Tótenshe jaǵdaı kezinde aqparat taratýdyń talaptary qandaı? Bloger nege qamaldy? Medıamaman Aqtaýdaǵy apatta habar taratýdyń etıkalyq qyryn taldaıdy.
25 jeltoqsan kúni Aqtaý mańynda Azerbaijan Airlines áýe kompanııasynyń ushaǵy apatqa ushyrady. Oqıǵa ornynan jedel túrde buqaralyq aqparat quraldary habar taratty. Áleýmettik jelilerde apat bolǵan jerdegi vıdeolar ashyq túrde jarııalanyp jatty. Belgili, salmaqty degen jýrnalısterdiń ózi áleýmettik jelide osyǵan bardy. Ushaq bortynda 67 adam (62 jolaýshy jáne 5 ekıpaj múshesi), Reseı, Ázirbaıjan, Qazaqstan jáne Qyrǵyzstan azamattary bolǵan. 38 adam qurban boldy. Qazaqstannyń alty azamatynyń bári qaza tapty.
Al Ońtústik Koreıada 29 jeltoqsanda Jeju Air áýe kompanııasynyń jolaýshylar ushaǵy apatqa ushyrady. Ushaq Bangkoktan Mýan halyqaralyq áýejaıyna qoný kezinde ushý-qoný jolaǵynan shyǵyp, qorshaýǵa soǵylǵan. Bortta 181 adam bolǵan, onyń ishinde 175 jolaýshy jáne 6 ekıpaj múshesi. Oqıǵadan 179 adam qaza taýyp, tek eki ekıpaj múshesi aman qaldy. Bul oqıǵada da basynda etıkalyq talap saqtalǵanymen, sońynan ushaqtyń dýalǵa soǵylǵan sáti vıdeomen tarap ketti. Etıkaǵa júgingen arnalar ushaqtyń soǵylǵan sátin kórsetpeı, soǵylar tustan vıdeony toqtatyp otyrǵan.
Aqtaýdaǵy apatta quqyq qorǵaý organy qyzmetkeriniń zańdy talabyna baǵynbaı ushaq apatynan keıingi jaǵdaıdy dronmen vıdeoǵa túsirgen bloger Azamat Sársenbaev 10 táýlikke ákimshilik qamaýǵa alyndy. Sondaı-aq, Premer-mınıstrdiń orynbasary Qanat Bozymbaev jýrnalıstermen ótken brıfıngte oqıǵa ornynda qaza bolǵandardyń múrdesin túsirip, ashyqtan-ashyq jarııalaǵan jandardyń kim ekeni anyqtalatynyn jáne tıisti jazasyn alatynyn aıtty.
Jalpy osyndaı apatty jaǵdaı kezinde qalaı aqparat taratý keregi jaıly jýrnalıst, «Minber» jýrnalısterdi qoldaý ortalyǵynyń jetekshisi Esengúl Kápqyzymen suhbattastyq.
- Jýrnalıst tótenshe jaǵdaı kezinde aqpartty qalaı taratý kerek?
- Kásibı jýrnalıster qaýymdastyǵynyń medıaetıkaǵa baılanysty qabyldaǵan qaǵıdasy bar. Sonyń negizgileriniń biri zııandy azaıtý (minimizing harm) dep atalady. Iaǵnı, paıdańdy tıgizbeseń de zııanyń tımesin degen qaǵıda bar. Tragedııa kezinde zardap shekkender men olardyń týystaryna zııan tıgizbeýge tyrysý kerek. Máselen, apatty oqıǵa kezinde túsirilgen foto, vıdeony taratýda saq bolý qajet. Mundaı kezde sensaııa týdyrmaı, halyqqa aqparatty shynaıy jetkizý mańyzdy.
Biraq, zardap shekken adamdardyń aty-jóni, jeke aqparattaryn birden jarııalaı salmaý kerek. Aman bolǵan jaǵdaıda ózderinen nemese týystarynan kelisimin alý qajet. Jýrnalıstik etıkada qanqasap bolǵan beınelerdi taratýǵa óte qatty nazar aýdarady. Óıtkeni mundaı dúnıelerdi paıdalaný zardap shekken adamdarǵa qaıtadan zııanyn tıgizýi múmkin.
Sondyqtan jarııalaıtyn materıaldarǵa saqtyqpen qaraǵan durys. Biraq, jedel aqparat taratý kezinde dılemmalarǵa ushyraımyz. Bir jaǵynda aqparat taratý tursa, ekinshi jaǵynda etıka turady. Jýrnalısterdiń basshylyqqa alǵan qundylyqtaryna ózderi qaıshy keletin kezder óte kóp bolady. Mysaly, oqıǵa ornynan aqparat taratqanda halyqty shynaıy sendire alasyń. Degenmen, osy jerden taratý kerek dep, qan josa beınelerdi kórsetýge taǵy bolmaıdy. Bul zardap shekkenderge ǵana emes, jalpy adamzattyń júregine qaıaý salady.
Máselen, Anglııada taralǵan aqparat adamdardyń psıhıkasyna qanshalyqty keri áser etetinin basty nazarǵa alady. Eger adamdar aqparattan zardap shektim dep shaǵym jasasa, sony taratqan adamǵa aıyppul salynady. Sonymen qatar, olarda balalar ýaqyty degen bar. Tańerteńgi altydan keshki toǵyzǵa deıin bala kórýi múmkin dep, qanqasap vıdeolardy bermeýge tyrysady. Keshke kórsetkenniń ózinde de adamdardyń psıhıkasy kótere almaıdy dep az ǵana ýaqytta kórsetedi. Merılend ýnıversıtetiniń professory Karl Sessens Stepptiń «jýrnalıstıkadaǵy báseke jýrnalısterdi qatigezdikke jeteleýde. Onymen kúresý múmkin bolmaı jatyr» degen sózi bar. Rasynda qazir aqparatty jedel taratý basshylyqqa alynyp, etıka ekinshi orynda qalyp barady.
Jýrnalıst aqparatty taratqan kezde birinshiden bireýge zııany tıip ketpeı me degendi kóbirek oılaný qajet. Ekinshiden, zardap shekkenderdiń osaldyǵyn paıdalanyp, olardyń ruqsatynsyz aqparat taratpaý kerek. Úshinshiden, sýret, vıdeo taratqanda qaıtys bolǵan adamdy jáne qandy kórsetýge bolmaıdy. Sensaııa jasaýǵa umtylyp, adamdardyń jylap emoııa kórsetip jatqanyn jarııalaý etıkaǵa qaıshy.
- Aqtaýda bolǵan ushaq apatyna qatysty aqparat taratqanda jýrnalıstik etıka saqtaldy ma?
- Bizdiń jýrnalısterdiń sensaııa jasaýǵa umtylǵany, aqparatty teksermeı, ońdy-soldy taratqandary durys bolmady. Haıpty emes, oqıǵaǵa qatysy bar adamdardyń jaǵdaıyn oılaýymyz kerek. Oqıǵa ornyn dronmen túsirgen blogerdi 10 kúnge qamap tastady. Óıtkeni onyń túsirýge ruqsaty bolmady. Biraq onyń túsirgen vıdeosy álemdik aqparat quraldarynda da jarııalanyp jatty. Bul da bir qaıshylyq. Eger lıenzııaǵa ıe medıa mamandar sol jerde júrgende basqasha bolýshy edi.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Mereı Myrzaǵalıqyzy
«Adyrna» ulttyq portaly
