Baıbota shal otyrady balkonda,
Qaı páterde qaldy eken dep jas kúnim.
(Esenǵalı)
Birden basyn ashyp alaıyq, bul áńgime tipti de balkon týraly emes. Bul balkon – basqa balkon... Esenǵalı aǵamyz kezinde osy bir aýyz óleńge syıǵyzyp, ult basyndaǵy áleýmettik keseldi aıtty dep bilemiz. Sebebi, balkonǵa qol jetkizý degenimiz – Almatynyń qýys-qýysynda páterden-páterge kóship, ábden qajyǵan aqyndardyń turaqty qonys tabýy, tirshiliginiń túgeldenýi, turmysynyń túzelýi... Al sol balkonda otyryp, ótken-ketkendi eske alyp, eminip-emirený – kóńiliń birlengeniniń, janyń jaılanǵanynyń belgisi. Alataýdyń etegindegi arman qalanyń tolyqqandy turǵyny atanǵanyńnyń bultartpas dáleli.
Balkon... Baıaǵyda jalańaıaq jalańtós jas shaıyr bop júrgen kezińde saǵan kóldeneń kelimsekke deıin shekesinen qarasa, endi sen bıikte shylymyńdy burqyratyp turyp, ary-beri aǵylǵan jurttyń tóbesinen qaraısyń. Buryn balkony bar úıge qolyń jetpese, qazir sol shańyraqtyń ıesisiń, seni bul quthanadan eshkim de ońaılyqpen qýyp shyǵa almaıdy.
«Barǵan jeriń – balkontaý, Ol da bizdiń kórgen taý!», – dep toǵyzynshy qabattan zeńgir kókke kóz salyp, «Joǵaryda juldyzdardyń sezi, Bolyp jatyr men bilsem», – dep Esenquldyń óleńin shattanyp oqyp, shirenip, shyrt túkirip turasyń.
Mine, saǵan kerek bolsa, balkon fılosofııasy...
Teginde, balkondy jyrlamaǵan aqyn kem-de kem. Qazaq poezııasynyń alyby Qadyr Myrza Álı:
«Aınala qyzyl gúlden kilem tósep, Kútesiń qonaǵyńdy, kelem dese... Bizderdiń jaılaýymyz – balkon ǵana, Al saǵan búkil jaılaý – óleń tósek», – dep, balkonǵa telingen tirshiligimizdi ulttyq úrdiske beıimdep jyrlady.
Qalada turatyn aqyn Kúlásh Ahmetova:
«Qalaısha qyrda ósken bop tús kórmeıin, Qalaısha oıanǵanda tistenbeıin. Tańǵy nurǵa tapshy eken batys balkon, Kúnniń nury túsedi tústen keıin», – dep dalanyń keńdigin ańsady.
Ańsaǵanyń ne, «Aıtylmady áńgimem jelge meniń. Japyraǵym jetpedi jerge meniń. Jaǵadaǵy qaıyqtaı balkondarda, Jalǵyzdyqtan qaltyrap, terbelemin», – dep toryqty hám jabyqty. Óleńnen órnek sala biletin Ertaı Ashyqbaev:
«Bizdiń balkon juldyz jaqqa jaqyndaý, Joq ol jaqta erkek-urys, qatyn-daý. Tynysh. Tynyq. Sondaı jerge jibergen, Juldyzdardyń ákeleri aqyldy-aý», – dep araıly Aqtóbedegi páteriniń balkonyn da eptep dáriptep jiberdi.
Surapyl shaıyr Svetqalı Nurjan bolsa,
«Sol qalpynda – sol tereze, sol balkon, Shash tarap tur perde artynda qypsha bel. Meniń qazir turpatyma balbal teń... Bara jatyr aıaýlyma uqsap ol», – dep baıaǵy «halyqtyq balkondy» – KazGÝ-diń áıgili segizinshi jataqhanasynyń beltemirli balkonyn tiline tıek etti.
Balkondy arqaý etip, jyr jazǵan ózge aqyndar da az emes. Baýyrjan Qaraǵyzuly:
«Óz-ózińe kektendiń, Júrek muńyn ıleıdi. Balkonyńda ótken kún, Jylap turyp, bıleıdi»,
– dep jurtyna jan syryn aqtarsa, Janargúl Qadyrova:
«Anaý aq úıdiń balkony búgin qarańǵy, Armanym meniń sol úıde qalyp barady», – dep ózgeshe kóńil-kúı áýenine beriledi.
Qazaq poezııasyn árlep-áspettegen bederli balkon parasatty prozany da erkin jaılady. Mysaly, «Bizdiń balkon jaqqa jalqy márte janaryńyzdy aýdarsańyz, eshteńeńiz ketpes edi ǵoı. Biraq kóz qıyǵyńyzdy da qımastan ótip bara jattyńyz. Men balkonnyń perdesinen syǵalap, mańdaıyńyzdyń sál-pál tershigenine deıin baıqadym», – dep keıipkeriniń aýzyna sóz salyp qoıady ánsheıinde balkon-salkonyńmen sharýasy joq meniń bekzat minez Marhabat Baıǵut kókem «Sizdi súıgen qyz edim…» degen áńgimesinde. Sondaı-aq búgingi belgili aqyn Mádı Qaıyńbaevtyń baıaǵy stýdent kezinde jataqhanada tómengi kýrs balalarymen birge televızor kórip otyryp: "Mine, "Trı bogatyrıa" degen úı. Bizdiń dekan osynda turady. Áne, Qojakeev balkonnan qarap tur", - dep qaljyńdaıtyny, sol sátte tý syrtynan: "Áı, Qaıyńbaev, Qojakeev balkonnan emes, jelkeńnen qarap tur!", - degen dekannyń ámirli daýsy shyǵatyny týraly áńgime de bar eken ǵoı... Oı, balkonym-aı, seni jyrlap taýysa alarmyz ba?!
Munyń bári – kóp qabatty úıdiń balkony bizdiń ómirimizdiń aınymas atrıbýtyna aınalǵanynyń dáleli.
Bıik úıdiń balkonyn jyrlaýdan orystyń klassık aqyndary da qalys qalǵan joq. Marına vetaeva: «Balkon. Skvoz solıanye lıvnı, Smol poelýev zlyh. I nenavıstı neızbyvnoı, Vzdoh: vydyshatsıa v stıh!», – dep tolǵansa, Samýıl Marshak: «Stoıalo more nad balkonom, Nad perekladınoı perıl, Slıvaıas s blednym nebosklonom, Chto dal ot nas zagorodıl», – dep tebirendi. Al Nıkolaı Aseev: «Ý menıa na sedmom etaje, na balkone, – zelıonaıa ıva. Eslı veter, to ten ot vetveı eıo hodıt stenoı; Eto ochen trevojno ı ochen volnolıýbıvo – bespokoıstvo prırody, jıvýee rıadom so mnoı!» – dep aqtarylsa, Afanasıı Fet: «Na balkone zolochenom Rıad vetov krýgom perıl, Ia lıýbýıýsıa balkonom, I vetnık mne pestryı mıl», – dep aǵynan jaryldy.
Biraq búkil orys klassıkteri jabylyp jyrlasa da, Baıbota aǵamnyń altynshy qabattaǵy bes bólmeli páteriniń berekeli balkonynyń tabıǵatyn dál aıshyqtap bere almaıdy. Óıtkeni, bul balkonnyń orny bólek.
Qazaqtyń kórnekti aqyny Baıbota Serikbaıuly Qoshym-Noǵaıdyń bolmys-bitimi men turmys-tirshiliginiń nári – onyń úıindegi jumys bólmesi. Ataqty Lı Kýan Iý álemge tanytqan Sıngapýrdy «qala – memleket», «astana – memleket», «aral – memleket» dep túrlishe ataı beremiz ǵoı. Baıbota aǵamnyń osy kabıneti de bir emes birneshe mindet atqarady. Birinshiden, kúndelikti jumys orny. Ekinshiden, sheberligin shyńdaıtyn shyǵarmashylyq laboratorııasy. Úshinshiden, turaqty ári taǵylymdy kitaphanasy. Tórtinshiden, qatarlas qalamgerlermen kezdesý orny. Besinshiden, ózine arnaıy kelgen jas aqyndarmen syrlasatyn suhbat alańy. Altynshydan, nemereleri atasyn izdegende qınalmaı tabatyn qasıetti quthanasy. Osylaı kete beredi...
Mundaǵy eń basty baılyǵy – ómir boıy jınaǵan kitaptary. Bul shaǵyn kitaphanany Baıbota aǵamnyń ózi ulttyq kitaphanadan kem kórmeıdi. Kabınette ábden shyrmalyp, balkon máselesin sál umytyńqyrap bara jatqan joqpyz ba osy?! Toqtaı turyńyz, ózimiz de solaı qaraı jyljıyn dep otyrmyz qazir.
Mine, endi keldik. Baıbota Qoshym-Noǵaıdyń «ulttyq kitaphanasy» arqyly balkonǵa ótesiz. Bul jerde kitap degeniń jetip artylady. Iaǵnı, muny Bákeńniń berekeli kitaphanasynyń «fılıaly» desek te bolar. Ilgeride bir tanymy tereń aǵamyzdy «Janyna onyń jat emes, Ǵylym men BAQ, medıa. Basy onyń bas emes – Enıklopedııa!», – dep keıiptegenimiz bar-dy. Baıbota aǵam da quddy sol. Kez-kelgen derek-dáıekti lezde qoıny-qonyshynan sýyryp alyp bere qoıady. Asa bilimdar aǵamyzdyń búkil ómiri osy kabınettegi «negizgi kitaphana» men balkondaǵy «fılıaldyń» arasynda ótedi. Kitaphanada jumys isteıdi, fılıalda tynyǵady. Oqıdy. Oılanady. Týrgenevti túrtkileıdi. Tolstoıdy túgeldeıdi. «Soǵys jáne beıbitshilikti» qaıta súzip shyǵady. Qysqasy, Baıbota aǵam balkonda otyryp Andreı Bolkonskııdiń taǵdyry týraly tolǵanady. Óleńderin óredi, talaıdy tańdaı qaqtyrǵan "Til ushyndaǵy tarıh" sekildi tanymdyq eńbekterin jazady... Budan soń bul balkondy qaladaǵy qısapsyz kóp balkonnyń biri ǵana deı alamyz ba?! Joq!
Baıbotanyń balkony – qazaq poezııasyna Esenǵalı Raýshanov ornyqtyrǵan sáýletti sımvol bolsa, bizdiń dáýirimizdegi stýdentter arasynda eń keń taraǵan uǵymnyń biri – «jetinshi poıyz» edi. Kádimgi Baıbota aǵam jyrlaıtyn, Almatydan Máskeýge qatynaıtyn jetinshi nómirli júrdek poıyz. Almatydan ytyrynyp shyqqanda jetinshi poıyz bop ketedi de, Máskeýden sharshap-shaldyǵyp, segizinshi poıyz bop qaıtyp keledi. Bir ǵajaby, sonda da ony eshkim segizinshi poıyz dep atap kórgen emes. Jetinshi poıyz. Boldy! Sol jetinshi poıyz kúlli qazaq stýdentiniń ary-beri qatynaıtyn minis kóligi edi. Jetinshi poıyzben sabaǵyna keledi, aýylyna attanady, ózge qalaǵa qydyrady, toıǵa barady, tipti kelinshek alyp qashady, t.b.
Bizdiń tym jas kezimizde Baıbota aǵam «Vokzalda» degen óleń jazdy. Ony biz jappaı jattadyq. Osy óleńde «Jetinshi poıyz bir jarym saǵat keshigedi!» – dep esittim. Sekýndqa deıin turǵanmyn sanap. Qalqam, sen nege keshiktiń?..» – degen joldar bar edi. Bul eki joldy zerdeńnen óshirý múmkin emes. Dál osy qos órimge bola poıyzǵa minip, jol shegýge qumartqan kýrstastarymyzdy da kórdik. Shynynda da, bul óleń júıtkigen poıyzdy, dóńgelektiń dúrsilin kóz aldyńa elestetetin. Tipti aqynnyń ózi sart-surt etip rels ústinde zaýlap kele jatqan vagondardyń yrǵaǵyna ádeıi úılestirip otyryp jazǵandaı áser qaldyratyn. Óıtkeni, munda bári bar edi. Arman da («Poıyzdar qashan jetedi bizge kóz jasy menen kúlkini ap?..»), ańsar da («Samal da, shirkin, kúbirlep esti, relstiń únin tyńdadym»), ókinish te («...Kúldim men kileń, jyladym kileń, kókiregimde kúrsin kóp»), kúıinish te («Relske tostym qulaǵymdy men: jatyr-aý ol da dúrsildep!..») jetkilikti edi. Jalpy, vokzal men perrondy jyrlaǵan aqyndar kóp. Ilgeride «Aıqyn» gazetinde birge jumys istep júrgen kezimizde talantty aqyn Tanagóz Tolqynqyzynyń "Aqyndar men vokzaldar" degen keremet maqala jazǵany esimde. Bul endi óz aldyna bólek taqyryp.
Baıbota aǵanyń mynadaı da bir óleńi bar:
Aqshamda ashqan Aqandaı perige syryn
ońasha qalsam,
Aı qadap jelige suǵyn,
Alataý jaqtan samaldyń lebi keledi,
onyń da qaıtalaıtyny –
seniń esimiń...
Bul shýmaq Baıbota aǵanyń ini-dosy, qazaqtyń taǵy bir talantty shaıyry Shahızada Ábdikárimovtiń bir óleńin eske salady. Kezinde osyǵan oraı, «Ózimizdiń Syrdarııanyń aı qarańǵysy túgili, kún shaqyraıyp turǵan sáskedegi sátin de sırek jyrlaıtyn Shahızada shaıyrdyń «Túngi Ystyqkól» degen óleńi bar. Týǵan topyraǵyndaǵy parasatty perızattardan boıyn aýlaqtaý ustaıtyn arqaly aqyn aı nuryn tógip turǵan shaqta, áıgili kólge túsip, qııalyndaǵy qyrǵyz perisiniń qyzymen birge shomylady. «Aıdaladaǵy Ystyqkóldiń pátýasyz perisin ólgenshe qýyp neńiz bar edi, ózimizdiń Bektorylar el jaqta da órip júr emes pe?!» – deımiz. «Álde ózińiz «Ósher me júrek tórinen, Oıanǵan osy jyr-ańyz?! Ashyna bolǵan perimen, Aqan seriden surańyz!» dep jyrlaǵan áıgili jyr júıriginiń jolyn jalǵaǵyńyz keldi me?» – dep tıisemiz. Tipti odan da tereńdeńkirep, «Kúıeý balasy periniń, Bajasy Aqan seriniń», – dep qyljaqtaımyz. Joq, ol báribir qaıtpaıdy», – dep jazǵanbyz.
Baıbota aǵam Shahızada sekildi árige ketińkiremeı, periniń qyzymen aqshamda ashylyp sóılesken Aqan serini mysalǵa keltirýmen ǵana shektelgenge uqsaıdy. Tursyn jeńeshemniń kózin baqyraıtyp qoıyp, jeti túnde jer túbindegi Ystyqkólde periniń qyzy Bektorymen birge shomylyp júrgen Shákeńniń eren erligi ózimen ketsin...
Munyń bári qaljyń, árıne. Teginde osy eki aǵamnyń syılastyǵy keremet. Shahızada aqyn oǵan degen qurmetin bylaısha túıindegen: «Basymdy Baıbota aǵam baǵalaǵan, Qazaqtyń tańǵajaıyp aqyny dep». Ekeýiniń uqsastyǵy da kóp, uqsamaıtyn jaqtary odan da kóp... Mysaly, Baıbota aqyn balkonda biraz ýaqyt, tipti kún uzaqqa baıyz taýyp otyra alady, al Shahızada shaıyr balkon túgili Balqantaýǵa baılap qoısań da, bir mınýt ta turaqtamaıdy...
Balkon demekshi, biraz jyl burynǵy taǵy bir joljazbamyzda bylaı dep jazyppyz: «Alanııanyń tórindemiz. Terezemiz teńiz betkeıge qaraǵan. Aınalanyń kórinisi ǵajap! Sál árirekte tolqyny taýdaı Jerorta teńizi jer dúnıeni alyp, kerilip jatyr. Sonyń bári kóńilin kóterdi me, Shahızada aqyn balkonǵa shyǵyp, sonaý Alataýdyń bókterindegi Baıbotaǵa telefon shaldy: «Anaý baıaǵy «Tuńǵysh kitap» serııasymen shyqqan alǵashqy jınaqqa óleńderi engen Muqaev degen aqyn bar edi ǵoı. Sonyń aty kim edi ózi?». Baıbota asyqpaı tyńdap, aspaı-saspaı jaýap beredi: «Tólegen ǵoı ol. Áldeqashan ómirden ótip ketken». Shydamsyz Shahızada men baısaldy Baıbotanyń elaralyq dıalogy uzaqqa sozyldy.
Ádebıettiń áńgimesi túrki dúnıesiniń qos memleketin terbetip tur. Syrttaı qyzyǵa qaraımyn. Baıbota aǵam da bizdiń Shákeń qusap balkonda sóılesip otyr ma eken?!».
Osylaısha ózimiz erekshe qadirleıtin eki aǵamyzdyń sýretin sózben salyppyz. Sonda ańǵartqanymyzdaı, Baıbota aǵamyz óte zerdeli, asa uqypty, erekshe uǵymtal ári sondaı ustamdy. Ol kisimen jarty saǵattaı áńgimeleskenniń áseri me, ánsheıinde qoldy-aıaqqa turmaıtyn Shahızada aǵamnyń da aıaq astynan aıryqsha bir sabyrly keıipke túskeni... Alaıda artyq-kemi joq bir-aq saǵat shydady. Aıýdaı aqyryp, jolbarystaı jaly kúdireıip shyǵa keldi ǵoı sosyn...
Bizdiń býyn bala kezinen qadir tutqan Baıbota aǵamnyń beınesi keıingi aqyn inileriniń de birqatar óleń-jyrlaryna ózek boldy. Bir kezde Svetqalı Nurjannyń Keńsaıdaǵy Muqaǵalı qabirine taǵzym etip kep:
Surar ol menen: «Týdy, - dep, - qaı bota daryn?»,
Ábýbákirin aıtar em, Baıbotalaryn, –
dep kúńirengenin aıtsaq ta jeter... Bárimiz de Baıbota aqynǵa qarap boı túzeımiz. Qara óleńin qurmetteımiz, altyn basyn ardaqtaımyz, syrynyń sapasyn, jyrynyń baǵasyn bilemiz. Ataqty aqyn, abyroıly azamat, abzal aǵa.
Endi Baıbota aǵamnyń ýaqyt tynysy týraly taǵy bir óleńine kezek bereıik.
Jyrtyldy better kúntizbedegi,
Ǵumyry bitip bir kúngi.
Jyrtyldy Aıdyń ilki iz, bederi,
Sózjumbaqtar da jyrtyldy.
Jyrtyldy jumys kúnderi talaı,
Jyrtyldy senbi, jeksenbi.
Asyqtyq taǵy ilgeri qaraı,
Erteńge bir dem jetse endi!..
Jyrtyldy kúnder jylymyq, tymyq,
Aınaldy «erteń» «búginge».
Bir ǵana táýlik ilinip turyp,
Jyrtyldy týǵan kúnim de...
Iá, jyrtylǵan tek ózińiz jazǵandaı, kúntizbedegi týǵan kúnińiz ǵana. Al jyl saıyn keletin naǵyz týǵan kúnińiz jyrtylmaıdy, qaıta jańara, jańǵyra túsedi.
Mine, búgin de sizdiń týǵan kúnińiz kep qapty. Baıaǵy jyrtylatyn kúntizbeler áldeqashan joǵalǵan. Al jyrtylsaq, aǵamyz bul týǵan kúnine de aman-esen jetti dep qýanǵannan jyrtylatyn shyǵarmyz. Denińiz saý bolsyn, júregińizdi saqtańyz. Balkonyńyzda kóp otyra bermeı, «Júregime stendi, Qoıdyram dep tistendi. Tańǵy as iship Araldan, Qarmaqshydan tústendi», – degen óleń jolyna ózek bolyp, únemi jol ústinde jortyp júretin Shahızada shaıyr sekildi kóbirek qımyldap turǵanyńyz da durys-aý...
Balkonnan bastaǵan áńgimemizdi balkonmen aıaqtaıyq. Dúbirli dúnıeni dúrmekke salǵan pandemııanyń kezinde mynadaı anekdot shyqty. Birde áıeli kúıeýine telefon shalypty: «Áı, sen qaıda júrsiń?». «Qaıda bolýshy edi? Úıdemin. Balkonda júrmin de...». «Boldy, qańǵyra bermeı, kir úıge!». Bul – balkon jóninde málimet berý úshin oqyrman úshin aıtylǵan, sizge esh qatysy joq ázil. Siz onsyz da qut-mekenińizdiń altyn dińgegisiz! Shańyraǵyńyz shattyqtan arylmasyn!Nemere-shóberelerińizdiń úni alysqa jetsin! Ómirdegi jáne óleńdegi saparyńyz uzaqqa sozylsyn!
Týǵan kúnińizben quttyqtaımyn! Balkonyńyz berik bolsyn, Baıbota aǵa!
Baýyrjan Omaruly
