Konstitusiialyq tüzetuler boiynşa Navigasiia. Memlekettık Hatşynyŋ Maqalasy

El prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Konstitusiiamyzǧa engızıletın gerıster men tolyqtyrular jobasy boiynşa biylǧy 5 mausymda respublikalyq referendum ötkızu turaly Jarlyqqa qol qoidy, dep habarlaidy “Adyrna” ūlttyq portaly. Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy Erlan Qarin ata zaŋǧa engızıletın özgerıster qoǧamnyŋ qalauynan şyqqan jäne el müddesı üşın jasalyp jatqan maŋyzdy qadam ekenın basa aitty. Är engızıletın özgerıs özara bailanysty ekenın aityp, üderıs barysyn tızıp şyqty: “Superprezidenttık bas­qaru ülgısı­nen prezidenttık respub­likaǧa tübegeilı köşu; Bırqatar bilık ökılettıgın qaita bölu; Parlamenttıŋ rölın küşei­tıp, märtebesın arttyru; Eldı basqaru ısıne halyqtyŋ qatysu mümkındıgın keŋeitu; Azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧau täsılderın jetıldıru”. Konstitusiiaǧa özgerıster men tolqular engızu turaly qauly 6 mamyr künı jariialanǧan bolatyn. Erlan Qarinnıŋ aituynşa, Konstitusiianyŋ qazırgı jäne jaŋa nūsqalarynyŋ aiyr­maşy­lyǧyn tüsınu, ūsynylyp otyrǧan köptegen tüzetudıŋ baiybyna baru mūndai ısten habary az adam üşın qiyndyq tuǧyzatyny anyq. Superprezidenttık basqaru ül­gısınen prezidenttık respub­likaǧa tübegeilı köşu maŋyzdylyǧyn aita kettı. 43 babqa taǧy da 3 tarmaq qosylatynyn atap öttı.

“Ata Zaŋymyzdyŋ 43-babyna 3-tar­maq qosylady. Onda Qazaq­stan Res­pub­li­kasynyŋ Prezi­dentı öz ökılettık­terın jüzege asyru kezeŋınde saiasi partiia­da bol­mauǧa tiıs dep körsetıledı. Osy logi­kaǧa säikes Konstitusiia­lyq Sot­tyŋ, Joǧar­­ǧy Sottyŋ jäne özge de sot­tar­dyŋ tör­aǧa­lary men sudia­laryna, Orta­lyq sailau ko­­mis­­­siiasynyŋ, Joǧary audi­tor­lyq pa­la­tasynyŋ töraǧalary men müşelerı­ne de osyndai tyiym salynady (Konstitu­siia­nyŋ 23-baby 2-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Sonyŋ nätijesınde saiasi bäseke artyp, barlyq saiasi partiiany damytuǧa bırdei jaǧdai qalyptasady, derbes ärı ädıl şeşım qabyldauǧa jol aşylady. Memleket basşysy barlyq azamat­qa teŋ mümkındık berıluı­nıŋ myzǧy­mas kepılı boluǧa tiıs. Sol sebeptı Konsti­tusiianyŋ 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Prezidenttıŋ jaqyn tuys­tary memlekettık saiasi qyz­metşı­lerdıŋ, kvazi­memlekettık sektor subektılerı basşy­larynyŋ qyzmetterın atqaruǧa qaqysy joq» dep körsetıledı”,- dedı Qarin.

Aitpaqtai, Tūŋǧyş Pre­zi­denttıŋ märtebesı men ökılet­tıkterı Kons­titusiiamen jäne kons­titu­siialyq zaŋmen aiqynda­la­tyny turaly 46-baptyŋ 4-tarmaǧy Ata Zaŋnan alynatynyn jetkızdı. “Konstitusiianyŋ 91-babynan Tūŋǧyş Prezi­denttıŋ täuelsız Qazaqstannyŋ negı­zın saluşy degen märtebesı turaly nor­ma alynyp tastalady (Konstitusiia­nyŋ 91-baby 2-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy)”,- Erlan Qarin. Sondai-aq, bırqatar bilık ökılettıgın qaita bölu turaly söz qozǧap, senattaǧy prezident kvotasynyŋ sany 15-ten, 10 deputatqa azaiatynyn da jetkızdı. “Konstitusiialyq Sottyŋ qūramy my­na­dai täsılmen jasaq­tala­dy: 6 sudiany Par­lament (Mäjı­lıs pen Senattyŋ är­qai­sy­sy 3 sudiadan), 4 sudiany Pre­zident taǧaiyndaidy. Konsti­tu­siia­­lyq Sot­tyŋ töraǧasyn joǧa­ry­­da aityl­ǧan­dai Senat­tyŋ kelısı­mı­men Prezident taǧa­­­iyn­­daidy (Kons­titusiianyŋ 57-baby 1) tar­maqşasynyŋ, 58-baby 3-tar­maǧy 7-tarmaqşasynyŋ jäne 71-babynyŋ jaŋa redaksiiasy)”- dedı.

«Memlekettık hatşy» ins­tituty «Memlekettık keŋesşı» ins­tituty bolyp özgeredı (Kons­titusiianyŋ 44-baby 19-tar­maqşasynyŋ jaŋa redaksiiasy). Ol Memleket basşysyna ūsy­nystar men ūsynymdar äzır­leumen ainalysady”.

Parlamenttıŋ rölın küşeitıp, märtebesın arttyru turaly da söz qozǧady. Parlament palatalarynyŋ därejesın aitarlyqtai ösıru kelesı kezektegı jüzege asyrylatyn ıs ekenın eskerttı. Qazaqstan halqy Assam­b­leiasynyŋ Mäjılıstegı kvo­tasy Senatqa berıletının de jetkızdı. “Mäjılıstıŋ qūzyretı keŋeiıp, res­publikalyq biudjettıŋ at­qarylu sapasyna parlamenttık baqylau küşeiedı. Ol üşın, būǧan deiın aitqanymyzdai, Respub­likalyq biudjettıŋ atqaryluyn baqy­lau jönındegı esep komitetı Jo­ǧary auditorlyq palata bolyp qaita qūry­lady. Onyŋ töraǧasy jylyna ekı ret Mäjılıs deputattarynyŋ al­dyn­da esep beredı (Konstitusiianyŋ 53-baby 2-tarmaqşasynyŋ jaŋa redaksiia­sy, 56-baby 1-tarmaǧynyŋ 3-1) jaŋa tar­maq­şasy). Būl Mäjı­lıstıŋ jäne jalpy Parla­menttıŋ märtebesın odan ärı küşeite tüsedı. Saiasi jüiede tepe-teŋdık jäne teje­melık tetıkterdı nyǧaitu jäne zaŋ şyǧaru jū­my­syn oŋ­tailandyru maq­satynda Mäjı­lıske zaŋdardy qabyl­­dau (būryn zaŋ jobalaryn qara­ǧan jäne maqūldaǧan), al Senatqa zaŋ­dardy maqūldau ne maqūl­damau (būryn zaŋdardy qabyldaǧan) qūzy­retı berı­ledı (Konstitusiianyŋ 61-baby 4 jäne 5-tar­maqtarynyŋ jäne 62-baby 5-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy).

Parlament konstitusiialyq zaŋdardy Palatalardyŋ bırlesken otyrysynda, kemınde ekı oqy­lym­da qabyldaityn bolady (Kons­titusiianyŋ 53-babynyŋ jaŋa redaksiiasy)”,- dedı ol.

Eldı basqaru ısıne halyqtyŋ qatysu mümkındıgın keŋeitu Negızgı Zaŋda jer jäne jer qoinauy, su, ösımdıkter men jan­uarlar düniesı, basqa da tabi­ǧi resurstar halyqqa tiesılı ekenı jaiyndaǧy norma naqty jäne kesımdı türde bekıtılgen. Men­şık qūqyǧyn halyqtyŋ atynan memleket jüzege asyrady (Kons­titusiianyŋ 1-baby 2-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Joǧaryda aitylǧandai, Mäjı­lıs deputattaryn aralas sailau jüiesımen: bırtūtas jalpyūlttyq sailau okrugınıŋ aumaǧynda proporsionaldy jüie boiynşa, sondai-aq bır mandatty aumaqtyq sailau okrugterı boiynşa sailau ūsynylady (Konstitusiianyŋ 50-baby 3-tarmaǧynyŋ jäne 51-baby 1-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Sondai-aq bır mandatty aumaqtyq sailau okrugı boiynşa sailanǧan Mäjı­lıs deputattarynyŋ mandatyn kerı qaitaryp alu mümkındıgı paida bolady (Konstitusiianyŋ 52-baby 5-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Oblystardyŋ, respublikalyq maŋy­zy bar qalalardyŋ jäne astananyŋ äkım­derın Prezi­dent öŋırdıŋ (qalanyŋ) mäs­li­hat­tarynyŋ barlyq deputattyŋ kelı­sı­mımen jäne balamaly negız­de (kemın­de ekı kandidatura ūsyny­lady) taǧaiyn­daityn bolady (Konstitusiianyŋ 87-baby 4-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Osylaişa, belgılı bır öŋırdıŋ damuyna jauapty jergılıktı ökıldı jäne atqaruşy organdar jüzege asyratyn memlekettık basqaru men özın-özı basqaru ısıne berıletın kepıldık nyǧaia tüsedı. Azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧau täsılderın jetıldıru Joǧaryda baiandaǧanymyzdai, Kons­ti­tusiialyq Keŋes Konsti­tusiia­­lyq Sot bolyp qaita qūry­lady. Konstitusiialyq Sot aza­mat­tardyŋ ötınışterı boiynşa olardyŋ Konstitusiiada bekı­tıl­gen qūqyqtary men bostan­dyq­taryna tıkelei qatysty Qazaq­stan Respublikasynyŋ nor­­mativtık-qūqyqtyq aktılerınıŋ Res­pub­­lika Konstitusiiasyna säikes­tıgın qarai­tyn bolady (Kons­titusiianyŋ 71-74-bap­tarynyŋ jaŋa redaksiiasy). Ölım jazasyn joiu turaly şeşım konstitusiialyq deŋ­geide tüpkılıktı bekı­tıledı (Kons­titu­siianyŋ 15-baby 2-tar­­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Prokuraturanyŋ qūzyretı, onyŋ jasaq­taluy men qyzmet tärtıbı Kons­titusiialyq zaŋmen belgılenedı (Kons­titusiianyŋ 83-baby 4-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Būl qūqyq qorǧau qyzmetınıŋ jüielı jūmys ısteuın jäne zaŋda belgılengen tärtıpke säikes memleket atynan Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda zaŋdylyqtyŋ saqtaluyn qada­ǧalaudy küşeituge tiıs. Konstitusiianyŋ jaŋa 83-1-baby­nyŋ normalary Adam qūqyq­­tary jönın­degı uäkılge immunitet beredı. Ol azamat­tardyŋ qūqyǧy men bostandyǧyn qorǧau kezınde qandai da bır özge mem­lekettık organdar men lauazymdy tūlǧalarǧa täueldı bolmaidy, eşkımge esep bermeidı. Ol öz jūmysynda Konstitusiialyq Sot­qa jügıne alady. Adam qū­qyq­tary jönındegı uäkıldıŋ qūqyq­tyq märtebesı men qyzmetın ūiym­dastyru Konstitusiialyq zaŋ arqyly aiqyndalady. Osylaişa, konstitusiialyq reforma azamattardyŋ eldı basqaru ısıne qatysu müm­kındıgın arttyrady jäne saiasi üderıs­terdı şyn mänınde demokratiialandyrady dep tolyq senımmen aita alamyz”,- dep qorytynylady Erlan Qarin.

"Adyrna" ūlttyq portaly