدىكتەردىڭ قاتارىندا بولعان. ءسويتىپ از ۋاقىتتا پۋلەمەت ءراسچيوتىنىڭ كومانديرلىگىنە جوعارىلاتىلىپ، سەرجانت، كەيىنىرەك اعا سەرجانت اسكەري شەنى بەرىلەدى. راسچيوتىنپۋلەميوت ىسىنە باۋلۋى دا وزىنشە ءبىر حيكايا. «ماكسيمنىڭ» اتۋ بولىگىن سارت-سۇرت بولشەكتەپ، تەز قايتا جيناپ، نىسانانى تۋرالاپ قىرقىپ اتىپ تا، قيعاشتاپ، كەسىپ اتىپ تا كورسەتكەن كەزدە قاراماعىنداعى پۋلەميوت اتا الماي، ماڭقاسى اعىپ جىلاپ وتىرعان ءوزى قۇرالپى جىگىتتەر الگى «ترا-تا-تا-تا»-نى كورىپ قاراداي جاسيدى ەكەن. بىراق مەن كەرىممىن دەپ ماقتانۋ، اسقاقتاۋ مانشۇكتە اتىمەن بولماعان. اسپاي-ساسپاي، سالقىنقاندى شىدامدىلىقپەن ۇيرەتۋدەن جالىقپاعان. «بولەكشە بولمىسىنا قاراماستان، ول ءوزى ايىرىقشا سەزىمتال، سىپايى، سالماقتى، تىڭعىلىقتى جان بولاتىن» دەپ جازادى قارۋلاستارى.
يە، شارۋانى شامالى ۇزارتىپ الاتىنىمىز بولماسا، قولعا العان ىسىنە جان-تانىمەن بەرىلۋ، جۇمىستى ءومىردىڭ مانىنە اينالدىرۋ جالپى ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار نارسە. قۇدايدىڭ ساۋلەسى تۇسكەن ادامدار العىر، تەز ۇيرەنگىش ۇعىمتال بولاتىن كورىنەدى عوي. مانشۇك تە سونداي اللانىڭ سانسىز نىعمەتىمەن جارىلقانۋى سەبەپتى قاي ىستە بولسىن ءبىرىنشى سۇرىپتى شەبەر، تاڭداۋلىلاردىڭ ىشىندەگى ءبىرىنشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. سوعىس – وزىنشە ءبىر وقۋ، جاتتىعۋ وتكەلەگى، مايدان – پراكتيكا، تاجىريبە جيناۋ كەزەڭى عوي، وسى ورايدا ءبىز مانشۇكتىڭ جاۋىنگەر رەتىندە دە، كوماندير رەتىندە دە تەز جەتىلىپ، تەز وسكەلەڭدەگەنىن كورەمىز.
يزوچا ستانساسى تۇبىندەگى سوڭعى شايقاسىن الايىق. قاراڭىز، ستانسا ماڭىنداعى 173.7-ءىنشى توبە باسىندا ءبىر ءوزى قالعاننان كەيىن وقپانانى بويلاي قويىلعان ءۇش پۋلەميوتكە كەزەك-كەزەك اۋىسىپ سوعىسادى. نەگە دەسەڭىز، زەڭبىرەكتەگى سياقتى پۋلەمەتتىڭ دە ەڭ وسال جەرى – ۇڭعىسى، ول ۇزدىكسىز اتىستا قىزىپ، ىستەن شىعىپ كەتىپ وتىرادى. سۋ قۇيىپ سالقىنداتقانشا تالاي ۋاقىت. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر اتىپ بولعاسىن حرونومەتراج ىسكە قوسىلادى، ادەتتە بۇل شامامەن 5-6 مينۋتتى قۇرايدى، سول ارالىقتا اتقىش قارۋىمەن جاڭا ۇياعا كوشىپ ۇلگەرۋى كەرەك، ايتپەسە جاۋدىڭ سناريادى تومپەشىنىڭ استىندا قالاسىڭ. مانشۇك وسى ورايدا ءۇش پۋلەميوتكە كەزەك جۇگىرىپ پوزيتسياسىن كولبەۋ اۋىستىرىپ قانا قويماي، ءبىر ءسات وقپانادان شىعىپ، ءوز وقشاشارىمەن جوندى بەتكەيلەي العا جەتپىس مەتردەي جىلجىپ بارىپ، اتىستى جاڭا، بويلاۋ پوزيتسيادان جالعاستىرعان. بۇل ەكسپوزيتسيا پۋلەميوتشىنىڭ الدىن الا ويلاستىرىلعان ديناميكالىق قورعانىس ءتاسىلىن قولدانعانىن كورسەتەدى. ياعني ۇتقىر، مانەۆرلىك قورعانىس. وسى قالپىندا بۇل ءتاسىل زاماناۋي تاكتيكالىق سوعىسقا ءتان جاھاتكەرلىكپەن شايقاسۋ، ياعني ءبىر ورىندا قالىپ قويماي، ۇنەمى قوزعالىستا ءجۇرىپ سوعىسۋ ءادىسىن ەسكە تۇسىرەدى. بەينەلەپ ايتقاندا، مانشۇكتىڭ «ماكسيمى» قازىردە ۋكراين اسكەرى ءساتتى قولدانىپ وتىرعان، يىققا قويىپ اتاتىن «دجاۆەلين» راكەتاسىنا، «سترينگەر» زەنيت كومپلەكسىنە اينالعان دەسە لايىق.
سونىمەن بىرگە يزوچا ماڭىنداعى جون ۇستىندەگى مانشۇكتىڭ اقتىق ايقاسى جان سانى مول، قارۋى كۇشتى جاۋعا از كۇشپەن، ءوز كوەففيتسيەنتىڭمەن-اق ۇتىمدى قارسى تۇرۋعا ابدەن بولاتىنىن كوزاپارا كورسەتۋىمەن دە قۇندى. وسى قالپىندا گۆارديا اعا سەرجانتى مانشۇك مامەتوۆا imperator–اسكەري كوماندير. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ۇلكەن ءبىر ساباعى – العى شەپتە سەرجانتتار مەن كىشى كومانديرلەردىڭ جوعارىداعى باعدارشى-باسشىلار نە ايتادى دەپ كۇتىپ وتىرماي، قيىن كەزدە ءوز بەتتەرىنشە جالتاقسىز جول تاۋىپ كەتۋى. ول كەزدەگى مايدان جاعدايىندا قازىرگىدەي راتسيا ياكي GPS بولماعان، تەلەفون عانا، ونىڭ ءوزى شتابتا، كوماندالىق پۋنكتتە. جاۋ بولسا ساعان شتابتان بۇيرىق كەلىپ تۇسكەنىن كۇتىپ وتىرمايدى، كاللاڭدى شىرت ەتكىزىپ قيىپ الىپ، وكوپتان اسىرا لاقتىرا سالادى. مىنە، الگىندەي جان القىمعا كەلگەن سىن ساتتە كىشى وفيتسەرلەر العى شەپتە باستاماشىلدىق تانىتىپ، ۇرىس تاعدىرىن ءوز قولدارىنا العان. «جوسپار قولباسشىنىڭ شاتىرى استىندا ەمەس، اسپان شاتىرىنىڭ استىندا ويلاستىرىپ جاسالعان» دەيتىن قىتاي مەتافوراسى وسى جەرگە ءدال. ياعني، كەشەگى سوعىستا مانشۇك سياقتى باستاماشىل، باتىل، تالانتتى سەرجانتتار، ستارشينالار مەن كىشى قۇرام كومانديرلەرى العى شەپتەگى نەگىزگى بىرلىككە اينالادى. بۇلار بولماعاندا كەڭەس اسكەرىنىڭ ەۋروپاداعى ەڭ جاۋىنگەر حالىق –دويچتى ەڭسەرۋى ەكىتالاي-تىن.
عاجاپ ەمەس پە، مانشۇكتەردىڭ وسى ۇتقىر مانەۆرلىك ءتاسىلىن كەيىن باتىس ەلدەرىنىڭ اسكەريلەرى قولداندى: بۇگىندە ناتو اليانسى وزىنە كەڭىنەن ەنگىزگەن ءبىر ورتالىقتان باسقارماۋ فيلوسوفياسى بويىنشا شەشىم قابىلداۋ ەركى جوعارى كوماندالىق بۋىننان العى شەپتەگى وفيتسەرلەرگە –سەرجانت، كاپرال، باسقا دا كىشى شەندىلەرگە اۋىستىرىلعان. ال كەڭەس اسكەرىندە بۇل دەڭگەيدەگى شەشىمدى شەنى لەيتەنانتتان جوعارى وفيتسەرلەر عانا قابىلداي الاتىن، سول سەبەپتى جوعارى شەندى كومانديرلەردىڭ قازاعا ۇشىراۋ پايىزى دا جوعارى ەدى. مۇنى ءبىز سول كەڭەستىك ءتارتىپتىڭ ميراسقورى – رەسەي اسكەرىندە ۋكرايناداعى ارنايى سوعىس وپەراتسياسى كەزىندە پولكوۆنيك، گەنەرال شەنىندەگى اسكەرباسىلار اراسىندا ءولىم-ءجىتىمنىڭ شامادان تىس ءجيى كەزدەسۋىنەن دە كورىپ وتىرمىز.
قىزىعى سوندا، جوعارىداعىداي اسكەري امالدار مانشۇكتەرگە كوكتەن اياعى سالبىراپ تۇسە قالماعان. ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر كونە تۇركى اسكەرىندە وزدەرى «ۆاگەنبۋرگ» دەپ اتاعان، باتىس ارمياسى ءۇشىن مۇلدە توسىن اسكەري مانەۆرلىك قيمىلدار كەشەنى قولدانىلعانىن جازىپ ءجۇر. الگىندەي القاقوتان جاساپ قورعانۋ، ياعني جاياۋلانىپ الىپ، ات-مات، اربا، نارسە قارانى ءۇيىپ، ارقاۋ-كۇزەۋ جاساپ، وزدەرى سونى اينالا قورعانىپ، كەيىنگى جاقتان كومەك جەتكەنشە بەرىسپەي سوعىسۋ قازاقتا سوڭعى كەزگە دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن. مانشۇكتەر وسى ميراستى مۇرانى جاڭعىرتىپ، جاڭا تۇرپاتتى سوعىس تاسىلدەرىن مودەلدەۋگە تاعان قىلىپ تارتقان دەسە لايىق.
– ىلگەرىدە قازاقتان شىققان باتىر قىزداردىڭ از ەمەستىگىن ايتىپ ءوتتىڭ. شىنى دا سول عوي، ماسەلەنكي، كەيىنگى ۋاقىتتا ءجاميليا بەيسەنباەۆا ەسىمدى راديست-پۋلەميوتشىنىڭ بولعانى، ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنداعى بىردەن-ءبىر ايەل تانك ەكيپاجى قاراعاندىلىق قازاق قىزدارىنان جاساقتالعانى، ت.ب. سونى فاكتىلەر ايتىلىپ-جازىلا باستادى. دەسە دە، سولاردىڭ ىشىنەن مانشۇكتىڭ ەرلىگى نەگە ايىرىقشا باعالانعان؟
–مۇنىڭ سىرى مانشۇكتىڭ، قالاي دەسە دە، وزگەگە ۇقسامايتىن ەرەكشە بولمىس-مىنەزىندە، بولەكشە وجەتتىگى مەن ەرەن باتىرلىعىندا ما دەيمىن. ەگەر ونىڭ اسكەري قاھارماندىعىنا سول كەزدەگى قارۋلاستارى، مايدانداستارى قاراعانداي كوزقاراسپەن قارايتىن بولساق، ونىڭ ەرلىگى بۇگىندە ۇرمەلى وتى وقتىن-وقتىن لاپ ەتە قالاتىن سوعىستى «قاھارمانسىز» جايداقتاۋ، «ەرلىكسىز» قۇنسىزداندىرۋ ارەكەتتەرىنىڭ ەشبىرەۋىنىڭ ساباسىنا سىيمايتىنىن كورەمىز. 3-ءىنشى ەكپىندى ارميانىڭ، ءتىپتى كالينين مايدانىنىڭ اسكەري قۇرامى سول كەزدە مانشۇككە باتىر اتاعىن بەرۋ جاعىندا بولعان. مانشۇك قازا تاپقاننان كەيىن جاۋىنگەرلەر اراسىندا «كەك الامىز!» – «وتومستيم!» ۇرانى ورتاعا تاستالدى. ايتا كەتەيىك، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى – وداق گۇپ ەتىپ قۇلاعانعا دەيىن كسرو-نىڭ ەڭ جوعارى ايرىقشالاۋ دارەجەسى بولعان-تۇعىن. قولباسشىلىق قۇرام وسى جاپپاي ىڭعايمەن كەلىسۋگە ماجبۇرلەنگەن دەپ ويلايمىن. مانشۇككە باتىر اتاعىن بەرۋگە ەرەكشە كۇش سالعان مالىك عابدۋلين دە الگى كوڭىل-كۇيدى ءجىتى سەزىنسە كەرەك. حالىق قالاپ تۇرسا حان تۇيەسىن سويماي ما؟! انىق، داۋسىز اقيقات سوندا، مانشۇك 21 جاسىندا ءابسوليۋتتى قاھارمان، باتىر قىزعا اينالدى جانە ات-ەسىمى شىن مانىندە بىردەن جاسىنداي جالت ەتىپ بارىپ «جۇلدىزدىق» بيىككە شىقتى. قازىر بىزدە قيت ەتكەن ينستا-پەرىشتە وقىپ بولعانىڭشا كوفە سۋىپ ۇلگەرمەيتىن پوستتارىمەن «جۇلدىز» بولىپ جاتىر عوي، جوق، ناعىز جۇلدىز – مانشۇكتەر. جاي جۇلدىز ەمەس، نامىسقوي جۇلدىزدار.
– اقىرى ءبىر مۇرتىمىزبەن قازىرگى زاماندى قاقتىق قوي، وسى ورايدا كەيىنگى كەزدەگى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى جۇرتشىلىق اراسىندا ارا-تۇرا كورىنىس بەرىپ قالاتىن كەشەگى سوعىستى، ونىڭ سيمۆولى – جەڭىس كۇنىن باسقاشا، جاڭا تۇرعىدا تۇرىپ باعالاعىسى كەلەتىن بەلگىلى ءبىر كوڭىل-كۇي مانشۇك سياقتى باتىرلارىمىزعا دا ءوز كولەڭكەسىن ءتۇسىرۋى مۇمكىن بە؟
–مەديالىقمەينستريم ازىرگە ءۇنسىز، دەگەنمەن جۇرتشىلىقتا سونداي ءبىر كوڭىل-كۇيلەر جوق ەمەس سياقتى. ساياسي احۋالدىڭ شيەلەنىسۋىنە قاراي الداعى ۋاقىتتا بۇل ەموتسيونالدىق كليمات شيرىعا ءتۇسۋى ىقتيمال، سوندىقتان ورايى كەلگەن ءساتتى پايدالانىپ، ءوزىم بايقاعان جايتتاردى ورتاعا سالا كەتەيىن.
مانشۇكتىڭ ومىربايانىمەن تانىسقان باتىس زەرتتەۋشىلەرى ونىڭ ءوز تۋعان ولكەسىنەن پالەنباي شاقىرىم قاشىقتا جاتقان رەسەي جەرىنە بارىپ، ونى جاۋدان قورعايمىن دەپ قازا تاپقان قىلىعىنا تاڭىرقايدى. ءوز تىلدەرىنشە ايتقاندا، ساتەلليت ەلدىڭ سيۋزەرەنىنە قاتىستى مۇنداي اپسەتىن ولار تۇسىنە المايدى. WhoisMsManshuk دەگەننىڭ ءمانىسىن ۇققىسى كەلەدى. الدىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ كىشى ءجۇز تاريحىنىڭ قانمەن جازىلعانى جايلى پىكىرىن كەلتىردىڭىز عوي، ەساقا. سول ءسوزدىڭ جالعاسى مىناداي: «الگى قاندى توككەن – ورىستار» دەيدى حالەكەڭ. بىلاي قاراعاندا، حالقىڭدى بودان ەتىپ، تالاي قىرعىننىڭ تەزىنەن وتكىزگەن جۇرتتى قورعايمىن دەپ، «ولكەسىن تاستاپ ورىسقا كەلۋ، بالا دا بولسا بولىسا كەلۋ»، ءتىپتى قۇربان بەرۋ شىنىندا دا ابسۋرد بولىپ كورىنەدى. بوريس ەلتسين مەن ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ بۇرىنعى كەڭەسشىسى، ساياساتتانۋشى سەرگەي كاراگانوۆ وسى ماسەلەگە بايلانىستى بىلاي دەپ جازعان-دى: « «...» ەڭ قىزىعى، سوۆەت وكىمەتى 30-شى جىلدارى قازاقتارعا جاساعان سۇمدىق گەنوتسيد بۇل حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى بىزگە [ورىستارعا] جاساعان ىقپالىن ءبارىبىر باسەڭدەتە المادى. سوعىس جىلدارى قازاقتار باياعى بابالارى سياقتى [كرەسشىلەرگە قارسى سوعىستا موسكوۆياعا كومەككە كەلگەن وردالىقتاردى ايتىپ وتىر] تاعى دا اتقا قونىپ، مايداننىڭ العى شەبىنەن كورىندى. ءاربىر ون وقتىڭ توعىزى قازاقستاندا جاسالعانىن قالاي جاسىرامىز؟ ماسكەۋدى قورعاعاندار، اتاقتى پارتيزاندار، ءتىپتى ادامزات شەجىرەسىندەگى ەڭ الاپات ايقاستا دا اتى اڭىزعا اينالعان قىزداردىڭ كوبى وسىلاردىڭ اراسىنان شىعىپتى. گەن دەگەن ءوزى قىزىق نارسە عوي. ول ءتۇبى ءبىر جەردەن جارق ەتىپ شىعا كەلەدى...»
شەتەلدە تۇراتىن ەتنيكالىق ورىستاردىڭ قۇقى جونىندەگى دوكترينانىڭ جانە «پۋتين دوكتريناسى» دەگەن اتپەن ءمالىم «سىندارلى (كونسترۋكتيۆتى) تالقانداۋ» قاعيداتىنىڭ، ءتىپتى ۋكراينادا war-عا اكەپ سوقتىرعان كوپتەگەن يدەيالاردىڭ اۆتورى بولىپ سانالاتىن بەلگىلى يدەولوگتىڭ ءوزى وسىلاي دەپ وتىرسا، نە شارا، كەلىسەمىز دە. مۇنىڭ ارجاعىندا كاراگانوۆ ۇسىنىپ جۇرگەن «ۇلكەن ەۋرازيا» تۇجىرىمداماسىنىڭ ءيسى شىعاتىنىن مەن عانا ەمەس، ءيتىم دە سەزىپ وتىر، سويتسە-داعى تاريح دوكتورىنىڭ قازاقتىڭ رەسەي جاعىندا سوعىسۋى جايلى ايتقاندارى تاريحقا شالىس ەمەس. اقىرى باستان قان شىقتى عوي، سوڭىنا دەيىن بارايىق: ءبىز بىلەردە «وردالىقتار» موسكوۆيانى عانا قۇتقارىپ قويماعان، باعزى بابالارى – كوشپەلى سارماتتار بريت جەرى ءۇشىن، ساقتار گەرمان جەرى ءۇشىن، تۇركىلەر يسلام جەرى ءۇشىن ءوز ەلى ءۇشىن سوعىسقانداي شايقاسقان. سوناۋ 1748-جىلدىڭ وزىندە-اق ورىس اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بەرليندى الۋعا قاتىسقان قازاق جاساعى، سولار كەيىنىرەك، 1812 جىلعى سوعىستا باشقۇرت كاۆالەرياسىمەن بىرگە فرانتسۋز اسكەرىن سمولەنسك جولىمەن تىرقىراتا قۋىپ، پاريجگە ساداق كەزەنە كىرگەن. 1914-جىلعى سوعىستا قازاق تىل جۇمىستارىنا قاتىستى. ال 1941-دە 1812-جىلعىداي تاعى دا كومەكتەرىن بەردى ءوزىن قۇلدانۋشى ورىسقا. بۇلاردىڭ بارلىعى دا قازاققا تىكەلەي قاتىسى جوق، وزگە ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى پروكسي-سوعىستار بولاتىن. سوعان قاراماستان تالاي «جاس قازاق، مۇرتتاي ۇشىپ ۋرالاپ»، اقىرى رەسەي مەن ەۋروپانىڭ قاراتوپىراعىن تىڭايتىپ جاتىر. سوندىقتان بۇگىندە باعزى بىرەۋلەردىڭ «مانشۇكتەر كىمنىڭ جەرى ءۇشىن قانمايدانعا ءتۇسىپ جان بەردى: رۋس ءۇشىن بە، الدە التىن وردا ءۇشىن بە؟!» دەپ ساۋال قويۋى ءبىر جاعىنان قيسىندى دا.
ءبىز بۇعان «قازاق ءوزى ءۇشىن سوعىسقان» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىك. قازاقتىڭ وتان قورعاۋ تۇسىنىگىندە تالىسقا تاڭبا باسىپ، بودان بولعان، ياعني وداقتاس ەلىڭنىڭ شەتىنە جاۋ كەلسە، ول ءوز ءۇيىڭنىڭ الدىنا پالە كەلگەنمەن ءبىر ءباس. ونىڭ ۇيىنە وت قويۋ – سەنىڭ دە ءۇي-وتەنىڭە وت قويعانمەن بىردەي. الگى ەلدىڭ جەرىن الام دەپ كەلگەن دۇشپاندى جەر جاستاندىرۋ ءۇشىن كەككە اتتانۋ – قازاققا سوندىقتان دا ءبىر ۇلكەن مىندەت، نامىستىڭ ءىسى بولىپ كورىنگەن. قاھارماندىق ەپوسىمىز سىرتقى قاۋىپ-قاتەرگە قارسى ەرلىكپەن كۇرەسۋگە قۇرىلعان جانە سول باتىرلىق جىرلارىمىزدا قوبىلاندىلار كۇرەسەتىن ەپيكالىق جاۋ قازاق جەرىنىڭ عانا شەتىنە كەلمەگەن، قازاق ۇلىسىمەن شەكتەس، ءارى وداقتاس ەلدەردىڭ دە ىرگەسىنە داۋىل بوپ تيگەن دەپ كورسەتىلەدى. وسى تۇسىنىكتى يسلام كۇشەيتەدى. ۋساما يبن مۋنكىز ايتتى دەيتىن ءبىر ءسوز بار، شامامەن العاندا بىلاي: قورقاق مايدان دالاسىندا باسىن قالدىرىپ قاشادى، ال جاۋجۇرەك بوتەننىڭ دە باسىن قورعاپ قالادى. ەندەشە سۇراق تۋادى: بۇدان كىم زارار شەكپەك، كىم پايدا كورمەك؟ كىم نومينال، كىم بەنەفيتسيار؟
البەتتە، بىزگە دە تاريحىمىزدىڭ كۇردەلى، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ ايتۋىمىزعا، مويىنداۋىمىزعا قيىنداۋ تيەتىن كولەڭكەلى جاقتارىنا نەعۇرلىم اشىق پىكىرمەن نازار سالۋ كەرەك-اق. دەسە دە، اتا-اپالارىمىزدىڭ كەشەگى سوعىستا سوۆەت وداعى، ياعني رەسەي جاعىندا سوعىسقانىنان ءوز باسىم تراگەديا كورمەيمىن. قايتا، كەڭىنەن وراعاندا، حالقىمىزدىڭ بۇقارانىڭ، الەۋمەتتىڭ جاپپاي قارسىلىعى قوزعالىسىنىڭ قاتارىنان ىركىلمەي تابىلۋى، ۇل-قىزدارىنىڭ مايداندا جاپپاي ەرلىك كورسەتۋى، تىلداعىلاردىڭ جانقيارلىقپەن ەڭبەك ەتۋى وبەكتيۆتى تۇردە العاندا قازاقتىڭ حالىق رەتىندە وسكەلەڭدەنىپ قانا قويماي، ءدال سوعىس قارساڭىندا ۇلت رەتىندە ۇيىسىپ قالعانىن كورسەتەدى. قازاق مايدان جىلدارى كەڭەس حالقىمەن عانا ەمەس، ءوز ىشىندە دە بىرلىككە كەلگەن. قازىردە ۋكرايناداعى warۋكراين حالقىن تەز بىرىكتىرىپ وتىرعانى سياقتى، ۇلتاندى مەملەكەتكە اينالعانىن بايقاتقان. قاجەت بولسا رەسەيدىڭ عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ دە تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا ءبىر كىسىدەي اتتانىپ، جاۋلارىن سىلكي الاتىنىن، ورىستىڭ جەرىن قورعاپ قۇربان بەرگەنىندەي ءوز جەرىن دە قورعاپ قۇربان بەرە الاتىنىن اڭعارتتى (وسىنىڭ ءوزى سول كەزدە كەڭەس يدەولوگتارىن تىكسىنتكەن دە). شىنتۋايتىندا، حالقىمىز بۇگىندە باعزى بىرەۋلەر بىزگە ءمىن قىلىپ تاعاتىن، مەملەكەت رەتىندەگى تاريحى شەكتەۋلى، مەملەكەت قۇراۋشى ەليتاسى جوق ەل دەيتىن تەزيستىڭ نەگىزى بوس، دالباسا ەكەندىگىن سول سوعىستىڭ ناتيجەسىمەن-اق كوزاپارا كورسەتىپ تاستاعان. 1986-نىڭ جەلتوقسانىندا قازاقتىڭ تالاي جاسىن الگى اتا-اپالارىمىزبەن قاتار تۇرىپ سوعىسقانداردىڭ نەمەرەلەرى اياۋسىز سوققىعا جىققانى راس. ءمۇبادا، سول سىڭلىلەرىنىڭ قانعا بويالىپ، زورلىققا تاڭىلعانىن مانشۇك كورگەن بولسا، جۇبان اعامىز سياقتى «مەن اقىماق بولىپپىن – بەكەر قان توگىپپىن، سول جاقتان امان ورالعانىم بەكەرشىلىك ەكەن. سول سولداتتاردىڭ بالالارىنىڭ مەنىڭ باۋىرلارىمدى قورلاعانىن كورگەنشە مايدان دالاسىندا قالسام نەتتى!» دەر مە ەدى، دەمەس پە ەدى دەپ ويلايسىڭ. مەنىڭشە، ايتپاس ەدى ولاي دەپ. نەگە دەسەڭىز، مانشۇك سياقتى رۋحى كۇشتى self-madepeople – ناعىز باتىل، كوشباسشى جاندار بولماعاندا 1986-نىڭ جەلتوقسانى بولماس ەدى، ودان سوڭعى جەر ماسەلەسىندە نامىستانىپ باتىس قازاعى، كەشەگى قاڭتار ۋاقيعاسىندا اشىنىپ بۇتكىل قازاق باس كوتەرمەس ەدى دەسەك شىندىقتان اداسا قويار ما ەكەنبىز. مانشۇك – ءبىزدىڭ جاڭا ءداۋىر تاريحىمىزداعى الگىندەي كەشكەكتى سىن ساتتەردىڭ سيمۆولى، ايتۋلى وزگەرىستەردىڭ ءىزاشارى. سوندىقتان اپامىزدىڭ رەسەي جەرىن قورعاپ قازالانۋىنا اقتاۋشى ىزدەپ اۋرەلەنۋدىڭ، ءتىپتى سونى ويداي پروبلەما ەتىپ وڭەزەلەنۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ەر – ەلدىكى. مانشۇك – قازاقتىكى. بولدى، ءبىتتى.
– پاھ، كىرپىش قالاعانداي سوقتىردىڭ-اۋ! دەسەك تە، كەشەگى سوعىسقا قاتىسقان ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ قازاقستاندىقتىڭ مايدانعا ەرىكتى اتتانعانى بار، اسكەرگە الىنعانى بار، جارتىسىنان استامىن قۇراعان قازاقتىڭ جاپپاي ەرلىك كورسەتۋىن وتان قورعاۋ تۇسىنىگىمىزبەن جالپىلاپ شەكتەپ تاستاۋ بىرجاقتى كوزقاراس بولاتىن شىعار...
–البەتتە. 1916-جىلدىڭ دۇربەلەڭىندە سولدات تۇگىل قارا جۇمىسقا جىگىت بەرگىسى كەلمەگەن قازاق قاۋىمى ارادا نەبارى جيىرما بەس جىل وتكەندە ءتىپتى باسقا قىرىنان تانىلسا، وندا وسى ۋاقىت ارالىعىندا سانادا كۇشتى ءبىر وزگەرىستەر جۇرگەنى دە. سوعىس ۇستىندەگى سياقتى، سوعىس الدىنداعى تۇماندى كەزەڭدە دە، اسىرەسە قوزدىرعىش اسكەري پسيحوز جاعدايىندا وي-پىكىر، ماقسات ۇنەمى قۇبىلا وزگەرىپ جاتادى. ادامدار قوعامدى مەڭدەگەن جالپى ىرىق، ورتاق جاۋىنگەرلىك كوڭىل-كۇيگە بوي الدىرماي تۇرا المايدى. ونىڭ ۇستىنە سوعىس وزىڭە، ەتجاقىن، تۋما-تۋىسىڭا سۋىق تاڭباسىن باسقان كەزدەگى اسەر باسقاشا بولماق – سوعىستىڭ بۇكىل قاسىرەتىن ونىڭ ءورتى ءوزىڭدى، جاقىن اينالاڭدى شارپىعاندا ءجىتى تۇيسىنەسىڭ. قاراشا اۋىلداردى قارا جامىلدىرىپ «قارا قاعازدار» كەلىپ جاتتى، ولاردىڭ ىشىندە مانشۇكتىڭ اعاسى، اعايىندارى، قۇربى-دوستارى بار-دى. ول قارالى حابارلار، جالپى سوعىستىڭ العاشقى ايلارىنداعى ساتسىزدىكتەر مانشۇككە وتە قاتتى اسەر ەتكەن، وعان الگى جەڭىلىستەر مايدانعا ءوزى بارماعاننان كەيىن ورىن الىپ جاتقانداي بولىپ كورىنگەن. وسى جايدى اسكەري كوميسسارياتقا جولداعان ارىزدارىنىڭ بىرىندە كەلتىرەدى. «مايداندا وتانداستارىم قارۋمەن كۇرەسىپ جاتقاندا مەن قالاي تىلدا بوي بالاپ، باس باعىپ وتىرماقپىن؟!» – دەپ جازادى. اربەردەسىن مانشۇك ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدىڭ – كسرو-نىڭ ازاماتشاسى ەدى، ال قاي ەلدىڭ دە سانالى ازاماتتارى مايدانداعى اسكەر قاتارىنا بارۋدى وتان الدىنداعى بورىشىن ءوز ەركىمەن وتەۋ دەپ بىلەدى.
ۆيكتور استافەۆتىڭ «سوعىستى رومانتيكاعا اينالدىرۋ – قىلمىس» دەپ جازعانى بار. مايدان كورگەن جازۋشى عوي، بىلگەسىن ايتادى دا. سوندا-داعى جالپى ەرلىك كورسەتۋدە، قاھارماندىق تانىتۋدىڭ استارىندا رومانتيكالىق الدە بىردەڭە بار ەكەندىگىن جوققا شىعارا المايسىڭ. 1930-1940-جىلدارى اسكەري ادام بولۋ كسرو-دا عانا ەمەس، جالپى دۇنيە جۇزىندە بەدەلدى ءىس بولاتىن، مىسالى، كەننەديلەر اۋلەتىنىڭ تۇڭعىشى اسكەري ۇشقىش بولعان، جاڭا ۇشاق ءتۇرىن سىناقتان وتكىزۋ كەزىندە قازا تاپقان. چەرچيللدىڭ ۇلى رەندولف اۋە دەسانتى ساپىندا قىزمەت اتقارعان، ءستاليننىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى ۇشقىش، ەكىنشىسى ارتيللەريست... جالپى ءبىز 30-40-ىنشى جىلداردى وتە از بىلەمىز، بىلسەك تە ءۇستىرت، قاتە ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. بۇگىندە سول كەزەڭنىڭ جاستارى رەسمي يدەولوگيا ەرىكسىز سانالارىنا قۇيعان جالعان رومانتيكانىڭ قۇربانى بولدى دەگەن پىكىر ايتىلۋدان، جازىلۋدان كەندە ەمەس. البەتتە، اسقاق پافوستى كىتاپتار مەن ءان-جىرلاردا جالعان بوياۋلى رومانتيكا بولعانىن جوققا شىعارا المايسىڭ جانە ونىڭ ءبىزدىڭ مانشۇككە دە اسەر ەتۋى زاڭدى. ول ءوز زامانىنا ساي، ءوزىن مەكتەپتە، ينستيتۋتتا وقىپ-توقىتقانداي نە نارسەدە بولسىن كىتاپ كانوندارىن باسشىلىققا العان، جالپىينتەرناتسيوناليستىك قۇندىلىقتارعا بەرىك تيپتىك قالالىق رومانتيك جانە يدەاليست بولىپ ءوستى. سونىمەن بىرگە رومانتيكامەن سۋارىلعان وسى يدەاليستەر دۇرمەگى اراسىنان كەيىن وزدەرىنىڭ قاھارماندىعىمەن، ماتەريالدىق ماقساتتان ادا جىنتىكسىزدىگىمەن، ءومىردىڭ اسا اۋىر ساتتەرىندە وزدەرىن سىناپ كورۋىمەن اينالاسىن تاڭقالدىرعان ارشىلان تۇلعالار دا شىققاندىعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سولاردىڭ بارلىعىن كوزسىز رومانتيزم، سىرقاۋلى پاتريوتيزم دەرتىمەن اۋىرعان دەپ ايتا المايسىڭ. ەندەشە «ءبىزدى ءومىر سۇرۋگە ەمەس، تىزەڭدى بۇكپەي ءولىپ كەتۋگە ۇيرەتتى» دەيتىن ءسوز جارتىلاي عانا شىندىق. باسقاشا ايتقاندا، جوعارىداعى ادام تابيعاتىنا ءتان ارشىلان مىنەز، ەر قۇلىقتى سوعىس قارساڭىنداعى كەڭەستىك يدەولوگيا تەرەڭنەن تايىزعا قالقىتىپ شىعارىپ، ءوزىنىڭ ناسيحاتتىق كورىگىنە سالىپ وڭدەپ، بيىك پاتريوتتىق سەرپىن بەرگەن.
قالاي دەسە دە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى قانشا تىرىسسا دا ەشكىم جۇلىپ تاستاي المايتىن ءبىر بەت – ۇلى وتان سوعىسى قازىرگىدەي شەشىمى جوق سوعىستاردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. بۇل سوعىستىڭ يدەولوگياسى العاشقى كۇندەردە-اق العا ايقىن، ناقتى قويىلعان. ول – وپاسىزدىقپەن باسىپ كىرگەن جاۋدان وتاندى قورعاۋ. ال سول سوعىسقا دايىندىق ەرتەرەك، 1927 جىلدان باستالىپ، مانشۇك مەكتەپتە جۇرگەن 1930-جىلداردىڭ ورتاسىندا قارقىنداعان بولاتىن. بۇل يدەولوگيا ءوزىنىڭ ناسيحاتتىق قولتۋما قۇرالدارى تۇرپايى، دورەكى جاسالعانىنا قاراماستان ادام پسيحولوگياسىن اسا جەتىك بىلەتىن جانە سانا ساپىرىلىستىرۋ تەحنولوگيالارىن شەبەر مەڭگەرگەن-ءدى (ونى بۇگىنگى «وستانكيندىك» شپريتستەن دە كورىپ وتىرمىز). وسىناۋ الىپ تا اككى ناسيحات ماشيناسى ەڭ الدىمەن كەڭەس وكىمەتى ورناعاسىن دۇنيەگە كەلگەن بۋىنعا قۇرىق سالدى، سول جاستاردى جاڭاشا تاربيەلەپ، بويلارىنا مۇلدەم سونى، سوۆەتتىك بازالىق قۇندىلىقتاردى ەگۋمەن اينالىستى. وسى مانشۇكتەر بۋىنى –ستاليندىك «جاس قىراندار» – كەيىن، 1980-ءىنشى جىلدار ورەسىندە تولىققا جۋىق جاساقتالىپ قالاتىن «كەڭەس حالقى» دەيتىن جاڭا ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزىن قالادى. ستاحانوۆتار مەن چەليۋسكيندەر ادام ءومىرىن، قوعام تىرشىلىگىن قاھارماندىرۋدىڭستاليندىك نۇسقاسىن باستاپ قانا بەردى، ال الگى نۇسقامەن تۇگەلىمەن اۋالانعان جانە سونى الداعى سوعىستا تولىقتاي جۇزەگە اسىرعان مانشۇكتەردىڭ بۋىنى بولاتىن. جاڭادان قاھارمان جاساۋدىڭ رەتسەپت-ىشىرتكىسى– كەشكە توسەككە قاتارداعى بىرەۋ بولىپ باس قوياسىڭ دا، تاڭەرتەڭ «جۇلدىز» بولىپ وياناسىڭ. ستاحانوۆتىق، چەليۋسكيندىك، ت.ب. يدەولوگيالىق قوزعالىستاردىڭ قۋاتتى جيناقتاعىش، جۇمىلدىرۋشى كۇشى دە وسىندا، ياعني ادامدى ءبىر-اق ساتتە جوعارىعا، بيىككە ىرعىتا شىعارىپ جىبەرەتىندىگىندە ەدى. الگى يدەولوگيانىڭ جەمىسى مانشۇكتىڭ ابدەن تولىسىپ، پىسكەن ۋاعى كەڭەستىك جاسامپاز باتىرلاردى داڭققا بولەۋدىڭ سوعىس جاعدايىنداعى جاڭا پاراديگماسىنا شاپپا-شاپ كەلگەن. ەرلىك جانە تاعى ەرلىك كورسەتۋ – كەشەگى ەلەۋسىز «پرولەتار» جىگىتتەر مەن قىزداردى زاماتتا زاۋ بيىككە الىپ شىعاتىن زامان ەسكالاتورى، الەۋمەتتىك ليفت، كۇلىكتى كوتەرەتىن دۋ.
وسى ورەدە مانشۇك كىشكەنتايىنان نيكولاي وستروۆسكيدىڭ «قۇرىش قالاي شىنىقتى»، «داۋىلدا تۋعاندار» تارىزدىموتيۆاتورلىق اسكەري-سوعىس تاقىرىبىنداعى كىتاپتاردى وقىپ، فيلمدەردى كورىپ، بالالىق قيالىنا سەرىك ەتتى. «چاپاەۆ» ءفيلمىن قايتا-قايتا قاراپ، ەر شاپاي سۋعا كەتەتىن جايىقتىڭ ءيىنىن بارىپ كوردى. انكا سياقتى پۋلەمەتشى بولۋدى ارماندادى. الماتىعا كەلگەسىن گتو، بگتو، گسو، پۆحو كومپلەكستەرى مەن «ۆوروشيلوۆتىك اتقىش» نورمالارىن ۇزدىك تاپسىردى (بۇگىنگى حيپستەر جاستار ءۇشىن اشالاپ ايتا كەتەيىك: گتو – «گوتوۆ ك ترۋدۋ ي وبورونە سسسر»، بگتو – «بۋدگوتوۆ ك ترۋدۋ ي وبورونە سسسر» نورماتيۆتەرى، گسو – «گوتوۆ ك سانيتارنويوبورونە»، پۆحو – «پروتيۆوۆوزدۋشنايا ي پروتيۆوحيميچەسكاياوبورونا» كومپلەكستەرى، ال «ۆوروشيلوۆسكيسترەلوك» – وسى اتتاس ءتوس بەلگىسىنە تاپانشا مەن اسكەري بەساتاردان نىسانا كوزدەپ تاپسىراتىن نورما، بۇلار بىرىگە كەلىپ، 1934 جىلى ەنگىزىلگەن، جاستارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ مەملەكەت قولداۋىنداعى بىرىڭعاي جۇيەسىن قۇراعان). ۇشقىش بولعىسى كەپ، وسواۆياحيم-ءنىڭ («قورعانىسقا، اۆياتسيا جانە حيميا قۇرىلىسىنا كومەك بەرۋ قوعامى») تابالدىرىعىن توزدىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اسكەرگە (مايدانعا) بارىپ، جاۋمەن بەتپە-بەت شايقاسۋعا ءوزىن دودا كۇتكەن پىراقتاي ارنايى ازىرلەگەن. ونىسىن مايداندا قاراماعىنداعىلاردى سوعىس ونەرىنە ۇيرەتۋىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. انالار دا مىلتىق، نە پۋلەميوتتى اتا الماي قاپالاقتاپ جاتقاندا «ۋبەيۆراگا، ەسليتى نە ۋبيوش، ون تەبياۋبيوت!» دەپ قايراعان. سول جىلدارعى جالىندى پۋبليتسيست، سوعىس يدەولوگى، بۇگىنگى سولوۆيوۆتەردىڭ رۋحاني اتاسى يليا ەرەنبۋرگتىڭ لۇعاتى عوي. نەمەسە: «پۋليا–دۋرا، شتىك –مولودەتس!» سۋۆوروۆ ايتتى دەيتىن افوريزم. قىسقاسى، وتان ءۇشىن جان بەرۋ قيىن ەمەس، ابزالى – جاۋىڭنىڭ كوزىن قۇرتىپ بارىپ جان بەر دەگەن مانشۇك. جىلاننىڭ بەلىن باستىڭ با، باسىن دا ەزىپ ءوت، ايتپەسە قايرىلىپ كەلىپ ءوزىڭدى ءولىمشى ەتەدى دەپ ۇيرەتكەن. سوعىس كەشە عانا مەكتەپ بىتىرگەن كوكورىم جاستاردىڭ جۇرەگىن كوكپەڭبەك مۇزعا اينالدىرىپ، ونىمەن بىرگە كەلگەن كەڭەستىك يدەولوگيا جاس جۇرەكتەردە وسىنشالىق وشپەندىلىك وتىن تۇتاتقاندىعىن كورىپ تۇشىركەنەسىڭ. ەكىنشى جاعىنان العاندا، قاتىگەز، بىراق ءادىل سوعىستىڭ بالالارى رەتىندە قاتىگەزدەۋ ۇرپاق بولىپ جەتىلۋگە ماجبۇرلەنگەن. قالاي بولعاندا دا سوعىس قارساڭىندا جاستاردى قاھارماندىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ جانە يدەولوگيالىق ماقساتقا جاپپاي جۇمىلدىرۋدىڭ كەڭەستىك مودەلى كەيىن مايداندا ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتكەن. وسىناۋ جاس بۋىننىڭ ماقتۇلدىق ەرەن ەرلىگى كوپ جەردە اسكەري كوماندوۆانيەنىڭ وسالدىعىنىڭ ورنىن جاۋىپ، «قىرعي» كومانديرلەردىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ وتىردى جانە سونىسىمەن دە ولار جەڭىستى كۇندى جاقىنداتا ءتۇستى. مايدانعا سانالى كومسومول مۇشەسى رەتىندە بارىپ، يدەيالى كوممۋنيست بولىپ ولگەن مانشۇك تە وسى قاتاردان تابىلدى.
– يدەيا دەگەننەن شىعادى. مانشۇكتىڭ مايدانداسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ءبىر ەستەلىگىندە ونىڭ «مەن – جەڭىستىڭ اناسىمىن!» دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى. سولاي دەپ ايتۋى مۇمكىن بە، وسىنىڭ ءوزى جازۋشىلىق كورىكتەندىرۋ ەمەس پە؟ قالاي ويلايسىڭ؟
–مەنازەكەڭ كۋالىك ەتكەن الگى ورمان ىشىندەگى ەپيزود كورىكتەندىرۋ ياكي ويدان شىعارىلعان پافوس دەپ ويلامايمىن. ءبىز بىلەتىن، ءبىز تانىعان مانشۇكتىڭ ىشكى كونستيتۋتسياسىنا ونداي قىلىق، ونداي ءسوز ساي كەلەدى. ەگەر وسىنى شىندىق دەپ قابىلداساق، وندا ىلگەرىدە ايتىلعان ستاليندىك بۋىننىڭ كىسى ولتىرۋگە مورالدىق قۇقى بولدى دەگەن ءسوز دە اقتاۋشىسىن تابار ەدى. جوعارىدا مانشۇكتىڭ مايدانعا كەتەم دەپ سالعان قيعىلىعىن، مايدانداعى العى شەپكە بارام دەگەن ۇمتىلىسىن كوپ ادام تۇسىنبەي، ءبىرازى شەكتەن شىعۋ، بىرقاتارى ەسسىزدىك رەتىندە قابىلداعانىن ايتىپ ءوتتىم عوي. بۇگىنگى ادامتانۋ ىلىمىنە سالىپ جانە تاريح جۇزىندەگى الگىندەي وزگەشە قالىپتاعى تۇلعالاردىڭ ءومىرىن سارالاپ كورسەڭ، باتىس peacemaker– بەيبىت ءومىر ساقشىسى، گۋميلەۆ پاسسيونار اتايتىن، ال كەڭىنەن العاندا وزىنە وسى ومىردە ءبىر ماڭىزدى مىندەت جۇكتەلگەن دەپ تۇسىنەتىن مەسسيالىق (داعا) كوڭىل كۇيلى ادامدار از بولماعانىن بايقايمىز. بۇعان جارقىن مىسال – ون جەتى جاسىندا بويىنا عايىپتان ساۋلە دارىعانداي بولىپ، ەلىن باسقىنشىلاردان قورعاپ قالعان، ءسويتىپ، فرانتسيانىڭ قورعانشى امبيەسى اتانعان جاننا د’ارك. بىزشە ساليحا، اق ولىممەن كەتكەن اۋليە جان. وزدەرىن گرەك وركەنيەتىنىڭ زاڭدى ميراسقورىمىز دەپ تانيتىن ەۋروامەريكانتسيۆيليزاتسياسىنداعى الگىندەي كوڭىل-كۇي احيللەستەن باستاۋ الادى. اجالدى پەلەي مەن تەڭىز قۇدايى فەتيدانىڭ اسىل رۋحىنان جارالدى دەلىنەتىن احيل ءوليمپتىڭ ايىرىقشا القاۋىنا ىلىنە تۇرا ۇزاق تا باراقات بەيبىت ءومىردى تالاق ەتىپ، ورنىنا قىسقا، بىراق ەرلىك پەن جاۋىنگەرلىك داڭققا تولى عۇمىر جولىن تاڭداعان-مىس. وسىعان ۇقساس تاعدىرلى جاننىڭ بىرەۋى –امەلياەرحارد، ول ايەل ۇشقىش تا قۇرلىقارالىق ۇشۋلارعا قابىلەتتى ەكەنىن دالەلدەيمىن دەپ، ءارى تاريحتا ءوز ءىزىن قالدىرۋ ماقساتىمەن 1935 جىلى قوس قۇرلىق اراسىن جالعىز ءوزى ۇشىپ وتەدى دە، ەكى جىل ارالاتىپ دۇنيە اينالعان ساپارى كەزىندە ۇشاعىمەن مۇحيتقا قۇلاپ ولەدى. ءوزى «ءسىرا، مەن كوپ جاساماسپىن» دەيدى ەكەن. ياعني مەسسيالىق كوڭىل-كۇيدەگى بۇل تۇلعالار ءوز وتتارىنا وزدەرى ورتەنىپ ولەتىندەرىن الدىن الا سەزگەن.
قارۋلاستارىنىڭ ايتۋىنشا، مانشۇك مايداندا «وققاعارلى» جاۋىنگەر اتانىپتى. تالاي قاندى قىرعىننان وق دارىماي، ءدىن امان شىعادى ەكەن. ءوزى وق تەسكەن بوركىن كورسەتىپ، كۇلەتىن كورىنەدى. «پەرىشتەم قاقتى» دەپ. العاشقى قارساڭدا ءوزىنىڭ ولمەيتىنىنە، ءتىپتى اجالسىزدىعىنا سەنگەن ءتارىزدى، بىراق جۇرە-بارا الگى سەنىمىنىڭ تايانىشى جۇقارا بەرگەن-اۋ.
1942-ءنىڭ تامىزىندا 100-ءىنشى بريگادا الماتىدان ماسكەۋ تۇبىندەگى بابۋشكينو قالاسىنا كەلىپ، سوندا قالىڭ ورمان ىشىندە وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزگەن عوي. سامساعان قاراعاي، بۇتاعى تولعان قۇس. بىرەۋى «كوكەك-كوكەك» دەپ دامىلسىز شاقىرادى. قازاق ۇعىمىندا ادام كەلە جاتقاندا كوكەك داۋسى وڭ جاعىنان ەستىلسە باي بولادى، سول جاعىنان شىقسا ساتسىزدىككە ۇشىرايدى، قارسى الدىنان ەستىلسە دەنساۋلىعى جاقسى بولادى. دالالىقتاردىڭ كوكەك جايلى ىرىم-جىرىمى وسىمەن تىنادى، ال باتىستاعىلاردىڭ تۇسىنىگىنشە، ايتالىق، ورىستىڭ «كۋكۋشكاسى»، لاتىشتىڭ «دزەگۋزيتەسى» ساعان قاراتا قانشا شاقىرسا، سونشا جاسايسىڭ. مانشۇك بىردە قارۋلاس قۇرداس جىگىتتىڭ كوزىنشە اعاش باسىنداعى سونداي ءبىر كوكەكتىڭ سۇڭقىلىن سانايدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، كوكەك قۇرقىلداپ تۇر، ونىمەن بىرگە مانشۇك ساۋساقتارىن بۇگىپ، التۇراش ءابۋوۆ ىشتەي ساناپ تۇر. سوندا كوكەگى تۇسكىر جيىرما ءبىر رەت شاقىرىپ بارىپ توقتاپتى. مانشۇك سىر بەرمەي، ءسوزدى ازىلگە بۇرىپ جىبەرىپتى، ال جىگىتتەردىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالادى. مانشۇكتىڭ جاسى جيىرما بىرگە قاراپ تۇرعانىن ولار جاقسى بىلەتىن...
ارادا جىل وتكەندە مانشۇك اناسىنا جولداعان حاتتارىنىڭ بىرىندە: «...» مەنىڭ جاعدايىم شاتقاياقتاۋ. بىلمەيمىن، الداعى شايقاستان ءتىرى شىعامىن با، جوق پا...» – دەيدى. ىشىندە الدەنەتكەن قۇيىن ويناپ جاتقان ادامنىڭ جان سىرىنداي قابىلدانادى الگى ءسوز. «مەنىڭ جاعدايىم شاتقاياقتاپ تۇر...» – ءولىم قاتەرى تونگەن شاقتا قورقىنىشقا بوي الدىرۋدان قورقۋ ما مۇنىسى، الدە ءولىمنىڭ وزىنەن قورقۋ ما؟ مەنىڭشە، مۇنىڭ ەكەۋى دە ەمەس. ەرنست حەمينگۋەي ءبىر كوزىندەگى اقاۋعا بايلانىستى اسكەر قاتارىنا الىنباي، اقىرى مايدانعا امەريكان قىزىل كرەسى وتريادىنىڭ ساپىندا سانيتار بولىپ كەلگەن. ۇرىسقا تۇسكەندە بويىن قورقىنىش بيلەپتى. ونى رومانتيك جازۋشىنىڭ ءوزى «بۇل ولىمنەن قورقۋ ەمەس ەدى، ءسىرا، وي-قيالىم سومداپ قويعان ەرلىكتىڭ، ورلىكتىڭ، ار-وجداننىڭ بيىگىنەن تابىلا الماي قالامىن با دەگەننەن تۋعان قورقىنىش سەزىمى ەدى» دەپ سيپاتتاپتى. سوعىس پسيحولوگياسىن جاقسى بىلگەن سەرگەك قالامگەردىڭ بۇل جان اقتارىلىسىنا ەكىۇشتى ەمەس، تولىق سەنۋ ءجون. ەگەر جاراقات الىپ قالماعاندا، ەرنست تە بۇل دۇنيە تىرشىلىگىندە جيىرما جىل عانا قوناق بولار ما ەدى، قايتەر ەدى. سۋ ىشەرلىگى بار ەكەن. ال مانشۇككە اجال وعى تۋرالاپ ءتيدى. ول ولىمنەن قورىقپادى. ول ءۇشىن سوعىس، war – بار بولعانى ەكزيستەنتسياليستىك قاۋىپ-قاتەردىڭ ۇلكەنى. ءومىرىن تامساندىرىپ قانا قىسقا ۇزىلگەن ءان سەكىلدى ۇزگەن قورعاسىن عانا. ءبىزدىڭ سانامىزدا، ويىمىزدا ونى ماڭگى جاس، ماڭگى پاك بەينەدە قالدىرعان تاعدىر وعى. جەڭىستىڭ اناسى ەمەس، ەرلىكتىڭ، ورلىكتىڭ، وتانسۇيگىشتىكتىڭ ۇلگىسى ەتىپ قالدىرعان تاريحي تاعدىرى. ول ەندى ەشقاشان ءوز جاسىنان ەرەسەك بولمايدى. اق ءولىمنىڭ، ساليحا ءومىردىڭ بەلگىسىندەي ماڭگى جاس بولىپ قالادى.
مەن بۇل جەردە «ساليحا» دەگەن ءسوزدى قايتا-قايتا بەكەر ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ نىق سەنىمىم بويىنشا، مانشۇك – جاننا د’ارك سياقتى قۇدايدىڭ ساۋلەسى تۇسكەن جان. ونىڭ ارۋاعى ريزا بولماسا، كەپيەت كيەسى شالادى. 1973-تە الماتىنى قارىق قىلا جازداعان تاسقىن سەل الاتاۋداعى مانشۇك مۇزداعىنان، دالىرەگى، الگى مۇزداقتىڭ جىلجۋىمەن ەتەكتەگى ويپاڭعا تولعان كول سۋىنان باستالعان عوي. سول جىلى ءولىم-ءجىتىم دە توتەنشە كوپ بولدى. ءسابيت مۇقانوۆ، مالىك عابدۋللين، انۋاربەك ۇمبەتباەۆ، مەڭدەكەش ساتىبالديەۆ... بيىل دا جەر-جەردە سۋ قاتتى كەلىپ، ابىگەرشىلىك بولىپ تۇر عوي، بايقايسىز با، ەساقا؟
— ءوي، قايداعىنى ايتپاشى!
— ساق بولايىق، ارۋاق سىيلاپ جۇرەيىك دەگەنىم عوي...
— جاقسى، ەستە بولسىن. سۇقباتىڭا راقمەت.
اڭگىمەلەسكەن ەسەنجول قىستاۋباەۆ.
