"Qazaq tılın ülken bır saiasatqa ainaldyrmai, aiqai-ūiqai, u-şusyz ūrandatpai käsıbi deŋgeide şeşsek eken. "Jaŋa Qazaqstanda" sözben naqty ıstıŋ arasy alşaq bolmauy kerek. Aityldy ma? Sol oryndaluy kerek. Bärı keremet, bärı jaqsy dep öz-özımızdı aldap, Qazaqstan älemdegı eŋ baqytty elderdıŋ qatarynda dep ötırık maqtanudy qoiu kerek. Qarasaŋ qazır bızde eşnärse keremet emes". Būl pıkırdı QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty, Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ prezidentı Berık Äbdıǧaliūly Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda aitty.
HALYQARALYQ «QAZAQ TILI» QOǦAMYNYŊ PREZİDENTI JARTY JYLDA NE BITIRDI?
Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamy - 1989 jyly qūrylyp, sodan berı qazaq tılınıŋ märtebesın köteru maqsatynda qyzmet etıp keledı. Būl qoǧam bızdıŋ köptegen ataqty akademikterımız ben ziialy qauym ökılderın bırıktırgen ülken ūiym boldy. Alǧa qoiǧan maqsat-mındetterınıŋ bırazy oryndaldy dep aituymyzǧa bolady. Eŋ äuelı, qazaq tılı - memlekettık tıl retınde tanyldy, halqymyzdyŋ ruhy da köterılıp keledı.Orys mektepterınde oqityn qazaq balalary köbeiıp kettı, Ükımettıŋ osyny toqtatuǧa baǧyttalǧan arnaiy saiasaty joq...
Degenmen de, soŋǧy jyldary qaitadan osy «qazaq tılı» mäselesı kün tärtıbınde özektı bolyp otyr. Sebebı, myna säbilerdıŋ, balalardyŋ tılı orys tılınde şyǧyp jatyr. Qazaqtar özderınıŋ balalaryn orys mektepterıne jiırek bere bastady. Qazaq mektepterınde balalardyŋ sany azaiyp, aralas mektepter qaitadan köbeie bastady. Öitkenı, aqparat aǧyny tolassyz aǧylǧan zamanda bızdıŋ balalar ǧalamtor, telefon arqyly tärbielenıp jatyr. Ükımettıŋ osyny toqtatuǧa baǧyttalǧan arnaiy saiasaty joq. Ol jaǧynan bız qalyp qoidyq.
"Tıl maidany", "Tıl saqşysy" syndy t.b. toptardy belsendı jürgızetın tıl janaşyrlary köbeidı
Sondyqtan soŋǧy kezderı közge köp körınbei jürgen Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ jūmysyn qaita qolǧa alǧanymyzda, osy qoǧamdy qaitadan jandandyraiyq degen maqsat boldy. Qazırgı uaqytta aǧartuşylyq jūmystaryn jürgızıp kelemız. Äsırese köşelerde, jarnamalar jazylǧan qazaqtıldı körnekı aqparattarda qatelıkter köbeiıp kettı. Osynyŋ barlyǧyna mümkındıgımızşe qoldau körsetıp, baǧyt-baǧdar beru üşın qaita jūmysymyzdy bastadyq. Ükımettıŋ jūmysymen äkımdıkter ainalyssa, bız qoǧamdy qoldau maqsatynda aşyldyq. Qūdaiǧa şükır, äleumettık jelılerde «Tıl maidany», «Tıl saqşysy» syndy t.b. toptardy belsendı jürgızıp jürgen tıl janaşyrlarynyŋ sany da ösıp keledı. Azamattyq bastamalar, türlı jobalar jüzege asyp jatyr.«Körnekı aqparat mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Zaŋ qabyldadyq
Ekınşı mäsele - öŋırlerde būryn jūmys ıstep, keiın toqtap qalǧan qoǧamdardy qaitadan qūru kerek boldy. 90%-ǧa juyǧyn qaitadan qūryp şyqtym. Qoǧamdyq jūmystardy ūiymdastyru men qarjylandyru da şeşımın tauyp keledı. Qoǧamdyq ūiym bolǧannan keiın onyŋ barlyǧyn qarjylandyru kerek. Ştattaǧy adamdar ailyq aluy kerek. Osyǧan orai, äkımdıkten, demeuşılerden, Ükımetten qarajat sūrap, sondai jobalardy qolǧa alyp jatyrmyz. Solardyŋ bırı - «Körnekı aqparat mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Zaŋ qabyldanyp, qaŋtar aiynan bastap öz küşıne endı.
"Tek qazaqşa bolsyn" degen talapty aşyq qoia bastadyq
Osy Zaŋ aiasynda köşede memlekettık tılde qate jazylǧan jarnamalardy dūrystaudy talap etu, tıptı myna as mäzırın de qazaqşalandyrudy qolǧa aldyq. Mındettı türde «tek qazaqşa bolsyn» degen talapty aşyq qoia bastadyq. Eldı meken, köşe ataularyn tügel qazaqşa jazu, audarmalardy tüpnūsqaǧa sai etu syndy auqymdy ıster jolǧa qoiyldy. Qazır guglmen audara salady da, ol tüpkı maǧynasyn joǧaltady. Mıne osyndai bırqatar mäselelerdı qolǧa alyp, Respublika boiynşa «Memlekettık tıl turaly» Zaŋnyŋ oryndaluyn, «Körnekı aqparat mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Zaŋnyŋ oryndaluyn nazarda ūstap, qoǧamdyq baqylaudy küşeitıp otyrmyz.Qarjylandyru mäselesı şeşılıp, naqty jūmystarǧa qoldau körsetılıp jatyr
Qazır öŋırlerde qarjylandyru mäselesı de bırtındep şeşılıp jatyr.1989 jyly qūrylǧan qoǧam kezınde aitarlyqtai jūmys ıstedı. Alaida, däl osy qarjylandyru mäselesı şeşılmegesın, qoldau bolmaǧasyn jūmysy toqtap qaldy. Bır jinalady, aitady, aitady da aqyry öşıp qalady. Būl joly arnaiy prezidenttıŋ qoldauy boldy, Ükımetbasy äkımderge tapsyrma berdı. Naqty jūmystar boiynşa qoldau körsetılıp otyr. Eŋ bastysy, osy ana tılı mäselesıne bei-jai qaramaityn qoǧam belsendılerınıŋ basyn qosyp, jobalarǧa qoldau körsetu . Olardyŋ qandai da bır ūsynystary bolsa, sony ministrlıkterge, ükımetke, äkımdıkke jetkıze bılu. Halyqtyŋ kökeiınde jürgen mäselelerdıŋ oŋtaily şeşıluıne atsalysu. Osy baǧyttar qolǧa alynyp jatyr.
Jastardyŋ tarapynan "Qazaq tılı" pänın oqyp, tüsınu qiynǧa soǧyp jatyr degen şaǧym köbeidı
Oqulyq mäselesı de özektılıgın joiar emes. Bız künı keşe osy taqyrypta jiyn ötkızdık. Qazaqtıldı mektepterde «Qazaq tılı» pänın oqyp, tüsınu qiynǧa soǧyp jatyr degen şaǧymdar tüsıp jatyr. Onyŋ janynda aǧylşyn, orys tılın oinap jürıp üirenuge bolady. Qazaq tılınıŋ grammatikasy, ǧalymdardyŋ audarmasy kürdelı, jastar tüsınbeimız deidı. Tıptı qazaq tılın üiretıp jürgen oqytuşylardyŋ özı «bızdıŋ özımızge jastarǧa qazaq tılın oqytyp, jetkızu kürdelı» deidı. Al mynau şet tılın oqytatyndar ädıstemenı eş qiyndatpai, oŋai etıp jasaǧan. Nege bızge solai jasamasqa? Qazaq tılın oqytu ädıstemesınıŋ oŋai türlerın, jaŋa ädısterın qoldanudy qolǧa alaiyq dep, būl mäselenı qazır QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne jetkızdık. Y. Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasymen arnaiy memorandumǧa qol qoiyldy.Aiqai-ūiqai, u-şusyz ūrandatpai zaŋnyŋ aiasynda jūmys ısteudemız
Kıtap joq emes bar, oqulyqtar joq emes bar. Köptegen ädıstemeler bar. Ony qaitadan oilap tabudyŋ da keregı joq. Keibır tıl janaşyrlary öz bastamalarymen ädıstemenı jazyp jürgenderı de bar. Osyndai jandarǧa qoldau körsetıp, tiıstı jūmystar jürgızıp jatyrmyz. Būl mäselenı tek qana üiırmeler emes, mektepter öz nazarynda ūstauy tiıs. Balalar orystıldı mektepterdı bıtıredı de, qazaqşa bılmeidı. Al emtihan nätijesı boiynşa «qazaq tılın bıledı» dep şyǧady. Äsırese, sol orystıldı mektepterdegı qazaq balalar «oqulyqtardy jeŋıldeteiık, sabaqty oiyndar arqyly jürgızeiık» dep otyr. Sonyŋ barlyǧyn ministrlıkke aittyq. Olar osyny öz nazaryna alyp, jūmystaryn jürgızıp jatyr. Negızgı maqsatymyz - osy halyqtyŋ ūsynystary bolsa, sony äkımdıkke, ükımetke jetkıze bılu. Ökınışke qarai, tıldı bılmeidı degen şekteuler köbeiıp kettı. Zaŋ būzuşylarǧa şamamyz kelgenşe qoldau körsetıp kelemız. Bızdıŋ negızgı jūmysymyzdyŋ baǧyty sol – zaŋnyŋ aiasynda jūmys ısteimız. Aiqai-ūiqai, u-şusyz ūrandatpai şamamyz kelgenşe osy mäselelerdı şeşudemız.
TOQAEV TIL REFORMASYN JASAIYQ DEDI, "JAŊA QAZAQSTANDA" QAZAQ TILINIŊ BOLAŞAǦY NE BOLMAQ?
Reforma degen sözdı bızdıŋ elde dūrys paidalana bermeidı. "Bılım salasynda reforma, oqulyqta reforma" dep barlyq jerge kelsın-kelmesın "reforma" degendı qosyp kelemız. Tıl reformasy degende bızde bırınşı kezekte mynau latyn grafikasy qolǧa alynady. Latyn grafikasy qazaq tılınıŋ män-maǧynasyn aşyp, ony ärı qarai damytuǧa öz ülesın qosady.Latyn älıpbiı dūrys jasalmasa, keibır ärıpterdıŋ özı tübı joǧalyp ketuı mümkın...
Memleket basşysy aityp ketkendei, mındettı türde būl mäselenı bırınşı ǧalymdar tolyqqandy zerttep, "latyn grafikasy bızdıŋ tılımızdıŋ damuyna öz ülesın qosady, barlyǧy daiyn" deitın kezde ǧana bastau kerek. Osy jaǧynan asyqpauymyz tiıs. Latyn älıpbiıne bırtındep, bırtındep köşemız. Şyny kerek, latyn grafikasyna negızdelgen qazaq älıpbiın jasaǧanda bıreuler kelıstı, bıreuler kelıspedı. Osynyŋ barlyǧyn arnaiy ǧalymdar eskerıp, älemdık täjıribenı zertteu kerek. Öitkenı būl ıs dūrys jasalmasa, keibır ärıpterdıŋ özı tübı joǧalyp ketuı mümkın. Sodan abai bolu kerek.
Balalarǧa arnaiy saiasat kerek joq, olarǧa qai tıl yŋǧaily sol tılde söilesedı...
Qazaq tılı mäselesınıŋ bügıngı jäi-küiıne keletın bolsaq, jalpy jetken jetıstıkterımız de bar. Dimaş siiaqty jastarymyz älemdı moiyndatyp, qazaqtyŋ änın, önerın, mädenietın biıkke köterıp jatyr. Äleumettık jelıde de bızdıŋ jurnalister belsendı. Aitarlyqtai jetıstıkter bar. Degenmen de kemşılıkterımız de az emes. Äsırese myna qalalarda qazaq balabaqşalaryna balalarymyz az barady, kerısınde orys balabaqşalarynda qazaq balalary öte köp... Söitıp, olardy orystandyryp alǧan... Mysaldar köp. Bärı orysşa. Nege orysşa? Balalarǧa arnaiy saiasat kerek joq qoi... Olarǧa qai tıl yŋǧaily sol tılde söilesedı. Ata-anasynyŋ özı qazaq tılınde söilesse de, balalary orys tılıne jaqyn bolyp ketıp jatyr.Balalar qyzyǧatyndai qazaq tılındegı kontent jasai almadyq
Ol degenımız bız bäsekelestıkke sai bola almai kele jatyrmyz, mynau gadjet, smartfondaǧy multfilmder, oiyndar neşe türlı solardy qolǧa almaudamyz... Ökınışke qarai sol balalardy qyzyqtyratyndai kontent jasai almadyq... Säbilerge naǧyz qajet qazaq tılındegı kontent jasalynbai kele jatyr. Jasaǧanymyzdyŋ özın olar qaraǧysy kelmeidı. Sebebı, zamanǧa sai emes. Qazır Ükımetten qarjy bölınıp, 3 kanal multfilmderı qazaqşa audarylaiyn dep jatyr. Nickelodeon, TiJi t.b. Ükımet şeşım qabyldady, biudjet bölındı. Bıraq degenmen de būl jetkılıksız. Ony qazır qarap jatqan balalar da joq. Būryn kezınde qarauşy edı, qazır jastar mülde basqany qaraidy. Sondyqtan ülgere almai keşıgıp kele jatyrmyz...
Qazaq tılın ülken bır saiasatqa ainaldyrmai, käsıbi deŋgeide şeşsek eken
Bügıngı künı osy qazaq tılın ülken bır saiasatqa ainaldyrmai, bır käsıbi deŋgeide şeşsek degen şeşım qabyldanǧan. Qazır osy balalarǧa arnalǧan qazaq tıldı kontent mäselesı - QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne berıldı. Būryn tıl tek Mädeniet ministrlıgıne qaraityn. Endı ol jaqta köbıne saiasi jaǧynan ainalysatyn... Būl joly tärbie retınde berılıp jatyr. Myna balabaqşadan bastaiyq degenımız sol. Qoǧamdy qazaqşa söileteiık desek bärın osy balabaqşadan bastau kerek, balalar mektepke daiyn bolyp keledı. Mektepte dūrys qoldasaq, mektepten keiın olar qazaq tıldı bolyp şyǧady.30 jylda bız köp mümkınşılıkterımızdı joǧaltyp aldyq
Şyn mänınde, 30 jylda Qazaqstan 99 paiyz qazaqşa tüsınetındei jaǧdai jasauǧa bolar edı. Bız ökınışke qarai, köp mümkınşılıkterımızdı joǧaltyp aldyq... Sondyqtan bügıngı kün tärtıbınde osyndai mäseleler qoiylyp jatyr. "Jaŋa Qazaqstandaǧy" qolǧa alynǧan ülken şeşımnıŋ bırı - vedomstvoaralyq komissiia qūrylyp jatyr. Ony Ükımet basşysy özı basqarady. Tıl mäselesın ärbır salaǧa bailanysty jeke-jeke damytu közdelgen. Keşe ǧana Qorǧanys ministrlıgıne qatysty mäselelerdı köterıp jatyrmyz. Sol äskerge barǧan azamattar eger qazaq tılın bılmese, sol jaqtan bılıp keluı kerek degen siiaqty talaptar qoiyluda. Meilı bır jyl bolsyn, jarty jyl bolsyn, ekı jyl bolsyn. Ärbır äskeri bölımşelerge deiın qazaq tılı memlekettık tıl retınde tanylyp, qoldanys aiasynyŋ keneiuıne ärkım öz ülesın qosyp, oqytu kerek.
Qysqy sport türlerımen ainalysatyn sportşylarymyzdyŋ 90 paiyzy qazaqşa bılmeidı
Jeke-jeke salalarda qazaq tılın damytyp, qolǧa alu - öte özektı mäsele. Mäselen, qysqy sport türımen ainalysatyn sportşylardyŋ köbısı qazaq tılın bılmeidı eken. Sportşylardyŋ özderı de, jattyqtyruşylarynyŋ 90 paiyzy qazaqşa bılmeidı. Federasiianyŋ özderı osy mäselenı köterıp, aityp otyr. Jinalys kezınde olar: "ökınışke qarai, myna bızdıŋ jazǧy sport türlerımen ainalysatyn sportşylar qysqy sport türlerımen ainalysatyn sportşylarǧa qaraǧanda qazaq tılın äldeqaida jaqsy bıledı" dep mälımdegen bolatyn. Mıne, osyndai mäseleler öte köp...Kolledjderde qazaq tılındegı oqulyqtar joqtyŋ qasy...
Oqulyqtar mäselesı de öz şeşımın älı künge deiın tappai keledı. Kolledjderde qazaq tılındegı tehnikalyq saladaǧy oqulyqtar joqtyŋ qasy deuge bolady. Sol siiaqty basqa da salalarda osy mäsele özektı... Mysaly, densaulyq salasynda. Köptegen kolledjderge qazaq tılınde oqulyqtar jetıspeidı. Ol da mıne 30 jylda ıstelınbegen närse ǧoi... Ökınışke qarai, aita bersek mäseleler öte köp. Osynyŋ barlyǧymen Ükımet ainalysuy tiıs, olarǧa būl mäselelerdı jetkızbei me sonda...
Ükımettıŋ aldyna sūranysty jetkızıp, talap qoia alatyndai jauapkerşılık bolmaǧasyn jaǧdaiymyz osy...
Bız qolǧa alyp otyrǧan "Qazaq tılı qoǧamynyŋ" da basty maqsaty osy. Bügıngı taŋda osy qoǧam jūmysyna belsene aralasyp, osyndai özektı mäselelerdı köterıp jürgen deputattarymyz bar. Janarbek Äşımjan, Qazybek İsa, Sauytbek Abdrahmanov, Gennadii Şipovskih, Jūldyz Süleimenova, Erlan Sairov t.b. köptegen jandar qyzyǧuşylyq bıldırıp, qoldau körsetıp jatyr. Osyndai mäselelerdı köterıp otyrsa, Ükımet şeşıp beretın edı ǧoi... Ol ne sözdık degen, oqulyq degen... Qanşama oqulyqtar audarylyp, baspa üilerı jūmys ıstep jatyr. Sol siiaqty talai oqulyqtardy daiyndap berer edı. Ükımettıŋ aldyna sūranysty jetkızıp, talap qoia alatyndai jauapkerşılık bolmaǧasyn jaǧdaiymyz osy. Bärı sol betı qalǧan ǧoi... Mıne, osyndai mäselelerdı qolǧa alyp jatyrmyz.30 JYL JYR BOLǦAN QAZAQ TILI MÄSELESI ŞEŞILE ME?
Eşkımdı mäjbürleuge bolmaidy, bıraq talap etu kerek
İä, bız bır jaǧynan tıl saiasatyna demokratiialyq prinsippen keldık. Ol jerde eşkım eşkımdı mäjbürlemeidı. Mäjbürleu demokratiiaǧa qaişy. Bıraq bylai qarasaŋyz, talap etu kerek. Talap qoia bılu kerek, bıraq mäjbürleuge bolmaidy. Mäjbürlegen künı olar alady da, Qazaqstannan köşıp ketedı. Adam qazaq tılın şyn jürekpen, ızgı mahabbatpen, ülken süiıspenşılıkpen üirenuı kerek. Qyzyǧyp, niettenıp... Al bız tıldı bılmeseŋ sen andaisyŋ, sen mūndaisyŋ desek, ol ärine üirenbeidı.
Ru desek, aǧaiyn desek namys bar, al tılge kelgende namys ta, ūiat ta joq...
Bız qazaq tılıne degen qajettılıktı jasai almadyq. Bızde bärı köbınese "patriotizm" deŋgeiınde ǧoi. Bılu kerek, bılu kerek deimız. Boiynda ūlttyq qasietterı saqtalǧan, namysy barlar qazaqşa bılmese de, üirenıp alady. Orysşa mektep, universitet bıtırgen qyz-jıgıtter qazaq tılınde söilei almasa da, namysy bolsa tıl üirenedı. Qazaqtyŋ maŋyzdy ūlttyq qasietterı: namys, ūiat, ar-ūjdan jūmys ıstemei tūr... Bız ökınışke qarai, osy qasietterdı tılge kelgende joǧaltyp aldyq. Jeke basta bar, ru desek, aǧaiyn desek bar. Tıptı bır-bırın qyryp-joiyp jatady, al tılge kelgende köbınese külıp, ündemeidı. Osy jaǧynan bız ūlttyq immunitetımızdı joǧaltyp aldyq. Mazaqqa ainaldyrdyq, qatenı körsek külemız. Damymai jatqanymyzdyŋ ülken sebebı osy dep oilaimyn.Bız özımızdıŋ ana tılımızdı elımızdegı tūraqtylyqtyŋ qūrbanyna ainaldyrdyq
Orystıldılerden bölek özımızdıŋ ışımızdegı qazaqtardyŋ arasynda osyndai närseler bolyp jatyr. Ekınşıden, sol orystıldı qazaqtardyŋ ışınde de sol. Özımız söitıp jürgesın, basqa ūlttar da qazaq tılıne nemqūraily qaraidy. Özımız sondai ülgı körsetemız. Negızgı sebepterdıŋ bırı sol. Ärine Ükımet te demokratiialyq prinsippen kettı. Qazaq tılıne degen qajettılıktı, sūranysty qatty talap etpei, eldıŋ tynyştyǧyn oilap, soǧan baǧa berıp keldı. Bız özımızdıŋ ana tılımızdı elımızdegı tūraqtylyqtyŋ qūrbanyna ainaldyrdyq. Tılımızdı bılmei-aq qoisyn, bastysy tatu-tättı ömır süreiık dedık. Endı tatu-tättı ömır süru qiyndau. Tıldı bılmeu şielenıske äkelıp jatyr. Qaqtyǧystar köbeie beredı...
Prezident, deputat, äkım bolǧysy keletın ümıtker qazaq tılınen emtihan tapsyruy kerek
Qazaq tılın käsıbi jaǧynan talap etuımız kerek edı. Mysaly, prezidenttıkke ümıtker qazaq tılınen emtihan tapsyruy kerek. Sol siiaqty deputat bolǧysy keletın barlyq ümıtkerler tapsyrsyn. Ärine, emtihan tapsyrǧannan keiın ol erteŋ qazaq tılınde sairap ketpeidı. Degenmen psihologiialyq tūrǧyda sūranys bar ekenın ıştei sezıp, bıluı tiıs. Erteŋ audan, qala, oblys äkımı bolamyn, mäslihat, Mäjılıs, Senat deputaty bolamyn degen ärbır sailauǧa tüsuşı ümıtker memlekettık tıldı bıluı kerek. Bız mekteptık deŋgeide ǧana sūraimyz ǧoi... Mıne, ökınışke qarai, osyndai talaptar bolmady.Qoǧam, memleket, ükımet bolyp jıbergen basty kemşılıgımız - öz qazaǧymyzǧa qazaq tılın üirete almadyq...
Sonymen qatar bız myna polisiia, jedel-järdem qyzmetkerlerıne t.b. tiıstı talap qoimaimyz. Olar barady da, ne orysşa tüsınbeidı, ne qazaqşa tüsınbeidı. Oǧan öz auruyn jetkıze almaidy, ol ony tüsınbeidı. Ökınışke qarai, älı künge deiın osy mäseleler şeşımın tappai keledı. Eŋ basty jıbergen ülken qatelıgımız - ol osy balabaqşadaǧy, mektepterdegı özımızdıŋ qazaǧymyzǧa qazaq tılın tolyq meŋgerte ala almaǧanymyz. Eger ana tılın bärı jaqsy meŋgerıp şyqsa, qazaq tılıne degen qyzyǧuşylyq artyp, ūlttyq immunitetımız qalyptasar edı. Memlekettık tılden emtihan qoiylyp, mūǧalımder de jauapkerşılık sezınıp, talap etse, qazırgıdei ülken mäselege ainalmas ta edı... Öitkenı, būl bır jaǧynan tärbie jūmysy ǧoi... Qoǧam bolyp, memleket, ükımet bolyp jıbergen basty kemşılıkterımız osy...
Bır-bırımızben orysşa söilesıp, "mädeniettı" bolyp kettık
Endı tılge degen qajettılıktı qalai dūrystaimyz? Bügıngı künı qazaq tılıne degen sūranys köbeigen saiyn qazaq tıldı mamandarǧa sūranys köbeie beredı. Özımız de älı künge deiın dükenge, qai jerge barsaq ta qazaqşa söilemegesın ol jerdegı adam qazaqşa bıluı mındettı emes. Nege? Bärı orysşa bıledı, bärı orysşa söilesedı. Bır-bırımızben orysşa söilesemız. Sebebı, būl "mädeniet". Özımız de sol jaǧynan öte bır "mädeniettı" bolyp kettık. Saiasi ūstamdylyq "politkorrektnost" deidı ony saiasatta. "Korrektnyi" bolyp kettık. Sondai bır kemşılık, kınä ızdegenım emes. Kemşılıkterımızdı moiyndauymyz kerek. Ükımet te, qoǧam da bärımız öz kemşılıkterımızdı moiyndai bıleiık.Ūialmaimyz, namystanbaimyz. Nietımızdı dūrystaiyqşy...
Endı osyny boldyrmau üşın ne ısteuımız kerek? Bıraq ony qaitadan bır ūranǧa ainaldyryp, şulatyp ony da jasauǧa bolmaidy. Bıraz närseden keşıgıp qaldyq. Endı būrynǧyǧa qaraǧanda qiyndau. Būryn qoǧamnyŋ nietı myqty bolatyn. Äsırese 1989-1991 jyldary esımde... Bız ol kezde studentpız. Bärı "tıl tıl" dep tıl bılmeitınder tıl kursyna jazylyp, qazaq tılıne degen sūranys joǧary edı. Qazır ondai şynaiy niet joqtyŋ qasy. Sony joǧaltyp aldyq. Memleket basşysyna aityp jürgenımız de osy, eŋ bırınşı - niet. Osy niettı qalyptastyraiyqşy. Qazaq tılıne degen qyzyǧuşylyq, şynaiy niet... Namys, ūiatty aityp jatyrmyz. Ol kategoriialar dūrys jūmys ıstemei tūr. Ūialmaimyz, namystanbaimyz da. Üirenıp kettık...
Şetelge barsaq "öz ūltyŋnyŋ tılı qaida, nege orysşa söileisıŋder" dep sūraidy...
Namysty qalai oiatamyz? Namysşyl qyz-jıgıtter bar. Bıraq olardyŋ 70-80 paiyzy däl ana tılıne kelgende namys, ūiat degendı bılmeidı, olardy ol mazalamaidy. "Kerek bolsa söileimın, bıraq maǧan kerek emes. Saǧan kerek bolsa özıŋ söile" deidı. Solai. Ökınışke qarai, ūlt, ūlttyŋ namysy, ūiat, qazaq bolyp bılmegen degen sondai ūlttyq qasietımızdı joǧaltyp bara jatyrmyz. Şetelge barsaq aityp jatady basqa ūlt ökılderı, sūraidy bızden «nege orysşa söileisıŋder?» dep. Bızge yŋǧaily. Al öz ūltyŋnyŋ tılı qaida? Bılmeimın. Qūldyq sana deimız ǧoi. Ūlttyq ruhymyzdy joǧaltyp aldyq. Qai zamanda da elım dep emırengen ūly tūlǧalarymyz ūlttyŋ ruhyn joǧary qoiatyn. Keşegı Alaş 1937 jyly atyldy, odan keiın jazuşylar, kompozitor, aqyndar ūlttyq ruhymyzdy saqtap jürdı. Eŋbekterınde jazyp jürdı. Bıraq köpşılık ondaidy joǧalta bastady...Ūltty bolaşaqqa jeteleitın ziialy qauym ökılderı azaiyp kettı
Bärı osy orys tılın bılmesek bıttık, balalary da, özderı de qinalǧasyn bolaşaǧymyz joq deumen boldy. Al olar orys mektepterınde orysşa oqyǧasyn tärbie degendı joǧalta bastady. Tärbie ekınşı josparǧa ketıp qaldy. Bärı balalary men nemerelerın jappai orys mektepterıne bere bastady. Tıptı qazaqtıldı mekteptı bıtırgenderdıŋ özı qazaqqa jany aşymady. Jeke qasietterın saqtaǧandar ǧana äreket ettı... Mynau ūltty bolaşaqqa jetelep, qoǧamdy qoǧam qylatyn ruhy bar, közı aşyq, kökıregı oiau azamattar ǧoi... Olardy bız ziialy qauym deimız. Sondai ziialy qauym ökılderı azaiyp kettı. Adasyp bara jatsaq dūrys jol körsetıp, ruhymyzdy biıkke köteretın osyndai ruhty tūlǧalar köp bolǧan saiyn namysşyl, ruhty qoǧam qalyptasady.
Ūiyqtap bara jatqan ūltymyzdy 1986 jyly Jeltoqsan oiatty...
1950-60 jyldary Mūrat Äuezov pen Bolathan Taijan bastaǧan bızdıŋ qanşama tūlǧalarymyz syrtta oqyp jürıp «Jas tūlpar» ūiymyn qūrdy. Hasen Qoja-Ahmet aǧamyz qandai edı. Sol kezde myqty, ruhty kısıler köp boldy ǧoi... Keiın ūiyqtap bara jatqan kezımızde 1986 jyly bızdı Jeltoqsan oiatty. Şyn mänınde oiatty. Jäi qarapaiym ǧana ūmytyp bara jatqan ūlttyq qasietterımızdı jastardyŋ ruhy, namysy oiatyp kettı. Olar köpşılıkke osyny jetkıze bıldı. Bız özımızdı sol Jeltoqsannyŋ ūrpaǧymyz dep sanaimyz. Ol kezde mektepte oqydyq, bala bolsaq ta osy Jeltoqsan bızdı de oiata bıldı. Men ol kezde 14-15 jasta şyǧarmyn. Olar da köpşılıktıŋ bırı bolyp jüre berulerıne bolar edı. Bıraq, olar eldıŋ namysyn qorǧap şyqty. Sondai tūlǧalar ärqaşan jeke-jeke şyǧyp tūrady. Mūndai ūly tūlǧalarymyz köp boluy kerek. Köp bolǧan saiyn qoǧam da özgeredı.Bärı keremet, bärı jaqsy, Qazaqstan älemdegı eŋ baqytty elderdıŋ qatarynda dep ötırıp maqtanudy qoiu kerek
Bızdıŋ qazaq tılı mäselesı - ruhtyŋ mäselesı. Qūr sözge berılıp qajetı joq, sözdıŋ berekesı ketken zaman. Qandai söz aitsaŋ da, bärı şaşyraŋqy. Ädemı-ädemı sözderdı aityp aityp, sol söz küiınde, qaǧaz jüzınde qaldy köp närse... Sondyqtan «Jaŋa Qazaqstanda" sözben naqty ıstıŋ arasy alşaq bolmauy kerek. Aityldy ma? Sol oryndaluy kerek. Memleket basşysynyŋ da talaby sol. Bolmaityn närsenı odan da aitpai-aq qoiǧanyŋ dūrys. Bärı keremet, bärı jaqsy dep öz-özımızdı aldap, Qazaqstan älemdegı eŋ baqytty elderdıŋ qatarynda dep ötırık maqtanudy qoiu kerek. Qarasaŋ qazır bızde eşnärse keremet emes qoi. Ökınışke qarai, osyndai jaǧdaiǧa jettık...
ŪLTTYQ İDEOLOGİIа TŪRǦYSYNAN QAUIPTI SANALATYN ÜRDISTER BELEŊ ALYP KETTI, QALAI TÜZETEMIZ?
Būl şyn mänınde öte kürdelı mäsele... Öitkenı myna urbanizasiia, qala bärıbır özınıkın jasaidy. Qoǧamdy tek dästür men dın aman alyp qalady. Osy ekeuın bırge alyp jüru kerek. İmandylyq deimız ǧoi... İslam elderı europalyq qūndylyqtardy kırgızbeuge tyrysady. Al europalyq qūndylyqtar - ol jalpy urbanizasiianyŋ qūndylyqtary. Qazır Qazaqstandaǧy qalalarda köbıne "europalyq qūndylyqtarǧa" beiımdelu basym. Kiımımız, jürısımız, bärı sol Europa... Ol bolsa özınıŋ tärtıbın, belgılı bır qūndylyqtaryn osy arqyly nasihattaidy. Mysaly, myna japondardy aitamyz ǧoi. Olar ūlttyq dästürdı jaqsy saqtaǧan. Ülkenderge zor qūrmet körsetedı. Bıraq sonyŋ özınde olarda qazır neşe türlı qylyqtar şyǧyp jatyr. Urbanizasiia degen bärıbır şyǧady. Qalalyq dästürlı ömır bärıbır özınıkın jasaitynyn körsetıp jatyr.Qazaqtıldı bolsaq, bärı şeşıledı dep oiladyq. Mäsele tılde emes...
Bügıngı künı bızde mynau qyzdardyŋ arasynda, jıgıtterdıŋ arasynda gomofobiia, LGBT sonyŋ özı de ülken problemaǧa ainaldy. Ol degenımız ne? Būl Europa. Bız būryn bylai oilaityn edık, eger "qazaqtıldı bolsaq, bärı şeşıledı ǧoi" dep. Qazırgı qalanyŋ osyndai qoǧamymen būl şeşılmeidı. Qazaqtıldıler de sol. Ol tılge bailanysty emes bolyp tūr ǧoi... Ol tärbiege, adamnyŋ tabiǧatyna, sanasyna bailanysty... Tärbie degende bırınşı kezekte imandylyq, ūlttyq dästür, ülkendı qūrmetteu. Qazır jastar ülkendı tyŋdamaidy, ülken adam olarǧa bedeldı emes... Sondai özımızdıŋ ūltqa tän qasietterımızdı joǧaltyp jatyrmyz.
Ülkender bölek, jastar bölek, ekeuı ekı jaqta jür...
Bızde būryn qalai bolatyn edı? Üidıŋ tūŋǧyşyn kempır-şalǧa beredı, kempır-şal özınıŋ balasyna bere almaǧan tärbiesın soǧan beredı. Şaldyŋ qolynda ösken olar dästürge jaqyn, qūndylyqtardy bıledı. Al qazır ülken kısılerdıŋ özderı de köp närsenı bılmeidı. Ülkender bölek, jastar bölek, ekeuı ekı jaqta jür... Ökınışke qarai, auyldy saqtap, auyldaǧy ülkenderımızdı qūrmetteuden qaldyq... Eŋ basty qūndylyǧymyz osy tärbie ǧoi. Qazaqty qazaq qylyp tūrǧan auyl emes pe. Bızdıŋ dästürlı qūndylyǧymyzdyŋ bärı auylda... Sony saqtap, kelesı ūrpaqqa jetkıze bıluımız kerek. Qazır bedelı joq äke-şeşeler köbeiıp kettı. Būl da bır qasıret...Aǧa buynnyŋ jıbergen kemşılıkterı köp...
Auylǧa bar dese, auylǧa barǧysy kelmeidı. Auylǧa ne üşın baruym kerek? dep. Ata-babasynyŋ beiıtıne baryp, qol jaiu degendı ūmytyp "Ol taǧy ne üşın" deidı. Üige qonaq şaqyrsaq, "ne üşın şaqyra beresıŋder" deidı... İä, şynymen sondai jastarymyz köbeiıp kele jatyr... Bızdıŋ aǧa buynnyŋ jıbergen basty kemşılıgı osy. Olarǧa dūrys jetkıze almadyq... Tüsındıre almadyq... Tärbie dep ne üşın aqyl aityp jürmız, eger bız özımız osynyŋ bärın jetkıze almasaq... Tärbie jūmys ıstemeidı. Öte özektı mäselenı köterıp otyrsyz... Şyn mänınde, qoǧamymyzdyŋ qazırgı häl-jaǧdaiy osy... "Qazaq qandai boluy kerek? Qandai qasietterden arylyp, qandai qasietterdı saqtap, jaŋǧyrtuymyz kerek? Naǧyz qazaqtardy şyǧaraiyqşy özı" dep Memlekettık hatşy Erlan Qarin bärımız bırıgıp osy mäselenı köterıp jatyrmyz.
Ūlttyŋ ruhyn oiatatyn videorolikterdı tik-tokqa şyǧaru kerek
Bızde körealmauşylyq, qyzǧanşaqtyq, elıkteuşılık, jaǧympazdyq syndy jaǧymsyz qasietterdıŋ beleŋ alyp tūrǧany jasyryn emes. Bız osy nege ondai bolyp kettık? dep videorolikter arqyly, tik-tok arqyly jauap ızdep, ūltymyzǧa tän ruh, namys, batyrlyq syndy naǧyz qajettı qasietterımızdı qaita därıptesek jaqsy bolar edı. Özıŋız köterıp otyrǧan özektı mäsele - qyz bala tärbiesı, ūl bala tärbiesı, ülkenge qūrmet... Mıne osylardy balalar qaraityndai qysqaşa-qysqaşa etıp, rolikter şyǧarsaq nätije şyǧady. Bız videoroliktı özımızge ūnaityndai jasaimyz, al ony jastar qaramaidy. Bız jasaǧan "küştı videorolikterdı" tek 40-tan asqandar köredı. Al jastarǧa ol bütın kinofilm... Öte maǧynaly, bıraq ony ol qyzyqtyrmaidy. Bärı aqyryn... Syzylyp... Bır-bırıne qarap, söilep... Mıne bız jasaityn videorolik osyndai."Ruhani jaŋǧyrudy" nauqanşylyqqa ainaldyryp jıberdık
Al jastardıkı tez-tez-tez... Standart dep jatyrmyz ǧoi. Bızge sol qazaqi standart şyǧaru kerek. Qazaqilyq degenımız ne? Qazaq bolu degenımız ne? Özıŋız aitqandai, qyzdarǧa, jıgıtterge, ülken kısılerge qatysty qūndylyqtardyŋ bärın anyqtap alyp, bır kodeks, nūsqaulyq şyǧaryp, ūlttyq kodymyz osy dep sony nasihattauymyz kerek. "Ruhani jaŋǧyru" baǧdarlamasy şynymen jaǧymdy, jaqsy baǧdarlama boldy. Ökınışke qarai, ony bız nauqanşylyqqa ainaldyryp, tüpkı män-maǧynasyn joǧaltyp aldyq... Al ol jerde köp dūrys närse aitylǧan, sony damytuymyz kerek. Jalpy ūlttyŋ özıne modernizasiia qajet, ūlttyŋ özın damytuymyz tiıs. Bügıngı jahandanu zamanyna sai qazaq ūltynyŋ özıne tän qasietterın qaita damytu jūmystary qolǧa alynuy kerek. Ǧalymdardyŋ bärı jinalyp, ǧylymi jaǧynan zertteu jürgızıp "ne ısteimız" dese bır şeşımı tabylady ǧoi. Naqty teoriia qabyldap, sony Ükımetke ūsynsa ūlttyq ideologiia bastalady ǧoi. Bıraq, jauapkerşılık sezınbegesın būny eşkım ıstemeidı... Ökınışke qarai, älı künge deiın qozǧala almai kele jatyrmyz.
KİOR syndy instituttarǧa qyruar qarjy bölınıp jatyr, nätije joq
Bylai qarasaŋyz, bızde ǧylymǧa qyruar qarajat bölınıp jatyr. "Ruhani jaŋǧyru" qazaqstandyq qoǧamdyq damu institutymyz bar, orysşa aitsaq KİOR. Ötkende otyratyn keŋselerıne baryp qarasam, ofisterı ülken, milliardqa deiın aqşasy bar. Sonyŋ ışınde jastar ortalyǧy, özderınıŋ komandasy bar. Mıne, osyndai mäselelerdı sol jerde qolǧa aluymyz kerek qoi. Resursymyz bar, nege onymen ainalyspasqa? KİOR osy üşın ailyq alyp otyr, jerı bar. Odan da özımız bırıgıp bır joba jasaiyq ta. Men būl mäselesenı Memleket basşysyna da, Memlekettık hatşyǧa da aitqanmyn. "Osyny bır ūsynaiyqşy" dep. Endı sızdıŋ sūraqtaryŋyz osyǧan sai kelgendıkten özıŋızge de aityp otyrmyn. Bızde qarajat bar, tek ūiymdastyru kerek. Anau treningter, psihologtardyŋ metodologiiasy bır arnaǧa jaqsy qoiylǧan, senı 3-4 künde daiyndap şyǧady. Mıne, osyndailardy bızdıŋ taqyryp boiynşa jasasa nätije beredı ǧoi.Jıbergen qatelıkterımızden sabaq alyp, naqty qadam jasauymyz kerek
Bärımız bırlesıp, bır komanda bolyp, bır joba jasap köreiık. Qazaq standarty qandai boluy kerek, ony qalai nasihattau kerek? Kemşılıkterıne bır zertteu ötkızıp alyp, psihologiialyq testter ūiymdastyryp, ūltymyzdyŋ naqty bır modelın şyǧaryp, sony Memlekettık hatşyǧa körsetuımız kerek. Mümkın bır joba etıp jasap köremız. Ūlttyq ideologiia osylai damidy. Aǧa buyn men jastar bolyp bırıgeiık. Bız jasamasaq kım jasaidy? Bärı tömennen balabaqşadan bastalady. Eger osydan 10-15 jyl būryn bärın balabaqşadan, mektepten bastap, qazaq tılın bılmeitınderdı dūrystap alǧanymyzda qazır orystıldılerdıŋ qatary köbeimes edı ǧoi... Qarajat boldy ǧoi, ärine qazır de bar. Köp närsenı joǧaltyp aldyq. Osydan ülken sabaq aluymyz kerek. Bızde tärbiege bailanysty ülken, ülken konsepsiia beredı de, onyŋ bärı sol küiınde qalady. Bızge tek naqty-naqty qadamdar kerek...
Äŋgımelesken Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
