"قازاق ءتىلىن ۇلكەن ءبىر ساياساتقا اينالدىرماي، ايقاي-ۇيقاي، ۋ-شۋسىز ۇرانداتپاي كاسىبي دەڭگەيدە شەشسەك ەكەن. "جاڭا قازاقستاندا" سوزبەن ناقتى ءىستىڭ اراسى الشاق بولماۋى كەرەك. ايتىلدى ما؟ سول ورىندالۋى كەرەك. ءبارى كەرەمەت، ءبارى جاقسى دەپ ءوز-ءوزىمىزدى الداپ، قازاقستان الەمدەگى ەڭ باقىتتى ەلدەردىڭ قاتارىندا دەپ وتىرىك ماقتانۋدى قويۋ كەرەك. قاراساڭ قازىر بىزدە ەشنارسە كەرەمەت ەمەس". بۇل پىكىردى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى بەرىك ابدىعاليۇلى Adyrna.kz ۇلتتىق پورتالىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى جارتى جىلدا نە ءبىتىردى؟
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى - 1989 جىلى قۇرىلىپ، سودان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. بۇل قوعام ءبىزدىڭ كوپتەگەن اتاقتى اكادەميكتەرىمىز بەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن بىرىكتىرگەن ۇلكەن ۇيىم بولدى. العا قويعان ماقسات-مىندەتتەرىنىڭ ءبىرازى ورىندالدى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ەڭ اۋەلى، قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تانىلدى، حالقىمىزدىڭ رۋحى دا كوتەرىلىپ كەلەدى.
ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن قازاق بالالارى كوبەيىپ كەتتى، ۇكىمەتتىڭ وسىنى توقتاتۋعا باعىتتالعان ارنايى ساياساتى جوق...
دەگەنمەن دە، سوڭعى جىلدارى قايتادان وسى «قازاق ءتىلى» ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە وزەكتى بولىپ وتىر. سەبەبى، مىنا سابيلەردىڭ، بالالاردىڭ ءتىلى ورىس تىلىندە شىعىپ جاتىر. قازاقتار وزدەرىنىڭ بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە جيىرەك بەرە باستادى. قازاق مەكتەپتەرىندە بالالاردىڭ سانى ازايىپ، ارالاس مەكتەپتەر قايتادان كوبەيە باستادى. ويتكەنى، اقپارات اعىنى تولاسسىز اعىلعان زاماندا ءبىزدىڭ بالالار عالامتور، تەلەفون ارقىلى تاربيەلەنىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ وسىنى توقتاتۋعا باعىتتالعان ارنايى ساياساتى جوق. ول جاعىنان ءبىز قالىپ قويدىق.
"تىل مايدانى", ء"تىل ساقشىسى" سىندى ت.ب. توپتاردى بەلسەندى جۇرگىزەتىن ءتىل جاناشىرلارى كوبەيدى
سوندىقتان سوڭعى كەزدەرى كوزگە كوپ كورىنبەي جۇرگەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جۇمىسىن قايتا قولعا العانىمىزدا، وسى قوعامدى قايتادان جانداندىرايىق دەگەن ماقسات بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىز. اسىرەسە كوشەلەردە، جارنامالار جازىلعان قازاقتىلدى كورنەكى اقپاراتتاردا قاتەلىكتەر كوبەيىپ كەتتى. وسىنىڭ بارلىعىنا مۇمكىندىگىمىزشە قولداۋ كورسەتىپ، باعىت-باعدار بەرۋ ءۇشىن قايتا جۇمىسىمىزدى باستادىق. ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىمەن اكىمدىكتەر اينالىسسا، ءبىز قوعامدى قولداۋ ماقساتىندا اشىلدىق. قۇدايعا شۇكىر، الەۋمەتتىك جەلىلەردە «ءتىل مايدانى»، «ءتىل ساقشىسى» سىندى ت.ب. توپتاردى بەلسەندى جۇرگىزىپ جۇرگەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ سانى دا ءوسىپ كەلەدى. ازاماتتىق باستامالار، ءتۇرلى جوبالار جۇزەگە اسىپ جاتىر.
«كورنەكى اقپارات ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدادىق
ەكىنشى ماسەلە - وڭىرلەردە بۇرىن جۇمىس ىستەپ، كەيىن توقتاپ قالعان قوعامداردى قايتادان قۇرۋ كەرەك بولدى. 90%-عا جۋىعىن قايتادان قۇرىپ شىقتىم. قوعامدىق جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ مەن قارجىلاندىرۋ دا شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى. قوعامدىق ۇيىم بولعاننان كەيىن ونىڭ بارلىعىن قارجىلاندىرۋ كەرەك. شتاتتاعى ادامدار ايلىق الۋى كەرەك. وسىعان وراي، اكىمدىكتەن، دەمەۋشىلەردەن، ۇكىمەتتەن قاراجات سۇراپ، سونداي جوبالاردى قولعا الىپ جاتىرمىز. سولاردىڭ ءبىرى - «كورنەكى اقپارات ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، قاڭتار ايىنان باستاپ ءوز كۇشىنە ەندى.
"تەك قازاقشا بولسىن" دەگەن تالاپتى اشىق قويا باستادىق
وسى زاڭ اياسىندا كوشەدە مەملەكەتتىك تىلدە قاتە جازىلعان جارنامالاردى دۇرىستاۋدى تالاپ ەتۋ، ءتىپتى مىنا اس ءمازىرىن دە قازاقشالاندىرۋدى قولعا الدىق. مىندەتتى تۇردە «تەك قازاقشا بولسىن» دەگەن تالاپتى اشىق قويا باستادىق. ەلدى مەكەن، كوشە اتاۋلارىن تۇگەل قازاقشا جازۋ، اۋدارمالاردى تۇپنۇسقاعا ساي ەتۋ سىندى اۋقىمدى ىستەر جولعا قويىلدى. قازىر گۋگلمەن اۋدارا سالادى دا، ول تۇپكى ماعىناسىن جوعالتادى. مىنە وسىنداي بىرقاتار ماسەلەلەردى قولعا الىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالۋىن، «كورنەكى اقپارات ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالۋىن نازاردا ۇستاپ، قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتىپ وتىرمىز.
قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلىپ، ناقتى جۇمىستارعا قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر
قازىر وڭىرلەردە قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى دە بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر.1989 جىلى قۇرىلعان قوعام كەزىندە ايتارلىقتاي جۇمىس ىستەدى. الايدا، ءدال وسى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەسىن، قولداۋ بولماعاسىن جۇمىسى توقتاپ قالدى. ءبىر جينالادى، ايتادى، ايتادى دا اقىرى ءوشىپ قالادى. بۇل جولى ارنايى پرەزيدەنتتىڭ قولداۋى بولدى، ۇكىمەتباسى اكىمدەرگە تاپسىرما بەردى. ناقتى جۇمىستار بويىنشا قولداۋ كورسەتىلىپ وتىر. ەڭ باستىسى، وسى انا ءتىلى ماسەلەسىنە بەي-جاي قارامايتىن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، جوبالارعا قولداۋ كورسەتۋ . ولاردىڭ قانداي دا ءبىر ۇسىنىستارى بولسا، سونى مينيسترلىكتەرگە، ۇكىمەتكە، اكىمدىككە جەتكىزە ءبىلۋ. حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ وڭتايلى شەشىلۋىنە اتسالىسۋ. وسى باعىتتار قولعا الىنىپ جاتىر.
جاستاردىڭ تاراپىنان "قازاق ءتىلى" ءپانىن وقىپ، ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعىپ جاتىر دەگەن شاعىم كوبەيدى
وقۋلىق ماسەلەسى دە وزەكتىلىگىن جويار ەمەس. ءبىز كۇنى كەشە وسى تاقىرىپتا جيىن وتكىزدىك. قازاقتىلدى مەكتەپتەردە «قازاق ءتىلى» پانىن وقىپ، ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعىپ جاتىر دەگەن شاعىمدار ءتۇسىپ جاتىر. ونىڭ جانىندا اعىلشىن، ورىس ءتىلىن ويناپ ءجۇرىپ ۇيرەنۋگە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، عالىمداردىڭ اۋدارماسى كۇردەلى، جاستار تۇسىنبەيمىز دەيدى. ءتىپتى قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن وقىتۋشىلاردىڭ ءوزى «ءبىزدىڭ وزىمىزگە جاستارعا قازاق ءتىلىن وقىتىپ، جەتكىزۋ كۇردەلى» دەيدى. ال مىناۋ شەت ءتىلىن وقىتاتىندار ادىستەمەنى ەش قيىنداتپاي، وڭاي ەتىپ جاساعان. نەگە بىزگە سولاي جاساماسقا؟ قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ وڭاي تۇرلەرىن، جاڭا ادىستەرىن قولدانۋدى قولعا الايىق دەپ، بۇل ماسەلەنى قازىر قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جەتكىزدىك. ى. التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىمەن ارنايى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.
ايقاي-ۇيقاي، ۋ-شۋسىز ۇرانداتپاي زاڭنىڭ اياسىندا جۇمىس ىستەۋدەمىز
كىتاپ جوق ەمەس بار، وقۋلىقتار جوق ەمەس بار. كوپتەگەن ادىستەمەلەر بار. ونى قايتادان ويلاپ تابۋدىڭ دا كەرەگى جوق. كەيبىر ءتىل جاناشىرلارى ءوز باستامالارىمەن ادىستەمەنى جازىپ جۇرگەندەرى دە بار. وسىنداي جاندارعا قولداۋ كورسەتىپ، ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بۇل ماسەلەنى تەك قانا ۇيىرمەلەر ەمەس، مەكتەپتەر ءوز نازارىندا ۇستاۋى ءتيىس. بالالار ءورىستىلدى مەكتەپتەردى بىتىرەدى دە، قازاقشا بىلمەيدى. ال ەمتيحان ناتيجەسى بويىنشا «قازاق ءتىلىن بىلەدى» دەپ شىعادى. اسىرەسە، سول ءورىستىلدى مەكتەپتەردەگى قازاق بالالار «وقۋلىقتاردى جەڭىلدەتەيىك، ساباقتى ويىندار ارقىلى جۇرگىزەيىك» دەپ وتىر. سونىڭ بارلىعىن مينيسترلىككە ايتتىق. ولار وسىنى ءوز نازارىنا الىپ، جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. نەگىزگى ماقساتىمىز - وسى حالىقتىڭ ۇسىنىستارى بولسا، سونى اكىمدىككە، ۇكىمەتكە جەتكىزە ءبىلۋ. وكىنىشكە قاراي، ءتىلدى بىلمەيدى دەگەن شەكتەۋلەر كوبەيىپ كەتتى. زاڭ بۇزۋشىلارعا شامامىز كەلگەنشە قولداۋ كورسەتىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ نەگىزگى جۇمىسىمىزدىڭ باعىتى سول – زاڭنىڭ اياسىندا جۇمىس ىستەيمىز. ايقاي-ۇيقاي، ۋ-شۋسىز ۇرانداتپاي شامامىز كەلگەنشە وسى ماسەلەلەردى شەشۋدەمىز.
توقاەۆ ءتىل رەفورماسىن جاسايىق دەدى، "جاڭا قازاقستاندا" قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى نە بولماق؟
رەفورما دەگەن ءسوزدى ءبىزدىڭ ەلدە دۇرىس پايدالانا بەرمەيدى. ء"بىلىم سالاسىندا رەفورما، وقۋلىقتا رەفورما" دەپ بارلىق جەرگە كەلسىن-كەلمەسىن "رەفورما" دەگەندى قوسىپ كەلەمىز. ءتىل رەفورماسى دەگەندە بىزدە ءبىرىنشى كەزەكتە مىناۋ لاتىن گرافيكاسى قولعا الىنادى. لاتىن گرافيكاسى قازاق ءتىلىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى.
لاتىن ءالىپبيى دۇرىس جاسالماسا، كەيبىر ارىپتەردىڭ ءوزى ءتۇبى جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن...
مەملەكەت باسشىسى ايتىپ كەتكەندەي، مىندەتتى تۇردە بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى عالىمدار تولىققاندى زەرتتەپ، "لاتىن گرافيكاسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسادى، بارلىعى دايىن" دەيتىن كەزدە عانا باستاۋ كەرەك. وسى جاعىنان اسىقپاۋىمىز ءتيىس. لاتىن الىپبيىنە بىرتىندەپ، بىرتىندەپ كوشەمىز. شىنى كەرەك، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىن جاساعاندا بىرەۋلەر كەلىستى، بىرەۋلەر كەلىسپەدى. وسىنىڭ بارلىعىن ارنايى عالىمدار ەسكەرىپ، الەمدىك تاجىريبەنى زەرتتەۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل ءىس دۇرىس جاسالماسا، كەيبىر ارىپتەردىڭ ءوزى ءتۇبى جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. سودان اباي بولۋ كەرەك.
بالالارعا ارنايى ساياسات كەرەك جوق، ولارعا قاي ءتىل ىڭعايلى سول تىلدە سويلەسەدى...
قازاق ءتىلى ماسەلەسىنىڭ بۇگىنگى ءجاي-كۇيىنە كەلەتىن بولساق، جالپى جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز دە بار. ديماش سياقتى جاستارىمىز الەمدى مويىنداتىپ، قازاقتىڭ ءانىن، ونەرىن، مادەنيەتىن بيىككە كوتەرىپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىدە دە ءبىزدىڭ جۋرناليستەر بەلسەندى. ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر بار. دەگەنمەن دە كەمشىلىكتەرىمىز دە از ەمەس. اسىرەسە مىنا قالالاردا قازاق بالاباقشالارىنا بالالارىمىز از بارادى، كەرىسىندە ورىس بالاباقشالارىندا قازاق بالالارى وتە كوپ... ءسويتىپ، ولاردى ورىستاندىرىپ العان... مىسالدار كوپ. ءبارى ورىسشا. نەگە ورىسشا؟ بالالارعا ارنايى ساياسات كەرەك جوق قوي... ولارعا قاي ءتىل ىڭعايلى سول تىلدە سويلەسەدى. اتا-اناسىنىڭ ءوزى قازاق تىلىندە سويلەسسە دە، بالالارى ورىس تىلىنە جاقىن بولىپ كەتىپ جاتىر.
بالالار قىزىعاتىنداي قازاق تىلىندەگى كونتەنت جاساي المادىق
ول دەگەنىمىز ءبىز باسەكەلەستىككە ساي بولا الماي كەلە جاتىرمىز، مىناۋ گادجەت، سمارتفونداعى مۋلتفيلمدەر، ويىندار نەشە ءتۇرلى سولاردى قولعا الماۋدامىز... وكىنىشكە قاراي سول بالالاردى قىزىقتىراتىنداي كونتەنت جاساي المادىق... سابيلەرگە ناعىز قاجەت قازاق تىلىندەگى كونتەنت جاسالىنباي كەلە جاتىر. جاساعانىمىزدىڭ ءوزىن ولار قاراعىسى كەلمەيدى. سەبەبى، زامانعا ساي ەمەس. قازىر ۇكىمەتتەن قارجى ءبولىنىپ، 3 كانال مۋلتفيلمدەرى قازاقشا اۋدارىلايىن دەپ جاتىر. Nickelodeon, TiJi ت.ب. ۇكىمەت شەشىم قابىلدادى، بيۋدجەت ءبولىندى. بىراق دەگەنمەن دە بۇل جەتكىلىكسىز. ونى قازىر قاراپ جاتقان بالالار دا جوق. بۇرىن كەزىندە قاراۋشى ەدى، قازىر جاستار مۇلدە باسقانى قارايدى. سوندىقتان ۇلگەرە الماي كەشىگىپ كەلە جاتىرمىز...
قازاق ءتىلىن ۇلكەن ءبىر ساياساتقا اينالدىرماي، كاسىبي دەڭگەيدە شەشسەك ەكەن
بۇگىنگى كۇنى وسى قازاق ءتىلىن ۇلكەن ءبىر ساياساتقا اينالدىرماي، ءبىر كاسىبي دەڭگەيدە شەشسەك دەگەن شەشىم قابىلدانعان. قازىر وسى بالالارعا ارنالعان قازاق ءتىلدى كونتەنت ماسەلەسى - قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە بەرىلدى. بۇرىن ءتىل تەك مادەنيەت مينيسترلىگىنە قارايتىن. ەندى ول جاقتا كوبىنە ساياسي جاعىنان اينالىساتىن... بۇل جولى تاربيە رەتىندە بەرىلىپ جاتىر. مىنا بالاباقشادان باستايىق دەگەنىمىز سول. قوعامدى قازاقشا سويلەتەيىك دەسەك ءبارىن وسى بالاباقشادان باستاۋ كەرەك، بالالار مەكتەپكە دايىن بولىپ كەلەدى. مەكتەپتە دۇرىس قولداساق، مەكتەپتەن كەيىن ولار قازاق ءتىلدى بولىپ شىعادى.
30 جىلدا ءبىز كوپ مۇمكىنشىلىكتەرىمىزدى جوعالتىپ الدىق
شىن مانىندە، 30 جىلدا قازاقستان 99 پايىز قازاقشا تۇسىنەتىندەي جاعداي جاساۋعا بولار ەدى. ءبىز وكىنىشكە قاراي، كوپ مۇمكىنشىلىكتەرىمىزدى جوعالتىپ الدىق... سوندىقتان بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە وسىنداي ماسەلەلەر قويىلىپ جاتىر. "جاڭا قازاقستانداعى" قولعا الىنعان ۇلكەن شەشىمنىڭ ءبىرى - ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قۇرىلىپ جاتىر. ونى ۇكىمەت باسشىسى ءوزى باسقارادى. تىل ماسەلەسىن ءاربىر سالاعا بايلانىستى جەكە-جەكە دامىتۋ كوزدەلگەن. كەشە عانا قورعانىس مينيسترلىگىنە قاتىستى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جاتىرمىز. سول اسكەرگە بارعان ازاماتتار ەگەر قازاق ءتىلىن بىلمەسە، سول جاقتان ءبىلىپ كەلۋى كەرەك دەگەن سياقتى تالاپتار قويىلۋدا. مەيلى ءبىر جىل بولسىن، جارتى جىل بولسىن، ەكى جىل بولسىن. ءاربىر اسكەري بولىمشەلەرگە دەيىن قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تانىلىپ، قولدانىس اياسىنىڭ كەنەيۋىنە اركىم ءوز ۇلەسىن قوسىپ، وقىتۋ كەرەك.
قىسقى سپورت تۇرلەرىمەن اينالىساتىن سپورتشىلارىمىزدىڭ 90 پايىزى قازاقشا بىلمەيدى
جەكە-جەكە سالالاردا قازاق ءتىلىن دامىتىپ، قولعا الۋ - وتە وزەكتى ماسەلە. ماسەلەن، قىسقى سپورت تۇرىمەن اينالىساتىن سپورتشىلاردىڭ كوبىسى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى ەكەن. سپورتشىلاردىڭ وزدەرى دە، جاتتىقتىرۋشىلارىنىڭ 90 پايىزى قازاقشا بىلمەيدى. فەدەراتسيانىڭ وزدەرى وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ايتىپ وتىر. جينالىس كەزىندە ولار: "وكىنىشكە قاراي، مىنا ءبىزدىڭ جازعى سپورت تۇرلەرىمەن اينالىساتىن سپورتشىلار قىسقى سپورت تۇرلەرىمەن اينالىساتىن سپورتشىلارعا قاراعاندا قازاق ءتىلىن الدەقايدا جاقسى بىلەدى" دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەر وتە كوپ...
كوللەدجدەردە قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار جوقتىڭ قاسى...
وقۋلىقتار ماسەلەسى دە ءوز شەشىمىن ءالى كۇنگە دەيىن تاپپاي كەلەدى. كوللەدجدەردە قازاق تىلىندەگى تەحنيكالىق سالاداعى وقۋلىقتار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. سول سياقتى باسقا دا سالالاردا وسى ماسەلە وزەكتى... مىسالى، دەنساۋلىق سالاسىندا. كوپتەگەن كوللەدجدەرگە قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جەتىسپەيدى. ول دا مىنە 30 جىلدا ىستەلىنبەگەن نارسە عوي... وكىنىشكە قاراي، ايتا بەرسەك ماسەلەلەر وتە كوپ. وسىنىڭ بارلىعىمەن ۇكىمەت اينالىسۋى ءتيىس، ولارعا بۇل ماسەلەلەردى جەتكىزبەي مە سوندا...
ۇكىمەتتىڭ الدىنا سۇرانىستى جەتكىزىپ، تالاپ قويا الاتىنداي جاۋاپكەرشىلىك بولماعاسىن جاعدايىمىز وسى...
ءبىز قولعا الىپ وتىرعان "قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ" دا باستى ماقساتى وسى. بۇگىنگى تاڭدا وسى قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جۇرگەن دەپۋتاتتارىمىز بار. جاناربەك ءاشىمجان، قازىبەك يسا، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، گەننادي شيپوۆسكيح، جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا، ەرلان سايروۆ ت.ب. كوپتەگەن جاندار قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ، قولداۋ كورسەتىپ جاتىر. وسىنداي ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىرسا، ۇكىمەت شەشىپ بەرەتىن ەدى عوي... ول نە سوزدىك دەگەن، وقۋلىق دەگەن... قانشاما وقۋلىقتار اۋدارىلىپ، باسپا ۇيلەرى جۇمىس ىستەپ جاتىر. سول سياقتى تالاي وقۋلىقتاردى دايىنداپ بەرەر ەدى. ۇكىمەتتىڭ الدىنا سۇرانىستى جەتكىزىپ، تالاپ قويا الاتىنداي جاۋاپكەرشىلىك بولماعاسىن جاعدايىمىز وسى. ءبارى سول بەتى قالعان عوي... مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردى قولعا الىپ جاتىرمىز.
30 جىل جىر بولعان قازاق ءتىلى ماسەلەسى شەشىلە مە؟
ەشكىمدى ماجبۇرلەۋگە بولمايدى، بىراق تالاپ ەتۋ كەرەك
ءيا، ءبىز ءبىر جاعىنان ءتىل ساياساتىنا دەموكراتيالىق پرينتسيپپەن كەلدىك. ول جەردە ەشكىم ەشكىمدى ماجبۇرلەمەيدى. ماجبۇرلەۋ دەموكراتياعا قايشى. بىراق بىلاي قاراساڭىز، تالاپ ەتۋ كەرەك. تالاپ قويا ءبىلۋ كەرەك، بىراق ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. ماجبۇرلەگەن كۇنى ولار الادى دا، قازاقستاننان كوشىپ كەتەدى. ادام قازاق ءتىلىن شىن جۇرەكپەن، ىزگى ماحابباتپەن، ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇيرەنۋى كەرەك. قىزىعىپ، نيەتتەنىپ... ال ءبىز ءتىلدى بىلمەسەڭ سەن اندايسىڭ، سەن مۇندايسىڭ دەسەك، ول ارينە ۇيرەنبەيدى.
رۋ دەسەك، اعايىن دەسەك نامىس بار، ال تىلگە كەلگەندە نامىس تا، ۇيات تا جوق...
ءبىز قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى جاساي المادىق. بىزدە ءبارى كوبىنەسە "پاتريوتيزم" دەڭگەيىندە عوي. ءبىلۋ كەرەك، ءبىلۋ كەرەك دەيمىز. بويىندا ۇلتتىق قاسيەتتەرى ساقتالعان، نامىسى بارلار قازاقشا بىلمەسە دە، ۇيرەنىپ الادى. ورىسشا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن قىز-جىگىتتەر قازاق تىلىندە سويلەي الماسا دا، نامىسى بولسا ءتىل ۇيرەنەدى. قازاقتىڭ ماڭىزدى ۇلتتىق قاسيەتتەرى: نامىس، ۇيات، ار-ۇجدان جۇمىس ىستەمەي تۇر... ءبىز وكىنىشكە قاراي، وسى قاسيەتتەردى تىلگە كەلگەندە جوعالتىپ الدىق. جەكە باستا بار، رۋ دەسەك، اعايىن دەسەك بار. ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن قىرىپ-جويىپ جاتادى، ال تىلگە كەلگەندە كوبىنەسە كۇلىپ، ۇندەمەيدى. وسى جاعىنان ءبىز ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدى جوعالتىپ الدىق. مازاققا اينالدىردىق، قاتەنى كورسەك كۇلەمىز. دامىماي جاتقانىمىزدىڭ ۇلكەن سەبەبى وسى دەپ ويلايمىن.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتىڭ قۇربانىنا اينالدىردىق
ورىستىلدىلەردەن بولەك ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا وسىنداي نارسەلەر بولىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، سول ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ ىشىندە دە سول. ءوزىمىز ءسويتىپ جۇرگەسىن، باسقا ۇلتتار دا قازاق تىلىنە نەمقۇرايلى قارايدى. ءوزىمىز سونداي ۇلگى كورسەتەمىز. نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى سول. ارينە ۇكىمەت تە دەموكراتيالىق پرينتسيپپەن كەتتى. قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى، سۇرانىستى قاتتى تالاپ ەتپەي، ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ، سوعان باعا بەرىپ كەلدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتىڭ قۇربانىنا اينالدىردىق. ءتىلىمىزدى بىلمەي-اق قويسىن، باستىسى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەيىك دەدىك. ەندى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋ قيىنداۋ. ءتىلدى بىلمەۋ شيەلەنىسكە اكەلىپ جاتىر. قاقتىعىستار كوبەيە بەرەدى...
پرەزيدەنت، دەپۋتات، اكىم بولعىسى كەلەتىن ۇمىتكەر قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك
قازاق ءتىلىن كاسىبي جاعىنان تالاپ ەتۋىمىز كەرەك ەدى. مىسالى، پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر قازاق تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋى كەرەك. سول سياقتى دەپۋتات بولعىسى كەلەتىن بارلىق ۇمىتكەرلەر تاپسىرسىن. ارينە، ەمتيحان تاپسىرعاننان كەيىن ول ەرتەڭ قازاق تىلىندە سايراپ كەتپەيدى. دەگەنمەن پسيحولوگيالىق تۇرعىدا سۇرانىس بار ەكەنىن ىشتەي سەزىپ، ءبىلۋى ءتيىس. ەرتەڭ اۋدان، قالا، وبلىس اكىمى بولامىن، ءماسليحات، ءماجىلىس، سەنات دەپۋتاتى بولامىن دەگەن ءاربىر سايلاۋعا ءتۇسۋشى ۇمىتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز مەكتەپتىك دەڭگەيدە عانا سۇرايمىز عوي... مىنە، وكىنىشكە قاراي، وسىنداي تالاپتار بولمادى.
قوعام، مەملەكەت، ۇكىمەت بولىپ جىبەرگەن باستى كەمشىلىگىمىز - ءوز قازاعىمىزعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتە المادىق...
سونىمەن قاتار ءبىز مىنا پوليتسيا، جەدەل-جاردەم قىزمەتكەرلەرىنە ت.ب. ءتيىستى تالاپ قويمايمىز. ولار بارادى دا، نە ورىسشا تۇسىنبەيدى، نە قازاقشا تۇسىنبەيدى. وعان ءوز اۋرۋىن جەتكىزە المايدى، ول ونى تۇسىنبەيدى. ءوكىنىشكە قاراي، ءاءلى كۇنگە دەيىن وسى ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. ەڭ باستى جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىگىمىز - ول وسى بالاباقشاداعى، مەكتەپتەردەگى ءوزىمىزدىڭ قازاعىمىزعا قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرتە الا الماعانىمىز. ەگەر انا ءتىلىن ءبارى جاقسى مەڭگەرىپ شىقسا، قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ، ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىز قالىپتاسار ەدى. مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان قويىلىپ، مۇعالىمدەر دە جاۋاپكەرشىلىك سەزىنىپ، تالاپ ەتسە، قازىرگىدەي ۇلكەن ماسەلەگە اينالماس تا ەدى... ويتكەنى، بۇل ءبىر جاعىنان تاربيە جۇمىسى عوي... قوعام بولىپ، مەملەكەت، ۇكىمەت بولىپ جىبەرگەن باستى كەمشىلىكتەرىمىز وسى...
ءبىر-بىرىمىزبەن ورىسشا سويلەسىپ، "مادەنيەتتى" بولىپ كەتتىك
ەندى تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتى قالاي دۇرىستايمىز؟ بۇگىنگى كۇنى قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس كوبەيگەن سايىن قازاق ءتىلدى ماماندارعا سۇرانىس كوبەيە بەرەدى. ءوزىمىز دە ءالى كۇنگە دەيىن دۇكەنگە، قاي جەرگە بارساق تا قازاقشا سويلەمەگەسىن ول جەردەگى ادام قازاقشا ءبىلۋى مىندەتتى ەمەس. نەگە؟ ءبارى ورىسشا بىلەدى، ءبارى ورىسشا سويلەسەدى. ءبىر-بىرىمىزبەن ورىسشا سويلەسەمىز. سەبەبى، بۇل "مادەنيەت". ءوزىمىز دە سول جاعىنان وتە ءبىر "مادەنيەتتى" بولىپ كەتتىك. ساياسي ۇستامدىلىق "پوليتكوررەكتنوست" دەيدى ونى ساياساتتا. "كوررەكتنىي" بولىپ كەتتىك. سونداي ءبىر كەمشىلىك، كىنا ىزدەگەنىم ەمەس. كەمشىلىكتەرىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. ۇكىمەت تە، قوعام دا ءبارىمىز ءوز كەمشىلىكتەرىمىزدى مويىنداي بىلەيىك.
ۇيالمايمىز، نامىستانبايمىز. نيەتىمىزدى دۇرىستايىقشى...
ەندى وسىنى بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بىراق ونى قايتادان ءبىر ۇرانعا اينالدىرىپ، شۋلاتىپ ونى دا جاساۋعا بولمايدى. ءبىراز نارسەدەن كەشىگىپ قالدىق. ەندى بۇرىنعىعا قاراعاندا قيىنداۋ. بۇرىن قوعامنىڭ نيەتى مىقتى بولاتىن. اسىرەسە 1989-1991 جىلدارى ەسىمدە... ءبىز ول كەزدە ستۋدەنتپىز. ءبارى ء"تىل ءتىل" دەپ ءتىل بىلمەيتىندەر ءتىل كۋرسىنا جازىلىپ، قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس جوعارى ەدى. قازىر ونداي شىنايى نيەت جوقتىڭ قاسى. سونى جوعالتىپ الدىق. مەملەكەت باسشىسىنا ايتىپ جۇرگەنىمىز دە وسى، ەڭ ءبىرىنشى - نيەت. وسى نيەتتى قالىپتاستىرايىقشى. قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق، شىنايى نيەت... نامىس، ۇياتتى ايتىپ جاتىرمىز. ول كاتەگوريالار دۇرىس جۇمىس ىستەمەي تۇر. ۇيالمايمىز، نامىستانبايمىز دا. ۇيرەنىپ كەتتىك...
شەتەلگە بارساق ء"وز ۇلتىڭنىڭ ءتىلى قايدا، نەگە ورىسشا سويلەيسىڭدەر" دەپ سۇرايدى...
نامىستى قالاي وياتامىز؟ نامىسشىل قىز-جىگىتتەر بار. بىراق ولاردىڭ 70-80 پايىزى ءدال انا تىلىنە كەلگەندە نامىس، ۇيات دەگەندى بىلمەيدى، ولاردى ول مازالامايدى. "كەرەك بولسا سويلەيمىن، بىراق ماعان كەرەك ەمەس. ساعان كەرەك بولسا ءوزىڭ سويلە" دەيدى. سولاي. وكىنىشكە قاراي، ۇلت، ۇلتتىڭ نامىسى، ۇيات، قازاق بولىپ بىلمەگەن دەگەن سونداي ۇلتتىق قاسيەتىمىزدى جوعالتىپ بارا جاتىرمىز. شەتەلگە بارساق ايتىپ جاتادى باسقا ۇلت وكىلدەرى، سۇرايدى بىزدەن «نەگە ورىسشا سويلەيسىڭدەر؟» دەپ. بىزگە ىڭعايلى. ال ءوز ۇلتىڭنىڭ ءتىلى قايدا؟ بىلمەيمىن. قۇلدىق سانا دەيمىز عوي. ۇلتتىق رۋحىمىزدى جوعالتىپ الدىق. قاي زاماندا دا ەلىم دەپ ەمىرەنگەن ۇلى تۇلعالارىمىز ۇلتتىڭ رۋحىن جوعارى قوياتىن. كەشەگى الاش 1937 جىلى اتىلدى، ودان كەيىن جازۋشىلار، كومپوزيتور، اقىندار ۇلتتىق رۋحىمىزدى ساقتاپ ءجۇردى. ەڭبەكتەرىندە جازىپ ءجۇردى. بىراق كوپشىلىك وندايدى جوعالتا باستادى...
ۇلتتى بولاشاققا جەتەلەيتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ازايىپ كەتتى
ءبارى وسى ورىس ءتىلىن بىلمەسەك بىتتىك، بالالارى دا، وزدەرى دە قينالعاسىن بولاشاعىمىز جوق دەۋمەن بولدى. ال ولار ورىس مەكتەپتەرىندە ورىسشا وقىعاسىن تاربيە دەگەندى جوعالتا باستادى. تاربيە ەكىنشى جوسپارعا كەتىپ قالدى. ءبارى بالالارى مەن نەمەرەلەرىن جاپپاي ورىس مەكتەپتەرىنە بەرە باستادى. ءتىپتى قازاقتىلدى مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ ءوزى قازاققا جانى اشىمادى. جەكە قاسيەتتەرىن ساقتاعاندار عانا ارەكەت ەتتى... مىناۋ ۇلتتى بولاشاققا جەتەلەپ، قوعامدى قوعام قىلاتىن رۋحى بار، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار عوي... ولاردى ءبىز زيالى قاۋىم دەيمىز. سونداي زيالى قاۋىم وكىلدەرى ازايىپ كەتتى. اداسىپ بارا جاتساق دۇرىس جول كورسەتىپ، رۋحىمىزدى بيىككە كوتەرەتىن وسىنداي رۋحتى تۇلعالار كوپ بولعان سايىن نامىسشىل، رۋحتى قوعام قالىپتاسادى.
ۇيىقتاپ بارا جاتقان ۇلتىمىزدى 1986 جىلى جەلتوقسان وياتتى...
1950-60 جىلدارى مۇرات اۋەزوۆ پەن بولاتحان تايجان باستاعان ءبىزدىڭ قانشاما تۇلعالارىمىز سىرتتا وقىپ ءجۇرىپ «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇردى. حاسەن قوجا-احمەت اعامىز قانداي ەدى. سول كەزدە مىقتى، رۋحتى كىسىلەر كوپ بولدى عوي... كەيىن ۇيىقتاپ بارا جاتقان كەزىمىزدە 1986 جىلى ءبىزدى جەلتوقسان وياتتى. شىن مانىندە وياتتى. ءجاي قاراپايىم عانا ۇمىتىپ بارا جاتقان ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدى جاستاردىڭ رۋحى، نامىسى وياتىپ كەتتى. ولار كوپشىلىككە وسىنى جەتكىزە ءبىلدى. ءبىز ءوزىمىزدى سول جەلتوقساننىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايمىز. ول كەزدە مەكتەپتە وقىدىق، بالا بولساق تا وسى جەلتوقسان ءبىزدى دە وياتا ءبىلدى. مەن ول كەزدە 14-15 جاستا شىعارمىن. ولار دا كوپشىلىكتىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرۋلەرىنە بولار ەدى. بىراق، ولار ەلدىڭ نامىسىن قورعاپ شىقتى. سونداي تۇلعالار ارقاشان جەكە-جەكە شىعىپ تۇرادى. مۇنداي ۇلى تۇلعالارىمىز كوپ بولۋى كەرەك. كوپ بولعان سايىن قوعام دا وزگەرەدى.
ءبارى كەرەمەت، ءبارى جاقسى، قازاقستان الەمدەگى ەڭ باقىتتى ەلدەردىڭ قاتارىندا دەپ ءوتىرىپ ماقتانۋدى قويۋ كەرەك
ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ماسەلەسى - رۋحتىڭ ماسەلەسى. قۇر سوزگە بەرىلىپ قاجەتى جوق، ءسوزدىڭ بەرەكەسى كەتكەن زامان. قانداي ءسوز ايتساڭ دا، ءبارى شاشىراڭقى. ادەمى-ادەمى سوزدەردى ايتىپ ايتىپ، سول ءسوز كۇيىندە، قاعاز جۇزىندە قالدى كوپ نارسە... سوندىقتان «جاڭا قازاقستاندا" سوزبەن ناقتى ءىستىڭ اراسى الشاق بولماۋى كەرەك. ايتىلدى ما؟ سول ورىندالۋى كەرەك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ دا تالابى سول. بولمايتىن نارسەنى ودان دا ايتپاي-اق قويعانىڭ دۇرىس. ءبارى كەرەمەت، ءبارى جاقسى دەپ ءوز-ءوزىمىزدى الداپ، قازاقستان الەمدەگى ەڭ باقىتتى ەلدەردىڭ قاتارىندا دەپ وتىرىك ماقتانۋدى قويۋ كەرەك. قاراساڭ قازىر بىزدە ەشنارسە كەرەمەت ەمەس قوي. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي جاعدايعا جەتتىك...
ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاۋىپتى سانالاتىن ۇردىستەر بەلەڭ الىپ كەتتى، قالاي تۇزەتەمىز؟
بۇل شىن مانىندە وتە كۇردەلى ماسەلە... ويتكەنى مىنا ۋربانيزاتسيا، قالا ءبارىبىر وزىنىكىن جاسايدى. قوعامدى تەك ءداستۇر مەن ءدىن امان الىپ قالادى. وسى ەكەۋىن بىرگە الىپ ءجۇرۋ كەرەك. يماندىلىق دەيمىز عوي... يسلام ەلدەرى ەۋروپالىق قۇندىلىقتاردى كىرگىزبەۋگە تىرىسادى. ال ەۋروپالىق قۇندىلىقتار - ول جالپى ۋربانيزاتسيانىڭ قۇندىلىقتارى. قازىر قازاقستانداعى قالالاردا كوبىنە "ەۋروپالىق قۇندىلىقتارعا" بەيىمدەلۋ باسىم. كيىمىمىز، ءجۇرىسىمىز، ءبارى سول ەۋروپا... ول بولسا ءوزىنىڭ ءتارتىبىن، بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارىن وسى ارقىلى ناسيحاتتايدى. مىسالى، مىنا جاپونداردى ايتامىز عوي. ولار ۇلتتىق ءداستۇردى جاقسى ساقتاعان. ۇلكەندەرگە زور قۇرمەت كورسەتەدى. بىراق سونىڭ وزىندە ولاردا قازىر نەشە ءتۇرلى قىلىقتار شىعىپ جاتىر. ۋربانيزاتسيا دەگەن ءبارىبىر شىعادى. قالالىق ءداستۇرلى ءومىر ءبارىبىر وزىنىكىن جاسايتىنىن كورسەتىپ جاتىر.
قازاقتىلدى بولساق، ءبارى شەشىلەدى دەپ ويلادىق. ماسەلە تىلدە ەمەس...
بۇگىنگى كۇنى بىزدە مىناۋ قىزداردىڭ اراسىندا، جىگىتتەردىڭ اراسىندا گوموفوبيا، لگبت سونىڭ ءوزى دە ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى. ول دەگەنىمىز نە؟ بۇل ەۋروپا. ءبىز بۇرىن بىلاي ويلايتىن ەدىك، ەگەر "قازاقتىلدى بولساق، ءبارى شەشىلەدى عوي" دەپ. قازىرگى قالانىڭ وسىنداي قوعامىمەن بۇل شەشىلمەيدى. قازاقتىلدىلەر دە سول. ول تىلگە بايلانىستى ەمەس بولىپ تۇر عوي... ول تاربيەگە، ادامنىڭ تابيعاتىنا، ساناسىنا بايلانىستى... تاربيە دەگەندە ءبىرىنشى كەزەكتە يماندىلىق، ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ. قازىر جاستار ۇلكەندى تىڭدامايدى، ۇلكەن ادام ولارعا بەدەلدى ەمەس... سونداي ءوزىمىزدىڭ ۇلتقا ءتان قاسيەتتەرىمىزدى جوعالتىپ جاتىرمىز.
ۇلكەندەر بولەك، جاستار بولەك، ەكەۋى ەكى جاقتا ءجۇر...
بىزدە بۇرىن قالاي بولاتىن ەدى؟ ءۇيدىڭ تۇڭعىشىن كەمپىر-شالعا بەرەدى، كەمپىر-شال ءوزىنىڭ بالاسىنا بەرە الماعان تاربيەسىن سوعان بەرەدى. شالدىڭ قولىندا وسكەن ولار داستۇرگە جاقىن، قۇندىلىقتاردى بىلەدى. ال قازىر ۇلكەن كىسىلەردىڭ وزدەرى دە كوپ نارسەنى بىلمەيدى. ۇلكەندەر بولەك، جاستار بولەك، ەكەۋى ەكى جاقتا ءجۇر... وكىنىشكە قاراي، اۋىلدى ساقتاپ، اۋىلداعى ۇلكەندەرىمىزدى قۇرمەتتەۋدەن قالدىق... ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز وسى تاربيە عوي. قازاقتى قازاق قىلىپ تۇرعان اۋىل ەمەس پە. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىعىمىزدىڭ ءبارى اۋىلدا... سونى ساقتاپ، كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. قازىر بەدەلى جوق اكە-شەشەلەر كوبەيىپ كەتتى. بۇل دا ءبىر قاسىرەت...
اعا بۋىننىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى كوپ...
اۋىلعا بار دەسە، اۋىلعا بارعىسى كەلمەيدى. اۋىلعا نە ءۇشىن بارۋىم كەرەك؟ دەپ. اتا-باباسىنىڭ بەيىتىنە بارىپ، قول جايۋ دەگەندى ۇمىتىپ "ول تاعى نە ءۇشىن" دەيدى. ۇيگە قوناق شاقىرساق، "نە ءۇشىن شاقىرا بەرەسىڭدەر" دەيدى... ءيا، شىنىمەن سونداي جاستارىمىز كوبەيىپ كەلە جاتىر... ءبىزدىڭ اعا بۋىننىڭ جىبەرگەن باستى كەمشىلىگى وسى. ولارعا دۇرىس جەتكىزە المادىق... تۇسىندىرە المادىق... تاربيە دەپ نە ءۇشىن اقىل ايتىپ ءجۇرمىز، ەگەر ءبىز ءوزىمىز وسىنىڭ ءبارىن جەتكىزە الماساق... تاربيە جۇمىس ىستەمەيدى. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرسىز... شىن مانىندە، قوعامىمىزدىڭ قازىرگى ءحال-جاعدايى وسى... "قازاق قانداي بولۋى كەرەك؟ قانداي قاسيەتتەردەن ارىلىپ، قانداي قاسيەتتەردى ساقتاپ، جاڭعىرتۋىمىز كەرەك؟ ناعىز قازاقتاردى شىعارايىقشى ءوزى" دەپ مەملەكەتتىك حاتشى ەرلان قارين ءبارىمىز بىرىگىپ وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جاتىرمىز.
ۇلتتىڭ رۋحىن وياتاتىن ۆيدەوروليكتەردى تيك-توكقا شىعارۋ كەرەك
بىزدە كورەالماۋشىلىق، قىزعانشاقتىق، ەلىكتەۋشىلىك، جاعىمپازدىق سىندى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. بىز وسى نەگە ونداي بولىپ كەتتىك؟ دەپ ۆيدەوروليكتەر ارقىلى، تيك-توك ارقىلى جاۋاپ ىزدەپ، ۇلتىمىزعا ءتان رۋح، نامىس، باتىرلىق سىندى ناعىز قاجەتتى قاسيەتتەرىمىزدى قايتا دارىپتەسەك جاقسى بولار ەدى. ءوزىڭىز كوتەرىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلە - قىز بالا تاربيەسى، ۇل بالا تاربيەسى، ۇلكەنگە قۇرمەت... مىنە وسىلاردى بالالار قارايتىنداي قىسقاشا-قىسقاشا ەتىپ، روليكتەر شىعارساق ناتيجە شىعادى. ءبىز ۆيدەوروليكتى وزىمىزگە ۇنايتىنداي جاسايمىز، ال ونى جاستار قارامايدى. ءبىز جاساعان "كۇشتى ۆيدەوروليكتەردى" تەك 40-تان اسقاندار كورەدى. ال جاستارعا ول ءبۇتىن كينوفيلم... وتە ماعىنالى، بىراق ونى ول قىزىقتىرمايدى. ءبارى اقىرىن... سىزىلىپ... ءبىر-بىرىنە قاراپ، سويلەپ... مىنە ءبىز جاسايتىن ۆيدەوروليك وسىنداي.
"رۋحاني جاڭعىرۋدى" ناۋقانشىلىققا اينالدىرىپ جىبەردىك
ال جاستاردىكى تەز-تەز-تەز... ستاندارت دەپ جاتىرمىز عوي. بىزگە سول قازاقي ستاندارت شىعارۋ كەرەك. قازاقيلىق دەگەنىمىز نە؟ قازاق بولۋ دەگەنىمىز نە؟ ءوزىڭىز ايتقانداي، قىزدارعا، جىگىتتەرگە، ۇلكەن كىسىلەرگە قاتىستى قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن انىقتاپ الىپ، ءبىر كودەكس، نۇسقاۋلىق شىعارىپ، ۇلتتىق كودىمىز وسى دەپ سونى ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. "رۋحاني جاڭعىرۋ" باعدارلاماسى شىنىمەن جاعىمدى، جاقسى باعدارلاما بولدى. وكىنىشكە قاراي، ونى ءبىز ناۋقانشىلىققا اينالدىرىپ، تۇپكى ءمان-ماعىناسىن جوعالتىپ الدىق... ال ول جەردە كوپ دۇرىس نارسە ايتىلعان، سونى دامىتۋىمىز كەرەك. جالپى ۇلتتىڭ وزىنە مودەرنيزاتسيا قاجەت، ۇلتتىڭ ءوزىن دامىتۋىمىز ءتيىس. بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىنا ساي قازاق ۇلتىنىڭ وزىنە ءتان قاسيەتتەرىن قايتا دامىتۋ جۇمىستارى قولعا الىنۋى كەرەك. عالىمداردىڭ ءبارى جينالىپ، عىلىمي جاعىنان زەرتتەۋ جۇرگىزىپ "نە ىستەيمىز" دەسە ءبىر شەشىمى تابىلادى عوي. ناقتى تەوريا قابىلداپ، سونى ۇكىمەتكە ۇسىنسا ۇلتتىق يدەولوگيا باستالادى عوي. بىراق، جاۋاپكەرشىلىك سەزىنبەگەسىن بۇنى ەشكىم ىستەمەيدى... وكىنىشكە قاراي، ءالى كۇنگە دەيىن قوزعالا الماي كەلە جاتىرمىز.
كيور سىندى ينستيتۋتتارعا قىرۋار قارجى ءبولىنىپ جاتىر، ناتيجە جوق
بىلاي قاراساڭىز، بىزدە عىلىمعا قىرۋار قاراجات ءبولىنىپ جاتىر. "رۋحاني جاڭعىرۋ" قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىمىز بار، ورىسشا ايتساق كيور. وتكەندە وتىراتىن كەڭسەلەرىنە بارىپ قاراسام، وفيستەرى ۇلكەن، ميللياردقا دەيىن اقشاسى بار. سونىڭ ىشىندە جاستار ورتالىعى، وزدەرىنىڭ كومانداسى بار. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردى سول جەردە قولعا الۋىمىز كەرەك قوي. رەسۋرسىمىز بار، نەگە ونىمەن اينالىسپاسقا؟ كيور وسى ءۇشىن ايلىق الىپ وتىر، جەرى بار. ودان دا ءوزىمىز بىرىگىپ ءبىر جوبا جاسايىق تا. مەن بۇل ماسەلەسەنى مەملەكەت باسشىسىنا دا، مەملەكەتتىك حاتشىعا دا ايتقانمىن. "وسىنى ءبىر ۇسىنايىقشى" دەپ. ەندى ءسىزدىڭ سۇراقتارىڭىز وسىعان ساي كەلگەندىكتەن وزىڭىزگە دە ايتىپ وتىرمىن. بىزدە قاراجات بار، تەك ۇيىمداستىرۋ كەرەك. اناۋ ترەنينگتەر، پسيحولوگتاردىڭ مەتودولوگياسى ءبىر ارناعا جاقسى قويىلعان، سەنى 3-4 كۇندە دايىنداپ شىعادى. مىنە، وسىندايلاردى ءبىزدىڭ تاقىرىپ بويىنشا جاساسا ناتيجە بەرەدى عوي.
جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الىپ، ناقتى قادام جاساۋىمىز كەرەك
ءبارىمىز بىرلەسىپ، ءبىر كوماندا بولىپ، ءبىر جوبا جاساپ كورەيىك. قازاق ستاندارتى قانداي بولۋى كەرەك، ونى قالاي ناسيحاتتاۋ كەرەك؟ كەمشىلىكتەرىنە ءبىر زەرتتەۋ وتكىزىپ الىپ، پسيحولوگيالىق تەستتەر ۇيىمداستىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ ناقتى ءبىر مودەلىن شىعارىپ، سونى مەملەكەتتىك حاتشىعا كورسەتۋىمىز كەرەك. مۇمكىن ءبىر جوبا ەتىپ جاساپ كورەمىز. ۇلتتىق يدەولوگيا وسىلاي داميدى. اعا بۋىن مەن جاستار بولىپ بىرىگەيىك. ءبىز جاساماساق كىم جاسايدى؟ ءبارى تومەننەن بالاباقشادان باستالادى. ەگەر وسىدان 10-15 جىل بۇرىن ءبارىن بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردى دۇرىستاپ العانىمىزدا قازىر ورىستىلدىلەردىڭ قاتارى كوبەيمەس ەدى عوي... قاراجات بولدى عوي، ارينە قازىر دە بار. كوپ نارسەنى جوعالتىپ الدىق. وسىدان ۇلكەن ساباق الۋىمىز كەرەك. بىزدە تاربيەگە بايلانىستى ۇلكەن، ۇلكەن كونتسەپتسيا بەرەدى دە، ونىڭ ءبارى سول كۇيىندە قالادى. بىزگە تەك ناقتى-ناقتى قادامدار كەرەك...
اڭگىمەلەسكەن زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
