Qazaq eli azattyqqa qol jetkizgenshe eki birdeı tóńkeris pen eki birdeı alapat ashtyqty bastan keshti. Talaı jaýmen tiresti, talaı jaýmen kúresti. Alash qaımaqtaryn qynadaı qyrǵan Stalındik aıaýsyz qýǵyn-súrginniń de quryǵyna ilikti. Qazaq zııalylarymen qosa qazaq rýhanııaty repressııaǵa ushyrady. Sol tusta qazaq halqy sandyq jáne sapalyq turǵydan da zor shyǵyn kórdi. Tipti búgingi kúnge deıin eńsemizdi tikteı almaıtyndaı dárejege tústik. Zulmat jyldardyń jazyqsyz jazasyn tartqandar qatary kóp bolyp, halyq shekara asýǵa májbúr boldy. Biz osyndaı qıyn kezeńderdi artqa tastap, el boldyq! El bolyp alpaýyt qazaq órkenıetin qalyptastyrdyq. Endi, mine, aqtańdaq jyldardyń aqıqatyn ashar kez keldi. Alash ardaqtylaryn aqtaıtyn sát týdy.
El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen surapyl jyldarda qazaǵym dep qaza bolǵan ulylardyń esimin aqtaýǵa múmkindik aldyq. Memleket Basshynyń «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa týraly» Jarlyǵyna sáıkes elimizde saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi 11 óńirlik komıssııa qurylyp, jumysyn bastaǵaly da eki jyldaı ýaqyt ótti.
Memkomıssııa – jazyqsyz jazalanǵandardy, kúshtep elden alastatylǵandardy, dinı, ulttyq jáne saıası quqyǵy buzylǵandardy aqtaýǵa jumys isteıdi. Zerdelep, zertteıdi. Repressııaǵa ushyraǵandardyń tizimin jasap, sanattarǵa bóledi.
Qysqasy, komıssııanyń quzyrettiligi joǵary. Tarqatyp aıtar bolsam, birinshiden, komıssııa músheleri asa qupııa sanalatyn arhıv qorlaryn qarap, zertteý jumystaryn júrgizedi. Málim bolǵan aqparattar ruqsatsyz esh jerde jarııalanbaıdy.
Ekinshiden, komıssııa Prezıdent janyndaǵy konsýltatıvtik-keńesshi organnyń qyzmetin atqarady.
Úshinshiden, komıssııa músheleri Prokýratýra organdarynyń, Ishki ister mınıstirliginiń, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń, tipti Prezıdenttiń arhıvterindegi jabyq / qupııa qorlardy qaraýǵa quqyly kórinedi.
Tórtinshiden, komıssııanyń mártebesi aıtarlyqtaı joǵary. Burynda memkomıssııanyń tizgini Qyrymbek Kósherbaevtyń qolynda bolǵan bolsa, qazirde Erlan Qarınniń quzyretinde.
Besinshiden, komıssııa quramy aýqymdy. Olardyń qataryna, túrli qoǵamdyq uıymdar men memorgan basshylary, ǵalymdar t.b. kiredi.
Altynshydan, komıssııa halyqaralyq deńgeıde qyzmet atqarady.
Jetinshiden, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý qyzmetin úılestiredi.
Segizinshiden, elim dep opat bolǵandardy dáripteý jónindegi memlekettik baǵdarlamanyń qabyldanýyn qadaǵalaıdy.
Toǵyzynshydan, jumys toptaryn qurady.
Onynshydan, qupııa qorlarǵa qatysty sheshimderdi de osy komıssııa qaraıtynǵa uqsaıdy.
Búgingi tańda komıssııanyń jumysyn Bilim jáne ǵylym mınıstrligi úılestiredi. Komıssııa quramy jylyna keminde bir ret jınalyp, jumys nátıjelerin talqylaıdy. Kópshiliktiń daýys berýimen sheshim qabyldanady. Sondaı-aq komıssııanyń jumysy úsh jylǵa sozylady eken. Demek kelesi jyly aıaqtalyp qalady degen sóz.
Memkomıssııanyń alǵashqy nátıjelerimen tanysý maqsatynda onyń músheleri jáne birqatar sarapshylarmen suhbattasyp kórgen bolatynmyn, sony nazarlaryńyzǵa usynamyn:
– Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııanyń múshesi ekensiz. Komıssııanyń búgingi nátıjeleri qandaı jáne oǵan kóńilińiz tolady ma?
Erlan Saıyrov, QR Parlament Májilisiniń depýtaty:
– Búgingi tańda komıssııa óziniń jumysyn jalǵastyrýda. Ashtyq máselesi, repressııa adamdardyń tizimi anyqtalyp, katalogqa engizilip jatyr. Bul jumys ári qaraı jalǵasyn tabady. Azamattardy tolyq aqtaýǵa eshqandaı kedergi joq. Qazirgi tańda ǵalymdar Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń basqa da memlekettik arhıvterinde jumys istep jatyr. Kerisinshe, memlekettiń búkil resýrstarynyń barlyǵy osy Qazaqstandaǵy arhıvterdi ashyp, sol arhıvterdegi materıaldardy tolyq jan-jaqty zertteýge baǵyttalǵan. Árbir baǵyt boıynsha jeke-jeke ǵylymı-tanymdyq jáne basqa da materıaldar shyǵatyn bolady.
Berik Ábdiǵalıuly, QR Parlament Májilisiniń depýtaty:
– Komıssııa qyzmetiniń birinshi kezeńi 1920-1950 jyldar aralyǵyn qamtıdy. Alda qosymsha zertteýlerdi jalǵastyrý qajet. Sondyqtan memkomıssııanyń jumysy 3 jylǵa sozylady.
– Naqaqtan naqaq qurban bolǵandardy tolyqtaı aqtaýǵa ne kedergi? Burmalanǵan shyǵarmalar men oıdan qurastyrylǵan jalalar ma? Álde basqa…
Dıhan Qamzabekuly, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń prorektory, akademık:
– Bul qylmystar qýǵyn-súrgin kezinde basqasha baǵalandy. Búgingi tańda ashtyqtyń saldarynan jasalynǵan (amalsyzdan) qylmys retinde qaralýda. Al endi suraq, osy máselelerdi búgingi kúnniń qylmystyq zańdarymen qarastyrý kerek pe, álde qoǵamnyń yqtımal zardaby retinde me? Mine, osylardy qarastyrýymyz qajet. Aqtaýdy qajet etetin dúnıeler óte kóp. Ol úshin 1930 jyldardan bergi shań basqan arhıvterdi tolyqtaı aqtarýymyz kerek.
Erlan Saılaýbaı, Alashtanýshy:
– Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna qatysty qujattar tolyqtaı jarııa emes. Olar áli de bolsyn qupııa saqtalady. Biraq bul baǵytta jumystar atqarylýda. Qazirge naqtylanǵan jarııa málimet shyqpady. Bunyń ózi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýǵa kedergi bolyp tabylady. Prezıdent pármenimen repressııa qurbandaryn aqtaýǵa tapsyrma berildi. Búgingi tańda óńirlik 11 jumys toby qurylyp, óz jumysyn jalǵastyrýda. Tipti, qazirdiń ózine birshama shyǵý tegi beımálim derekterdiń aqıqaty ashyldy.
– Erkin Nuratdınuly, doent, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty:
– Jalpy komıssııa byltyrdan bastap jarty jyldaı jumys istedi. Jyldyń bel ortasynan bastaldy. Negizinde Respýblıkalyq komıssııa odan da buryn quryldy. 2020 jyldyń aıaǵynda Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen qurylǵan nárse ǵoı. Úlken ıgilikti is boldy. Bıyl da Alla amandyq berse, qaıta jandanyp jatyr. Jarty jyldyń ishinde respýblıkalyq mańyzy bar qalalarda, árbir oblys ortalyqtarynda respýblıkalyq komıssııalar quryldy. Odan keıin árbir oblys ortalyqtarynda aımaqtyq komıssııalar quryldy. Mysaly, Almaty qalasynyń ózinde komıssııanyń quramynda 50 shaqty adam bar. Jalpy sany 9 top jumys istep jatyr. Komıssııanyń jumysyna kóńilim tolady. Óıtkeni osy jarty jyldyń ishinde shyny kerek ulken sharalar atqaryldy. Bizdiń komıssııanyń ózi úlken jınaq daıyndady. Aqtalmaǵandardyń esimderin usyndy. Bizdegi bir ǵana toptyń ózi (quramynda 5 adam) 150-deı belgisiz adamdardyń atyn usyndy. Bul tek Almaty qalasy boıynsha. Endi elestetip kórińiz respýblıka boıynsha daıyndalatyn bolsa, úlken qujattar jınaǵy ázir deýimizge bolady. Ekinshi másele, árbir toptyń óziniń taqyryptary bar. Toptar sol taqyryptar boıynsha jumys jasaýda. Jekelegen personaldar boıynsha emes. Mysaly, bizdiń toptyń jumysy Qazaqstannan basqa elge kóshýge májbúr bolǵandardyń taǵdyry jaıynda bolyp otyr. Al Alashtyqtarǵa keler bolsaq, olarǵa arnaıy top quryldy. Búgingi tańda onyń quramynda belgili alashtanýshy, akademık Mámbet Qoıgeldıev te bar. Sondyqtan da bul top Alash baǵytyndaǵy izdenisterdi odan ári tereńdetedi ǵoı dep oılaımyn. Alashtyqtardy tergeýge, jalpy solarǵa qatysty qujattardyń barlyǵyn zerdelep, zerttep alsaq ony nasıhattaý máselesi qıyn emes. Olardy aqtaý máselesi, belgisiz esimderdi jaryqqa shyǵarý máselesi sheshilgen soń olardy nasıhattaý máselesi birtindep jolǵa qoıylady dep esepteımin.
– Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn búgingi urpaqqa dáripteýdiń qandaı tıimdi tásilin usynar edińiz?
Dos Kóshim, «Ult taǵdyry» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy:
– Búgingi tańda komıssııanyń jumysy birqalypty júrgizilip jatyr. Komıssııanyń jumysyn aqparattyq deńgeıge taratý az dep oılaımyn. Tipti, kóńilimnen shyqpaıdy. Mysaly, men Mańǵystaýdaǵy jıynǵa qatysyp, sóz sóıledim. Onda 1930-1950 jyldar aralyǵyndaǵy máselelerdi ǵana qaradyq. Aıtqym kelgeni, jeltoqsan oqıǵasynyń qurbandaryn da osy komıssııanyń qaraýyna usyný kerek. Ol da osy máselelerdiń qataryna kiredi. Jeltoqsanda da kóp adamdar jazalandy, qaza boldy. Olardy kim jazalady, qandaı aıyp taqty solardy da anyqtaý qajet. Qazirge komıssııanyń jumysy memlekettik deńgeıde júrgizilip jatyr, ol qoǵamdyq deńgeıde júrýi kerek. Men bir-eki usynys berip edim, sonyń biri mynadaı: oblystyq gazetterge osy komıssııa boıynsha kimniń aıtar pikiri bar, kimniń qaı jerde qalaı jazalanǵany týraly aqparat berý kerek sekildi. Sebebi 1930-1940 jylǵy aqsaqaldarymyzdyń kózi tiri. Sebebi sol ýaqyttaǵylardyń bárin aıtyp ketýi kerek qoı. Osy turǵydan áleýmettik jelini paıdalaný, BAQ-ty paıdalaný jetimsiz bolyp otyr. Meniń oıymsha, qazir adamdar bar, derekter joǵalmaǵan jeltoqsan oqıǵasynan bastaý kerek. Óıtkeni, áli de tolyq aqtalmaǵan adamdar bar. Jalpy komıssııanyń qurylýyn durys sheshim dep sanaımyn. Biraq jumysyn odar ári jandandyrǵanymyz jón!
Bul rette, jýrnalıst Serik Ábikenuly mynadaı pikirde:
– Menińshe, 1993 jylǵy 14 sáýirdegi zańǵa túzetý engizý kerek. Onyń 6-baby kezindegi otarshy Keńes úkimetin qorǵaıdy. Ashtyqtyń saldarynan, qolyna qarý alǵan aqtańdaqtar nege bandy bolýy kerek. Komıssııa osyny eskerse deımin.
Ersaıyn Moldasanov, fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, doent:
– Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııanyń jumysynan habardarmyn. Qazirge, komıssııa jumysy baıaý júrýde. Sebepteri belgili. Birinshiden, óte oryndy suraq dep oılaımyn. Naqtyraq, Alash zııalylarynyń esimin dáripteýdiń eń tıimdi joly. Olar týraly egjeı-tegjeıli málimetterdi mektep pen joǵarǵy oqý oryndarynyń ádebıet, tarıh pánderiniń oqytý josparyna engizý kerek. Áli de bolsa zertteýler aıasyn keńeıtip, is-sharalar kóp ótkizile berýi kerek dep oılaımyn. Arnaıy Alash taný nemese Tulǵa taný páni eńgizilse. Árıne, tolyqqandy zerttelip, zerdelenip bolǵan soń. Olardyń bizge jetken eńbekterin keńinen nasıhattaǵanymyz jón. Sonda ǵana jas urpaq Alash zııalylarynyń ult úshin kúreskendigin tanyp, bile bastaıdy. Búgingi tańda Alash zııalylary usynǵan ulttyq ıdeıa aqparattyq keńistikte durys kórinis tappaı otyr. Sebebi Alash zııalylary sol tustaǵy Reseı yqpalynan shyǵyp, el bolýdy kózdedi. Olar sol úshin de kúresti. Dálirek aıtqanda, jeke el bolý múddesin qozǵady. Qazirgi tańda bul ıdeıa kópshilikke, ásirese, elimizde turyp jatqan orystildi azamattarǵa unamaıdy. Biz bul ıdeıanyń, sondaı-aq ony jasaýshylardyń qoǵamǵa eshqandaı qaýiptiligi joq ekendigin dáleldep, kórsetýimiz qajet. Olardyń halyq aldynda jaǵymdy ımmıdjin qalyptastyrýymyz kerek. Jasyqsyz jazalanǵandardy aqtap, tulǵasyn búgingi urpaqqa dáriptegenimiz durys. Olardyń ultshyl emes, ultjandy bolǵandyǵyn dáleldegenimiz durys qoı deımin.
Naýrıs Qazantaev, saıası qýǵyn-súrginniń qurbany bolǵan Qııash Qulataevtyń nemeresi:
– Sol kúndi kúńirene eske alamyn. Jendetter kelip ony alyp ketti. Ájem men aınalasyndaǵy áıelderdiń barlyǵy jylaǵany esimde. Atam sońǵy demine deıin kináli emestigin aıtty.
Mine, osy oqıǵadan keıin Qııash Qulataev tar qapasqa qamalǵan. Jazyqsyz jazalanyp, zyndanda azaptalǵan. Dál osy senarıı árbir aıyptalýshynyń basynan ótken. Qysqasyn aıtqanda, jazalaýshylar jerde qoldan tozaq ornatqan. Olar áıelderdi de dep aıap otyrmaǵan. Bárin jappaı qara jumysqa jekken. Balalardy 3 jasqa jetkennen soń anasynan aıyryp, bólek ustaǵan. Tipti, balasyn sodan keıin kórmegen desedi. Túrmeler mańynan qudyqtar qazylyp, aıyptalýshylardy solardyń ishine qamap azaptaıtyn bolǵan. Bul da júregi joq jazalaýshylardyń oılap tapqan sumdyǵy. Árıne, mundaı jazanyń sońynda ólim turdy. Derekterge súıensek, 1940-1950 jyldar aralyǵynda atalǵan jazalaý oryndarynan 40 myńdaı máıit tabylǵan. Ǵalymdardyń málimdeýinshe, elimiz boıynsha jalpy sany 100 myńdaı adam repressııanyń qurbany bolǵan. Bul sandar komıssııa zertteýinen soń áli de ósýi yqtımal.
Shyntýaıtynda kelgende aqtaıtyn dúnıeler kóp-aq. Ol úshin qoǵam bolyp qulyq tanytýymyz kerek. Óıtkeni áli kúnge deıin qoǵamda Stalındik kezeńge baılanysty kózqaras qalyptasyp úlgergen joq. Biri olaı deıdi, biri bylaı deıdi. Táńirge táýbe, qazaq halqy nebir náýbet kezeńderdi bastan ótkerse de qaıtadan tamyr alyp, eldik muratqa jetip otyrǵan eken. Qazaqtyń kez kelgen áýletine barsańyz ata-babalarynyń kórgen qıyndyqtaryn jipke tizip, baıandap bere alady. Sebebi ár qazaqtyń otbasy bul zulmat jyldardyń taýqymetin tartyp, zııanyn shekken. Mine, sondyqtan da eldiń erteńin, aýmaq tutastyǵyn oılaǵan ulylardyń erligin umytpaýymyz tıis. Olar máńgi urpaq jadynda saqtalýy kerek. Biz sonda ǵana máńgilik el bolyp, sonda ǵana kemel keleshekke jol ashamyz. Jazyqsyz jazalanǵandardyń laıyqty, ádil baǵasyn bergende ǵana azattyǵymyz bekem, birligimiz myǵym bolady.
Saıası qýǵyn-súrgin saldarynan qurban bolǵan muńlyqtardyń rýhy shat bolǵaı!
Oralbaı Mergenbaıuly,
«Adyrna» ulttyq portaly
