Qazaqstan Táýelsizdik alǵan jyldan beri úsh tuǵyrly til, ıaǵnı mýltılıngvızm ustanymyn ustanady. Ol qazaq, orys, aǵylshyn tilderin birdeı meńgerýdi talap etedi. Alaıda Memlekettik til, ıaǵnı qazaq tili keıinge qalyp bara jatqandaı. Táýelsizdik jyldary ulttyq tildiń áleýetin arttyrýǵa arnalǵan birqatar ister atqarylǵanymen, búginge deıin sheshimin tappaǵan máseleler barshylyq. Osy turǵyda «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Almaty qalasyndaǵy tóraǵasy Qusman Shalabaevpen suhbattasty.
- Qazaq tiliniń mártebesin kóterý maqsatynda 2021 jyly 26 qarashada «Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy qaıta quryldy. Ózińiz tóraǵalyq etip otyrǵan qoǵamnyń atqarar mindetteri qandaı?
- Halyqaralyq «Qazaq tili qoǵamy» alǵash ret 1989 jyly Almatyda ótken I quryltaıda qurylǵan bolatyn. 1992 jyly II quryltaıy ótip, keıin 11 jyldaı biraz toqyrap qaldy. Alaıda 2021 jyly 26 qarasha kúni Túrkistan qalasynda «Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń VIquryltaıy ótti. Oǵan Qazaqstannyń Memlekettik hatshysy, Premer-Mınıstrdiń orynbasary, Májilis depýtattary, Bilim jáne Ǵylym mınıstri, zııaly qaýym ókilderi, qoǵam qaıratkerleri jáne til janashyrlary qatysqan edi. Sol jıynda qoǵamnyń jumysyna serpin berý maqsatynda jeti mindetti júzege asyrýdy tapsyrdy.
Atap aıtsaq, aldymen, qoǵamnyń óńirdegi fılıaldaryn ashyp, materıaldyq bazalaryn nyǵaıtý jáne elektrondy resýrstaryn damytýdy tapsyrdy. Eldegi saıası partııalar men memlekettik emes uıymdarmen tyǵyz baılanysta bolý, latyn grafıkasyna aýysý úshin qoǵamdyq qoldaý jumystaryn júrgizý, shet memleketterinde ómir súrip jatqan qandastarymyz ben elimizdegi orys tildi turǵyndarymyzdyń qazaq tilin meńgerýine kómektesý mindetteldi. Qazir aýdan ákimdikterinde, túrli úıymdar men qoǵamdyq ortalarda, mektep jáne bala-baqsha, oqý oryndarynda bastaýysh uıymyn qurý júzege asyrylyp jatyr.
- Elimizde tarıhı oqıǵalarǵa baılanysty qalyptasqan tildik ahýal, orys tiliniń ústemdigi áli kúnge deıin bar. Ony qalaı joıa alamyz? Memlekettik tildiń qoldaný aıasyn keńeıtý úshin, qazaq tiliniń mártebesin ózge tilderden bıiktetý maqsatynda qandaı sharalar atqarýymyz kerek?
- Árıne, óz elimizde óz tilimizdiń tuǵyry bıik bolýy kerek. Aldymen, ózge ulttyń tiline tıispeı, qazaq tiline degen qajettilik júıesin qalyptastyrýymyz kerek. Odan bólek, júıeli túrde mehanızm qurýymyz qajet. Máselen, Anglııa bir zat óndirip, tanymal bolmasa da, Memlekettik tilderiniń arqasynda búkil álemdi óz tilderinde sóıletip otyr. Óıtkeni, olarda áý bastan tildiń júıeli túrde mehanızmi boldy.
Elimiz Egemendikke qol jetkizgen alǵashqy jyldarynda ekonomıkalyq daǵdarystardan bólek, rýhanı ahýal syn-kótermeı turdy. Keńes Odaǵynan shyqqan halqymyz úshin tolyqtaı ulttyq tilde saırap ketý qıynǵa soqty. Áli kúnge deıin bılıngvızm, ıaǵnı tek qazaq jáne orys tilderinde sóıleý bar. Keıin «Til týraly zań» qabyldanyp, túrli reformalar júrgizildi. Alaıda til máselesinde aqsaqtap kelemiz. Ol úshin árbir tulǵa ózinen bastaǵany durys. Kez kelgen ortada Memlekettik tilde sóılep, qazaq tilinde qyzmet etýdi talap etýi qajet.
Odan bólek, bala jastaıynan qandaı tildi ortada ósse, soǵan beıim bolatynyn eskergenimiz jón. Túrli telearnadaǵy baǵdarlamalar, mýltfılmder qazaq tilinde saırasa, bala tili de qazaq tiline sýdaı bolar edi. Bul ata-analardyń jaýapkershiliginde ǵana emes, buqaralyq aqparat quraldarynyń da áserinen bolady. Óıtkeni, qaı tilde aqparat kóp bolsa, sol tildi meńgerý qarqyndy júredi.Sondyqtan aqparattardy qazaq tilinde saýatty ári túsinikti etip taratýymyz qajet.
Sonymen qatar, aralas mektepter men jekemenshik bala-baqshalardyń orys tilinde sóıleýi úlken másele. Ol úshin bala-baqsha tárbıeshilerine qazaq tilin bilýi jáne sóıleýi mindettelýi qajet. Oqýshylarǵa beriletin taqpaqtar, tapsyrmalar qazaq tilinde bolýy shart.
Biz – Otansúıgish, qonaqjaı elmiz. Sondyqtan elimizdi 130-dan astam ult mekendeıdi. Olardyń ulttyq tili, dini, salt-dástúri bar. Biraq Qazaqstan Respýblıkasynyń kez kelgen azamaty qazaq tilinde sóıleýi kerek dep olaımyn. Ol ózge ult bolsyn, qazaq bolsyn, bárine ortaq bolýy kerek. Alaıda biz olardyń tilin, dinin, salt-dástúrin kemsitýge jol bermeımiz ári qurmetteımiz.
Búginde Qazaqstanda turatyn qazaqtardyń úles paıyzy 70 paıyzǵa jýyqtady. Bul qazaq tilinde sóıleıtin adamdardyń da sanynyń artqanyn bildiredi. Sondaı-aq, sońǵy jyldary baıqaımyz, qazaq tili trendte. Áleýmettik jelilerde ózge ult ókilderi qazaq tilinde chellendjder jasap, ulttyq naqyshta kıinip beınelerin jarııalap jatady. Biz buǵan súısinemiz. Bul qarqynda qazaq tili tuǵyrly bolary sóssiz.
- «Til týraly» zańǵa kóńilińiz tola ma?
- Kóńilim tolmaıdy. «Til týraly zańǵa» ózgeris eńgizý qajet. «Orys jáne qazaq tilderin qatar qoldanylsyn» degendi jeleý etip, kóp mekeme is-qaǵazdardy orys tilinde ǵana paıdalanady. Hat almasý, is-sharany orys tilinde ótkizýdi ádetke aınaldyryp alǵan. Tipti, Konstıtýııamyzdyń ózi aldymen, orys tilinde jazylyp, keıin qazaq tiline aýdarylady. Ondaı da biz turmaq, zań shyǵarýshy organdar da túsinbeıdi. Sondyqtan «Til týraly zańdy» aldymen túsinikti etip, qazaq tilinde jazý qajet. Odan bólek, qazaq tiline basymdyq berý kerek.
Kúni keshe ǵana Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev joldaýynda bılikke qazaq tilin jetik biletinder ǵana alynatyndyǵyn málimdegen bolatyn. Budan keıin zań da, tildiń qoldanysy da jaqsara túsetinine senemin. Óıtkeni, tildi túsinetin, tildi qurmetteıtin adam ǵana ony jaqsarta almaq.
- Tildik normalarǵa baılanysty zań buzýshylardy jaýapqa tartý máselesi áli de rettelmegen. Iaǵnı, qoldanystaǵy zańnamada til normalaryn buzǵan jeke jáne zańdy tulǵalardy jaýapqa tartý talaptary bolǵanymen, ony iske asyrý mehanızmderi sońyna deıin jete qoımady. Osy turǵyda “Halyqaralyq “Qazaq tili” qoǵamynyń kómegi bola ma? Qandaı ister atqarady?
- Árıne, «Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń bıyl alǵa qoıǵan mindetteriniń qatarynda osy tildiń normalarǵa qatysty zań buzýshylarǵa eskertý berip, olardy jaýapqa tartý máselesi bar. Búginde birneshe jobalar memleketten qoldaý kútýde. Sonyń biri, qoǵamdyq oryndar, mekemeler men jarnama taqtaıshalaryndaǵy qateler, meıramhana men ashanalardyń qazaqsha mázirde bolýyn tolyqtaı qadaǵalaý jobasy.
Qazaqstanda turyp, qazaqsha qate jazý uıat! Aldymen, osy máseleni sheship alýmyz qajet. Óıtkeni, biz jarnama taqtaıshalarynan túrli qatelerdi jáne keı mázirdiń tek orys tilde ǵana nusqasy bar ekenin kórip júrmiz. Olarǵa qoldanylyp jatqan sharalar men eskertýlerdi baıqamaımyz. Sondyqtan osy jobany iske asyrýdy kózdep otyrmyz. Tek ákimdik tarapynan qoldaý bolsa bolǵany.
Jobany tek Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń músheleri ǵana emes, barlyq Qazaqstan turǵyndary paıdalana alatyn bolady. Sol arqyly tilge janashyr árbir jan qoǵamǵa paıdasyn tıgize alady.
- Til saıasatynda sońǵy jyldary oryn alǵan mańyzdy ózgeristiń biri – qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshirý jumystary bolatyn. Alaıda áli kúnge deıin tolyqtaı latyn áripine kóshe almaı júrmiz? Ne úshin dep oılaısyz?
- Elimiz úshin latyn grafıkasy tansyq emes. Óıtkeni, 1929-1940 jyldarynda tilimiz latynsha tańbalandy. Keıin KSRO-nyń otarynda bolyp, kırıll qaripterin qoldanýǵa májbúr boldyq. Mine, endi 2025 jylǵa deıin tolyqtaı latyn qaripine kóshý maqsatymyz bolyp otyr. Bul ıfrly álemde elimizdi ilgeri jyljytýǵa kóp septigin tıgizedi. Biz qazaq tilin latynǵa kóshirý arqyly kırıll qaripinen bas tartyp, orys tilinen irgemizdi alshaqtatamyz. Tilimiz óz aldyna derbes til bolady. Osy turǵydan qazirden bastap, is-qaǵazdar men oqýlyqtardy latyn grafıkasymen shyǵara berýimiz qajet.
Alaıda ǵalymdardyń arasynda áli kúnge deıin talas-tartys bolyp jatyr. Biri – HH ǵasyrdyń basynda qoldanylǵan Ahmet Baıtursynovtyń álipbıin qoldasa, biri 34 tańbadan turatyn Túrki elderiniń latyn grafıkasyn qoldaıdy. Áli de Til salasynyń mamandary latyn qaripine negizdelgen qazaq álipbıiniń úlgilerin jasaýda.
Árıne, latyn álipbıine kóshý arqyly ultymyzdyń sanasyn buǵaýdan bosata otyra, túrki álemine yqpaldasyp, rýhanı ulttyq sanamyzdyń jańǵyrýyna jol ashamyz. Joǵaryda atap ótken birneshe sebepterdi de sheshý máselesin qolǵa alsaq, qazaq tiliniń mártebesi asqaq bolady. Biraq biz buny búginnen bastap, qolymyzdaǵy bar múmkindikterdi paıdalanyp, atsalysýymyz kerek!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
