Jūqpaly auru salasyndaǧy zamanaui zertteulerge säikes, planetadaǧy jūqpaly aurulardan bolatyn ölım sebepterınıŋ tızımınde tuberkulez bırınşı orynda.
Tuberkulez barlyq jerde taralǧan.
Qazırgı uaqytta tuberkulezben syrqattanuşylar körsetkışınde jahandyq ösude. Tuberkulezdıŋ paida bolu sebepterı men damu prinsipterı jetkılıktı zerttelgen. Qazırgı uaqytta bükıl älemde syrqattanuşylyq pen ölım-jıtımnıŋ ösuı baiqalady.Bızdıŋ zamanymyzdaǧy tuberkulez. Būl auru qanşalyqty jiı kezdesedı?
Ötken ǧasyrdyŋ ortasynda keibır elderde (mysaly, AQŞ) tuberkulez derlık joiylǧan auru dep sanaldy. HH ǧasyrdyŋ aiaǧynda tuberkulezben syrqattanuşylyq kürt östı. Būl ürdıs künı bügınge deiın jalǧasyp keledı. DDSŪ (Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy) derekterı boiynşa tek 2006 jyly ǧana tuberkulezdıŋ 9,2-den astam jaŋa oqiǧasy tırkelgen.Tuberkulezdıŋ qozdyrǧyşy
Tuberkulezdıŋ qozdyrǧyşy tuberkulez taiaqşasy (Koh taiaqşasy, tuberkulez mikobakteriiasy, mycobacterium tuberculosis) - öte agressivtı jäne tözımdı mikrob. Tuberkulez qozdyrǧyşy keptırılgen qaqyryqta, topyraqta, lastanǧan zattarda ūzaq uaqyt ömır süre alady, sonymen qatar Kohtyŋ taiaqşasy köptegen dezinfeksiialyq qūraldarǧa öte tözımdı. Tuberkulezdıŋ qozdyrǧyşy mikobakteriialar tūqymdasynan şyqqan, oǧan Koh taiaqşasynan basqa mycobacterium avis, mycobacterium bovis (qūstar men ırı qara maldyŋ mikobakteriialary) kıredı. Belgılı bır jaǧdailarda ırı qara maldyŋ mikobakteriiasy adamdarda tuberkulezdı tudyruy mümkın. Aurudyŋ atauy" tuberkulez "latynnyŋ tuberculum sözınen şyqqan, ol "ısık"degendı bıldıredı. Terı tuberkulezınıŋ körınısterınıŋ bırı - terı astyndaǧy şyǧyŋqylardyŋ erekşe «tuberkulezınıŋ» paida boluy.Tuberkulezdı jūqtyru barysy qalai?
Tuberkulezdıŋ taraluynyŋ negızgı mehanizmı-aerogendık, iaǧni tuberkulez taiaqşasy adam aǧzasyna tynys alu arqyly enedı. Alaida, tamaq önımderı arqyly nemese tuberkulez qozdyrǧyşyn jūqtyrǧan zattarmen janasu arqyly da jūqtyru mümkın. Tuberkulezdıŋ ökpe formalary köbınese mikrobtyŋ auamen enuı kezınde, ışek formalary jäne tuberkulez qozdyrǧyşymen jūqtyrǧan önımderdı qoldanu kezınde paida bolady.Aurudyŋ damuy qalai jüredı?
Tuberkulezdıŋ damuynda ekı negızgı kezeŋdı bölıp körsetu kerek: infeksiia (infeksiianyŋ aǧzaǧa enuı) jäne aurudyŋ damuy. Tuberkulez qozdyrǧyşymen infeksiia bızdıŋ ärqaisymyzda kezdesedı, bıraq, auru, baqytymyzǧa orai jiı damymaidy. Sūraq tuyndaidy: qandai jaǧdailarda infeksiia auruǧa ainalady jäne aurudyŋ damuyna qalai qarsy tūruǧa bolady? Eger sız mikrobtyŋ aǧzaǧa enu sätınen bastap aurudyŋ damuyna deiın tuberkulez infeksiiasynyŋ damu mehanizmderın qarastyratyn bolsaŋyz, sız būl sūraqqa jauap bere alasyz. Denege engennen keiın tuberkulez taiaqşalaryn immundyq jüienıŋ jasuşalary ūstap alady: būl bızdıŋ denemızdıŋ Koh taiaqşalarymen küresudıŋ alǧaşqy jäne tiımdı ädısı. Eger adamnyŋ immundyq jüiesı jaqsy jūmys ıstese, onda tuberkulez taiaqşalary immundyq jasuşalardyŋ ışınde joiylady, infeksiia taralmaidy, qabynu oşaǧynyŋ özı şekteulı bolady - būl infeksiia prosesın aiaqtaidy. Tuberkulez taiaqşalarynyŋ enu ornynda şekteulı zaqymdanu oşaǧy qalady, ol kalsii tūzdarynyŋ jinaluyna bailanysty joiylady. Aita ketu kerek, mūndai oşaqtarda (kalsiilerde) mikobakteriia tuberkulezı köptegen jyldar boiy ömır süre alady jäne immundyq qorǧanys tömendegen kezde auru tudyruy mümkın. Balalarda, qart adamdarda, sondai - aq immundyq jüienıŋ belsendılıgı tömendegen adamdarda immundyq jasuşalar infeksiiany ūstai almaidy– būl tuberkulezdıŋ damuyna äkeledı. Tuberkulez infeksiia 7-9% jaǧdaiynda ǧana damidy dep sanalady. Tuberkulez infeksiiasynyŋ oşaqtary, tek, tuberkulezdıŋ asimptomatikalyq türıne şaldyqqan egde jastaǧy adamdardyŋ köpşılıgınde anyqtalady. Vaksinasiia tuberkulezge qarsy organizmnıŋ qarsylasuynda maŋyzdy röl atqarady.Tuberkulezdı jūqtyru qaupınıŋ faktorlary
Tuberkulezdı jūqtyru qaupı ekı negızgı faktormen anyqtalady: tuberkulezdıŋ aşyq türımen auyratyn nauqaspen qarym-qatynas jäne infeksiiaǧa joǧary sezımtaldyq. Tuberkulezdı jūqtyru qaupı tobyna mynalar kıredı: * Tuberkulezben auyratyn nauqaspen tūrmystyq tyǧyz bailanysta bolatyn adamdar (bır otbasy müşelerı, jataqhanadaǧy studentter); * Alkogoldı, esırtkını paidalanatyn adamdar; * Penitensiarlyq mekemelerdıŋ tūtqyndary nemese qyzmetkerlerı; * Medisina qyzmetkerlerı; * Tūraqty tūrǧylyqty jerı joq adamdar. Tuberkulez damuynyŋ qauıp faktorlary Tuberkulezdıŋ damu qaupı, bırınşıden, infeksiia epizodynyŋ boluymen, ekınşıden, denenıŋ qorǧanysynyŋ tömendeuımen anyqtalady. Tuberkulezdı jūqtyru qaupı bar adamdardyŋ barlyq toptary avtomatty türde tuberkulezdıŋ damu qaupı joǧary adamdar sanatyna kıredı, alaida aurudyŋ paida boluy üşın taǧy bır şart qajet: immunitettıŋ tömendeuı. Tuberkulezdıŋ damu qaupı joǧary adamdar tobyna mynalar kıredı: * Jaqynda jūqtyrǧan adamdar (infeksiiadan keiıngı alǧaşqy ekı jyl); * Būryn tuberkulezge küdıktı adamdar; * AİTV infeksiiasy, qant diabetı bar adamdar; * İmmundyq jüienıŋ belsendılıgın tömendetetın därılermen emdeletın adamdar; * Esırtkını, alkogoldı, temekını paidalanatyn adamdar; * Naşar tamaqtanatyn adamdar. Tuberkulez profilaktikasynyŋ äleumettık baǧyty Tuberkulezdıŋ aldyn-alu äleumettık baǧytqa ie, būl memleket auqymynda ekonomikalyq jäne sanitarlyq sipattaǧy şaralardy jüzege asyrudan tūrady. Mūndai ıs-şaralarǧa mynalar jatady: * halyqtyŋ tūrǧyn üi-tūrmystyq jaǧdaiyn jaqsartu; * eŋbek jaǧdailaryn oŋtailandyru, ökpenıŋ käsıbi aurularynyŋ aldyn alu; * atmosferalyq auanyŋ, su aidyndarynyŋ, topyraqtyŋ lastanuymen kürestı qosa alǧanda, qorşaǧan ortany sauyqtyru, kögaldandyru, önerkäsıptık gigienanyŋ sanitariialyq talaptaryn saqtau; * tamaqtanu sapasyn jaqsartu; * maskünemdıkke, naşaqorlyqqa, uytqūmarlyqqa, temekı şeguge qarsy küres; * dene şynyqtyru men sportty damytu, salauatty ömır saltyn nasihattau; * balalardy sauyqtyru jäne sanatoriilık-kurorttyq mekemeler jelısın keŋeitu; * januarlar men qūstardyŋ önerkäsıptık öndırısı oryndarynda äleumettık jäne sanitarlyq-veterinarlyq ıs-şaralardy jürgızu.Tuberkulezdıŋ spesifikalyq profilaktikasy
Tuberkulezdıŋ spesifikalyq profilaktikasynyŋ (tuberkulezge qarsy ekpelerdıŋ) basty maqsaty –balalar men eresek tūrǧyndardyŋ 30 jasqa deiın spesifikalyq jeke jäne ūjymdyq immunitet qalyptastyru. Būǧan BSJ vaksinasy – bastapqyda tırı, bıraq älsıregen MBT ştammy arqyly qol jetkızıledı. BSJ vaksinasynyŋ biologiialyq belsendılıgı (immunogendılıgı) vaksinasiialanǧan adamnyŋ aǧzasynda tamyr alu, vaksinasiia ornynda köbeiu jäne organizmnıŋ allergiialyq qaita qūrylymdauymen bırge erekşe jauap beru serpılısımen bailanysty. Būl ony tuberkulezdıŋ aldyn alu üşın paidalanuǧa mümkındık beredı. Vaksinasiia jaŋa tuǧan närestelerge ömırdıŋ 4-7-şı künınde jürgızıledı. Bırneşe jyldan keiın tuberkulezdıŋ aldyn alu maqsatynda revaksinasiia jüzege asyrylady. Tuberkulezdıŋ aldyn-alu Mantu synamasyn qoldana otyryp, revaksinasiiaǧa ümıtkerlerdı ırıkteudı qamtidy. Tek Mantu reaksiiasy terıs bolǧan adamdar qaita vaksinasiialanady. Tuberkulezge qarsy ekpelerdıŋ tiımdılıgın baǧalauǧa arnalǧan bırqatar jūmystardy taldau, BSJ vaksinasiiasy aurudyŋ damu qaupın 50% tömendetetının körsetedı. Vaksinasiia arqyly tuberkulezdıŋ aldyn-alu tropikalyq elderde bolatyn infeksiianyŋ joǧary qaupı jaǧdaiynda tiımdı. Ekpelermen qamtu neǧūrlym joǧary bolsa, tuberkulezben syrqattanu soǧūrlym tömen bolady. Vaksinasiia arqyly tuberkulezdıŋ aldyn-alu infeksiianyŋ tömendeuıne, tuberkulezdı meningit pen ölımnıŋ damu jiılıgınıŋ kürt tömendeuıne äkeledı.Himioprofilaktika
Tuberkulezdıŋ aldyn alu üşın himioprofilaktika jäne jappai fliuorografiialyq jäne allergologiialyq tekseruler erekşe röl atqarady. Himioprofilaktika-infeksiianyŋ damu qaupı joǧary adamdarda tuberkulez auruynyŋ aldyn aludyŋ tiımdı ädısı. Himioprofilaktika arqyly tuberkulezdıŋ aldyn alu alǧaşqyda MBT jūqpaǧan, bıraq tuberkulezben auyratyndarmen bailanysta bolǧan sau adamdarda jäne ekınşıde-MBT jūqtyrǧan nemese būryn auyryp jazylǧan adamdarda jürgızıluı mümkın. Bastapqy himioprofilaktika arqyly tuberkulezdıŋ aldyn alu tek aurudy ǧana emes, sonymen qatar inkubasiia kezeŋınde tuberkulez infeksiiasyn basu arqyly infeksiiany azaitady, ekınşıden – ekzogendık superinfeksiianyŋ aldyn alady jäne endogendık tuberkulez infeksiiasyn belsendıredı.Fliuorografiialyq tekseruler
Tuberkulezdıŋ aldyn-alu üşın eresek tūrǧyndardy jappai fliuorografiialyq tekseruden ötkızudıŋ tiımdılıgı joǧary. Jyl saiynǧy tekseru tuberkulezben auyratyn adamdardy uaqtyly anyqtauǧa kömektesedı. Tuberkulezdıŋ aldyn-alu jüiesındegı Fliuorografiia aurudyŋ erte kezeŋderınde emdeudı bastauǧa mümkındık beredı, būl onyŋ sättı boluynyŋ maŋyzdy şarty bolyp tabylady. Naqty jaǧdailarǧa, ärtürlı elderdegı densaulyq saqtau organdarynyŋ materialdyq-tehnikalyq jaraqtandyryluyna bailanysty tuberkulezdıŋ aldyn alu maqsatynda halyqty jappai nemese ırıktep zertteu jürgızıledı. Irıktemelı tekseru kezınde baqylauda tuberkulezdı jūqtyru jäne qaitalama tuberkulezdıŋ damu qaupı joǧary adamdar toby boluy tiıs.Tuberkulez oşaqtaryn sauyqtyru boiynşa epidemiiaǧa qarsy ıs-şaralar
Tuberkulezdıŋ aldyn alu üşın tuberkulez oşaqtaryn sauyqtyru boiynşa epidemiiaǧa qarsy ıs-şaralardyŋ maŋyzy zor. Būl ıs-şaralar epidemiialyq prosestıŋ barlyq üş buynyna: infeksiia közıne, berılu joldaryna jäne tuberkulezge beiım adamdarǧa äser etu arqyly jürgızıledı. Tuberkulez oşaqtarynda tuberkulezdıŋ aldyn alu: * tuberkulezben auyratyn nauqastardy jäne äsırese MBT-da anyq böluşılerdı diagnoz qoiylǧannan keiın auruhanaǧa jatqyzu; * qorytyndylap, al keiınnen - aǧymdaǧy dezinfeksiiany jürgızu; * nauqastarmen bailanysta bolǧan adamdardy jüielı, ūzaq tekseru; * immunitettı qalyptastyru kezeŋınde bailanysta bolǧan adamdardy vaksinasiialau, revaksinasiialau jäne oqşaulau; * janasuda bolǧan adamdarǧa qatysty himioprofilaktika; * nauqasty jäne ainalasyndaǧy adamdardy sanitariialyq-gigienalyq daǧdylarǧa üiretu; * nauqastyŋ otbasynyŋ tūrǧyn üi-tūrmystyq jaǧdaiyn jaqsartu. Öndırıs jaǧdaiynda tuberkulezdıŋ aldyn alu Nauqastardyŋ tūrǧylyqty jerındegı oşaqtardaǧy epidemiiaǧa qarsy jäne aldyn alu ıs-şaralarymen qatar, tuberkulezben küreste öndırıs jaǧdaiynda tuberkulezdıŋ aldyn aludyŋ maŋyzy zor. Sanitarlyq erejelerge säikes, tuberkulez auruymen auyratyn nauqastar keibır öndırısterde jäne bırqatar mekemelerde jūmys ısteuge jıberılmeidı. Tyiym salu şaralary qoldanylatyn käsıpter tızımın üş sanatqa böluge bolady: Bırınşı sanat-mektepke deiıngı, mektep jäne sanatorii-kurorttyq beiındegı balalar mekemelerınıŋ qyzmetkerlerı. Ekınşı sanat-şikızatpen, jartylai fabrikattarmen jäne daiyn önımdermen tıkelei bailanysta bolatyn, sondai-aq öndırıstık jabdyqty jöndeudı, tazalaudy jäne dezinfeksiialaudy jüzege asyratyn qoǧamdyq tamaqtanu jäne tamaq önerkäsıbı qyzmetkerlerı. Üşınşı sanat-kommunaldyq qyzmet körsetu salasynyŋ qyzmetkerlerı, onda tuberkulezdıŋ tūraqty profilaktikasy qajet: monşaşylar, şaştarazdar, kosmetologtar, kır juatyn oryndarǧa kır juu jäne kiım berudı qamtamasyz etetın tūlǧalar, qoǧamdyq kölıktıŋ jolserıkterı men konduktorlary, stiuardessalar men taksi jürgızuşılerı, sport ǧimarattarynyŋ, kıtaphanalardyŋ qyzmetkerlerı. Jyl saiyn 24 nauryzda bız Düniejüzılık tuberkulezben küres künın densaulyq, qoǧam jäne ekonomika üşın osy aurudyŋ apatty saldarlaryna qoǧamnyŋ nazaryn audaru jäne tuberkulezdıŋ jahandyq ındetın joiu boiynşa küş-jıgerdı jandandyru maqsatynda ötkızemız. 1882 jyly osy künı doktor Robert Koh tuberkulezdıŋ qozdyrǧyşy bolyp tabylatyn bakteriianyŋ aşylǧanyn jariialady, būl aurudy diagnostikalau men emdeudıŋ jaŋa mümkındıkterın aşty. Tuberkulez bükıl älemde eŋ qauıptı jūqpaly aurulardyŋ bırı bolyp qala beredı. Kün saiyn tuberkulezden 4000-ǧa juyq adam qaitys bolady. Kün saiyn şamamen 28000 adam aldyn-alu jäne emdeuge bolatyn aurumen auyrady. 2000 jyldan bastap tuberkulezge qarsy jahandyq küş-jıger 63 million adamnyŋ ömırın saqtap qaldy degen boljam bar. Alaida, COVID-19 pandemiiasy aurumen küreste qol jetkızılgen jetıstıkterdı joqqa şyǧardy. 2020 jyly on jyldan astam uaqyt ışınde alǧaş ret tuberkulezden qaitys bolǧandar sanynyŋ ösuı baiqaldy. 2020 jyly tuberkulezden 1,500,000 adam qaitys boldy. Tuberkulezdı joiu jönındegı jahandyq küş-jıgerdıŋ nätijesınde 2000 jyldan berı 66,000,000 adam ömırın saqtap qaldy DDSŪ-Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy AİTV-infeksiiasy-adamnyŋ immun tapşylyǧy virusy MBT-tuberkulez mikobakteriiasy Torakaldy hirurg, ftiziatr därıger Kesebaev Tūŋǧyş Kümısbaily "Ftiziopulmonologiia ortalyǧy" DSB Almaty qalasyŪqsas jaŋalyqtar
