ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ كونستيتۋتسيامىزعا ەنگىزىلەتىن گەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار جوباسى بويىنشا بيىلعى 5 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەرلان قارين اتا زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر قوعامنىڭ قالاۋىنان شىققان جانە ەل مۇددەسى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ماڭىزدى قادام ەكەنىن باسا ايتتى.
ءار ەنگىزىلەتىن وزگەرىس ءوزارا بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ، ۇدەرىس بارىسىن ءتىزىپ شىقتى:
“سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىنەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋ;
بىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ;
پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ;
ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;
ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ”.
كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولقۋلار ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلى 6 مامىر كۇنى جاريالانعان بولاتىن.
ەرلان قاريننىڭ ايتۋىنشا، كونستيتۋتسيانىڭ قازىرگى جانە جاڭا نۇسقالارىنىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىنۋ، ۇسىنىلىپ وتىرعان كوپتەگەن تۇزەتۋدىڭ بايىبىنا بارۋ مۇنداي ىستەن حابارى از ادام ءۇشىن قيىندىق تۋعىزاتىنى انىق.
سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ءۇلگىسىنەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇبەگەيلى كوشۋ ماڭىزدىلىعىن ايتا كەتتى.
43 بابقا تاعى دا 3 تارماق قوسىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.
“اتا زاڭىمىزدىڭ 43-بابىنا 3-تارماق قوسىلادى. وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءوز وكىلەتتىكتەرىن جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭىندە ساياسي پارتيادا بولماۋعا ءتيىس دەپ كورسەتىلەدى. وسى لوگيكاعا سايكەس كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ، جوعارعى سوتتىڭ جانە وزگە دە سوتتاردىڭ ءتوراعالارى مەن سۋديالارىنا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ، جوعارى اۋديتورلىق پالاتاسىنىڭ توراعالارى مەن مۇشەلەرىنە دە وسىنداي تىيىم سالىنادى (كونستيتۋتسيانىڭ 23-بابى 2-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى). سونىڭ ناتيجەسىندە ساياسي باسەكە ارتىپ، بارلىق ساياسي پارتيانى دامىتۋعا بىردەي جاعداي قالىپتاسادى، دەربەس ءارى ءادىل شەشىم قابىلداۋعا جول اشىلادى.
مەملەكەت باسشىسى بارلىق ازاماتقا تەڭ مۇمكىندىك بەرىلۋىنىڭ مىزعىماس كەپىلى بولۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى كونستيتۋتسيانىڭ 43-بابىنا 4-تارماق قوسىلادى. وندا «پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارى مەملەكەتتىك ساياسي قىزمەتشىلەردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرى باسشىلارىنىڭ قىزمەتتەرىن اتقارۋعا قاقىسى جوق» دەپ كورسەتىلەدى”،- دەدى قارين.
ايتپاقتاي، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مارتەبەسى مەن وكىلەتتىكتەرى كونستيتۋتسيامەن جانە كونستيتۋتسيالىق زاڭمەن ايقىندالاتىنى تۋرالى 46-باپتىڭ 4-تارماعى اتا زاڭنان الىناتىنىن جەتكىزدى.
“كونستيتۋتسيانىڭ 91-بابىنان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن سالۋشى دەگەن مارتەبەسى تۋرالى نورما الىنىپ تاستالادى (كونستيتۋتسيانىڭ 91-بابى 2-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى)”،- ەرلان قارين.
سونداي-اق، بىرقاتار بيلىك وكىلەتتىگىن قايتا ءبولۋ تۋرالى ءسوز قوزعاپ، سەناتتاعى پرەزيدەنت كۆوتاسىنىڭ سانى 15-تەن، 10 دەپۋتاتقا ازاياتىنىن دا جەتكىزدى.
“كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرامى مىناداي تاسىلمەن جاساقتالادى: 6 سۋديانى پارلامەنت ء(ماجىلىس پەن سەناتتىڭ ءارقايسىسى 3 سۋديادان), 4 سۋديانى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىن جوعارىدا ايتىلعانداي سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن پرەزيدەنت تاعايىندايدى (كونستيتۋتسيانىڭ 57-بابى 1) تارماقشاسىنىڭ، 58-بابى 3-تارماعى 7-تارماقشاسىنىڭ جانە 71-بابىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى)”- دەدى.
«مەملەكەتتىك حاتشى» ينستيتۋتى «مەملەكەتتىك كەڭەسشى» ينستيتۋتى بولىپ وزگەرەدى (كونستيتۋتسيانىڭ 44-بابى 19-تارماقشاسىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى). ول مەملەكەت باسشىسىنا ۇسىنىستار مەن ۇسىنىمدار ءازىرلەۋمەن اينالىسادى”.
پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ تۋرالى دا ءسوز قوزعادى. پارلامەنت پالاتالارىنىڭ دارەجەسىن ايتارلىقتاي ءوسىرۋ كەلەسى كەزەكتەگى جۇزەگە اسىرىلاتىن ءىس ەكەنىن ەسكەرتتى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىستەگى كۆوتاسى سەناتقا بەرىلەتىنىن دە جەتكىزدى.
ء“ماجىلىستىڭ قۇزىرەتى كەڭەيىپ، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋ ساپاسىنا پارلامەنتتىك باقىلاۋ كۇشەيەدى. ول ءۇشىن، بۇعان دەيىن ايتقانىمىزداي، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتا بولىپ قايتا قۇرىلادى. ونىڭ توراعاسى جىلىنا ەكى رەت ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى (كونستيتۋتسيانىڭ 53-بابى 2-تارماقشاسىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى، 56-بابى 1-تارماعىنىڭ 3-1) جاڭا تارماقشاسى). بۇل ءماجىلىستىڭ جانە جالپى پارلامەنتتىڭ مارتەبەسىن ودان ءارى كۇشەيتە تۇسەدى.
ساياسي جۇيەدە تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك تەتىكتەردى نىعايتۋ جانە زاڭ شىعارۋ جۇمىسىن وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا ءماجىلىسكە زاڭداردى قابىلداۋ (بۇرىن زاڭ جوبالارىن قاراعان جانە ماقۇلداعان), ال سەناتقا زاڭداردى ماقۇلداۋ نە ماقۇلداماۋ (بۇرىن زاڭداردى قابىلداعان) قۇزىرەتى بەرىلەدى (كونستيتۋتسيانىڭ 61-بابى 4 جانە 5-تارماقتارىنىڭ جانە 62-بابى 5-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى).
پارلامەنت كونستيتۋتسيالىق زاڭداردى پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا، كەمىندە ەكى وقىلىمدا قابىلدايتىن بولادى (كونستيتۋتسيانىڭ 53-بابىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى)”،- دەدى ول.
ەلدى باسقارۋ ىسىنە حالىقتىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ
نەگىزگى زاڭدا جەر جانە جەر قويناۋى، سۋ، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى ەكەنى جايىنداعى نورما ناقتى جانە كەسىمدى تۇردە بەكىتىلگەن. مەنشىك قۇقىعىن حالىقتىڭ اتىنان مەملەكەت جۇزەگە اسىرادى (كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابى 2-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى).
جوعارىدا ايتىلعانداي، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن ارالاس سايلاۋ جۇيەسىمەن: ءبىرتۇتاس جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعىندا پروپورتسيونالدى جۇيە بويىنشا، سونداي-اق ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلاۋ ۇسىنىلادى (كونستيتۋتسيانىڭ 50-بابى 3-تارماعىنىڭ جانە 51-بابى 1-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى). سونداي-اق ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ مانداتىن كەرى قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى (كونستيتۋتسيانىڭ 52-بابى 5-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى).
وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ اكىمدەرىن پرەزيدەنت ءوڭىردىڭ (قالانىڭ) ءماسليحاتتارىنىڭ بارلىق دەپۋتاتتىڭ كەلىسىمىمەن جانە بالامالى نەگىزدە (كەمىندە ەكى كانديداتۋرا ۇسىنىلادى) تاعايىندايتىن بولادى (كونستيتۋتسيانىڭ 87-بابى 4-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى). وسىلايشا، بەلگىلى ءبىر ءوڭىردىڭ دامۋىنا جاۋاپتى جەرگىلىكتى وكىلدى جانە اتقارۋشى ورگاندار جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ىسىنە بەرىلەتىن كەپىلدىك نىعايا تۇسەدى.
ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ
جوعارىدا بايانداعانىمىزداي، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس كونستيتۋتسيالىق سوت بولىپ قايتا قۇرىلادى. كونستيتۋتسيالىق سوت ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا ولاردىڭ كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا تىكەلەي قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرىنىڭ رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا سايكەستىگىن قارايتىن بولادى (كونستيتۋتسيانىڭ 71-74-باپتارىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى).
ءولىم جازاسىن جويۋ تۋرالى شەشىم كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە تۇپكىلىكتى بەكىتىلەدى (كونستيتۋتسيانىڭ 15-بابى 2-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى).
پروكۋراتۋرانىڭ قۇزىرەتى، ونىڭ جاساقتالۋى مەن قىزمەت ءتارتىبى كونستيتۋتسيالىق زاڭمەن بەلگىلەنەدى (كونستيتۋتسيانىڭ 83-بابى 4-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى). بۇل قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىنىڭ جۇيەلى جۇمىس ىستەۋىن جانە زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپكە سايكەس مەملەكەت اتىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋدى كۇشەيتۋگە ءتيىس.
كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا 83-1-بابىنىڭ نورمالارى ادام قۇقىقتارى ءجونىندەگى ۋاكىلگە يممۋنيتەت بەرەدى. ول ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ كەزىندە قانداي دا ءبىر وزگە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالارعا تاۋەلدى بولمايدى، ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيدى. ول ءوز جۇمىسىندا كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنە الادى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ كونستيتۋتسيالىق زاڭ ارقىلى ايقىندالادى.
وسىلايشا، كونستيتۋتسيالىق رەفورما ازاماتتاردىڭ ەلدى باسقارۋ ىسىنە قاتىسۋ ءمۇمكىندىگىن ارتتىرادى جانە ساياسي ۇدەرىستەردى شىن مانىندە دەموكراتيالاندىرادى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز”،- دەپ قورىتىنىلادى ەرلان قارين.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
