قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق تىلىندە قاتە جىبەرۋىمىز ۇيات! – قۇسمان شالاباەۆ

4654
Adyrna.kz Telegram


قازاقس
تان تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى ءۇش تۇعىرلى ءتىل، ياعني مۋلتيلينگۆيزم ۇستانىمىن ۇستانادى. ول قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن بىردەي مەڭگەرۋءدى تالاپ ەتەدءى. الايدا مەملەكەتتىك ءتىل، ياعني قازاق ءتىلى كەيىنگە قالىپ بارا جاتقانداي. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلتتىق ءتىلدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا ارنالعان بىرقاتار ىستەر اتقارىلعانىمەن، بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بارشىلىق. وسى تۇرعىدا «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ الماتى قالاسىنداعى توراعاسى قۇسمان شالاباەۆپەن سۇحباتتاستى.

- قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا 2021 جىلى 26 قاراشادا «حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قايتا قۇرىلدى. ءوزىڭىز توراعالىق ەتىپ وتىرعان قوعامنىڭ اتقارار مىندەتتەرى قانداي?

حالىقارالىق «قازاق ءتىلى قوعامى» العاش رەت 1989 جىلى الماتىدا وتكەن I قۇرىلتايدا قۇرىلعان بولاتىن. 1992 جىلى  II قۇرىلتايى ءوتىپ، كەيىن 11 جىلداي ءبىراز توقىراپ قالدى. الايدا  2021 جىلى 26  قاراشا كۇنى تۇركىستان قالاسىندا «حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ VIقۇرىلتايى ءوتتى. وعان قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى, زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قوعام قايراتكەرلەرى جانە ءتىل جاناشىرلارى قاتىسقان ەدى. سول جيىندا قوعامنىڭ جۇمىسىنا سەرپىن بەرۋ ماقساتىندا جەتى مءىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىردى.

اتاپ ايتساق، الدىمەن، قوعامنىڭ وڭىردەگى فيليالدارىن اشىپ، ماتەريالدىق بازالارىن نىعايتۋ جانە ەلەكتروندى رەسۋرستارىن دامىتۋدى تاپسىردى. ەلدەگى ساياسي پارتيالار مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋ، لاتىن گرافيكاسىنا اۋىسۋ ءۇشىن قوعامدىق قولداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، شەت مەملەكەتتەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز بەن ەلىمىزدەگى ورىس ءتىلدى تۇرعىندارىمىزدىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە كومەكتەسۋ مىندەتتەلءدى. قازىر اۋدان اكىمدىكتەرىندە، ءتۇرلى ءۇيىمدار مەن قوعامدىق ورتالاردا، مەكتەپ جانە بالا-باقشا، وقۋ ورىندارىندا باستاۋىش ۇيىمىن قۇرۋ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.

 

- ەلىمىزدە تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى قالىپتاسقان تىلدىك احۋال، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى ءالى كۇنگە دەيىن بار. ونى قالاي جويا الامىز؟ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن،  قازاق ءتىلىنىڭ ءمارتەبەسىن وزگە تىلدەردەن بيىكتەتۋ ماقساتىندا قانداي شارالار اتقارۋىمىز كەرەك؟

ارينە، ءوز ەلىمىزدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرى بيىك بولۋى كەرەك. الدىمەن، وزگە ۇلتتىڭ تىلىنە تيىسپەي، قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ودان بولەك، جۇيەلى تۇردە مەحانيزم قۇرۋىمىز قاجەت. ماسەلەن، انگليا ءبىر زات ءوندىرىپ، تانىمال بولماسا دا، مەملەكەتتىك تىلدەرىنىڭ ارقاسىندا بۇكىل الەمءدى ءوز تىلدەرىندە سويلەتىپ وتىر. ويتكەنى، ولاردا ءاۋ باستان ءتىلدىڭ جۇيەلى تۇردە مەحانيزمى بولدى.

ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن العاشقى جىلدارىندا ەكونوميكالىق داعدارىستاردان بولەك، رۋحاني احۋال سىن-كوتەرمەي تۇردى. كەڭەس وداعىنان شىققان حالقىمىز ءۇشىن تولىقتاي  ۇلتتىق تىلدە سايراپ كەتۋ قيىنعا سوقتى. ءالى كۇنگە دەيىن بيلينگۆيزم، ياعني تەك قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەۋ بار. كەيىن «ءتىل تۋرالى زاڭ» قابىلدانىپ، ءتۇرلى رەفورمالار جۇرگىزءىلدى. الايدا ءتىل ماسەلەسىندە اقساقتاپ كەلەمىز. ول ءۇشىن ءاربىر تۇلعا وزىنەن باستاعانى دۇرىس. كەز كەلگەن ورتادا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، قازاق تىلىندە قىزمەت ەتۋدى تالاپ ەتۋى قاجەت.

ودان بولەك، بالا جاستايىنان قانداي ءتىلدى ورتادا وسسە, سوعان بەيىم بولاتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ءتۇرلى تەلەارناداعى باعدارلامالار، مۋلتفيلمدەر قازاق تىلىندە سايراسا، بالا ءتىلى دە قازاق تىلىنە سۋداي بولار ەدى. بۇل اتا-انالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە عانا ەمەس، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا اسەرىنەن بولادى. ويتكەنى، قاي تىلدە اقپارات كوپ بولسا، سول ءتىلدى مەڭگەرۋ قارقىندى جۇرەدى.سوندىقتان اقپاراتتاردى قازاق تىلىندە ساۋاتتى ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ تاراتۋىمىز قاجەت.

سونىمەن قاتار، ارالاس مەكتەپتەر مەن جەكەمەنشىك بالا-باقشالاردىڭ ورىس تىلىندە سويلەۋى ۇلكەن ماسەلە. ول ءۇشىن بالا-باقشا تاربيەشىلەرىنە قازاق ءتىلىن ءبىلۋى جانە سويلەۋى مىندەتتەلۋى قاجەت. وقۋشىلارعا بەرىلەتىن تاقپاقتار, تاپسىرمالار قازاق تىلىندە بولۋى شارت.

ءبىز – وتانسۇيگىش، قوناقجاي ەلمىز. سوندىقتان ەلىمىزدى 130-دان استام ۇلت مەكەندەيدى. ولاردىڭ ۇلتتىق ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى بار. بىراق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك دەپ ولايمىن. ول وزگە ۇلت بولسىن،  قازاق بولسىن، بارىنە ورتاق بولۋى كەرەك. الايدا ءبىز ولاردىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن كەمسىتۋگە جول بەرمەيمىز ءارى قۇرمەتتەيمىز.

بۇگىندە قازاقستاندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلەس پايىزى 70 پايىزعا جۋىقتادى. بۇل قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادامداردىڭ دا سانىنىڭ ارتقانىن بىلدىرەدى. سونداي-اق، سوڭعى جىلدارى بايقايمىز، قازاق ءتىلى ترەندتە. الەۋمەتتىك جەلىلەردە وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق تىلىندە چەللەندجدەر جاساپ، ۇلتتىق ناقىشتا كيىنىپ بەينەلەرىن جاريالاپ جاتادى. ءبىز بۇعان سۇيسىنەمىز. بۇل قارقىندا قازاق ءتىلى تۇعىرلى بولارى ءسوسسىز.

«ءتىل تۋرالى» زاڭعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- كوڭىلىم تولمايدى. «ءتىل تۋرالى زاڭعا» وزگەرىس ەڭگىزۋ قاجەت. «ورىس جانە قازاق تىلدەرىن قاتار قولدانىلسىن» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، كوپ مەكەمە ءىس-قاعازداردى ورىس تىلىندە عانا پايدالانادى.  حات الماسۋ، ءىس-شارانى ورىس تىلىندە وتكىزۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان.  تىپتى، كونستيتۋتسيامىزدىڭ ءوزى الدىمەن، ورىس تىلىندە جازىلىپ، كەيىن قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. ونداي دا ءبىز تۇرماق، زاڭ شىعارۋشى ورگاندار دا تۇسىنبەيدى. سوندىقتان «ءتىل تۋرالى زاڭدى» الدىمەن تۇسىنىكتى ەتىپ، قازاق تىلىندە جازۋ قاجەت. ودان بولەك، قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ كەرەك.

كۇنى كەشە عانا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جولداۋىندا بيلىككە قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەتىندەر عانا الىناتىندىعىن مالىمدەگەن بولاتىن. بۇدان كەيىن زاڭ دا، ءتىلدىڭ قولدانىسى دا جاقسارا تۇسەتىنىنە سەنەمىن. ويتكەنى، ءتىلدى تۇسىنەتىن، ءتىلدى قۇرمەتتەيتىن ادام عانا ونى جاقسارتا الماق.

- تىلدىك نورمالارعا بايلانىستى زاڭ بۇزۋشىلاردى جاۋاپقا تارتۋ ماسەلەسى ءالى دە رەتتەلمەگەن. ياعني، قولدانىستاعى زاڭنامادا ءتىل نورمالارىن بۇزعان جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردى جاۋاپقا تارتۋ تالاپتارى بولعانىمەن، ونى ىسكە اسىرۋ مەحانيزمدەرى سوڭىنا دەيىن جەتە قويمادى. وسى تۇرعىدا “حالىقارالىق “قازاق ءتىلى” قوعامىنىڭ كومەگى بولا ما؟ قانداي ىستەر اتقارادى؟

- ارينە، «حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ بيىل العا قويعان مىندەتتەرىنىڭ قاتارىندا وسى ءتىلدىڭ نورمالارعا قاتىستى زاڭ بۇزۋشىلارعا ەسكەرتۋ بەرىپ، ولاردى جاۋاپقا تارتۋ ماسەلەسى بار. بۇگىندە بىرنەشە جوبالار مەملەكەتتەن قولداۋ كۇتۋدە. سونىڭ ءبىرى، قوعامدىق ورىندار، مەكەمەلەر مەن جارناما تاقتايشالارىنداعى قاتەلەر، مەيرامحانا مەن اسحانالاردىڭ قازاقشا مازىردە بولۋىن تولىقتاي قاداعالاۋ جوباسى.

قازاقستاندا تۇرىپ، قازاقشا قاتە جازۋ ۇيات! الدىمەن، وسى ماسەلەنى شەشىپ الۋمىز قاجەت. ويتكەنى، ءبىز جارناما تاقتايشالارىنان ءتۇرلى قاتەلەردى جانە كەي ءمازىردىڭ تەك ورىس تىلدە عانا نۇسقاسى بار ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ولارعا قولدانىلىپ جاتقان شارالار مەن ەسكەرتۋلەردى بايقامايمىز. سوندىقتان وسى جوبانى ىسكە اسىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. تەك اكىمدىك تاراپىنان قولداۋ بولسا بولعانى.

جوبانى تەك حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ مۇشەلەرى عانا ەمەس، بارلىق قازاقستان تۇرعىندارى پايدالانا الاتىن بولادى. سول ارقىلى تىلگە جاناشىر ءاربىر جان  قوعامعا پايداسىن تيگىزە الادى.

- ءتىل ساياساتىندا سوڭعى جىلدارى ورىن العان ماڭىزدى وزگەرىستىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جۇمىستارى بولاتىن. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي لاتىن ارىپىنە كوشە الماي ءجۇرمىز؟ نە ءۇشىن دەپ ويلايسىز؟

ەلىمىز ءۇءشىن لاتىن گرافيكاسى تانسىق ەمەس. ويتكەنى، 1929-1940 جىلدارىندا ءتىلىمىز لاتىنشا تاڭبالاندى. كەيىن كسرو-نىڭ وتارىندا بولىپ، كيريلل قارىپتەرىن قولدانۋعا ءماجبۇر بولدىق. مىنە، ەندى 2025 جىلعا دەيىن تولىقتاي لاتىن قارىپىنە كوشۋ ماقساتىمىز بولىپ وتىر. بۇل تسيفرلى الەمدە ەلىمىزدى ىلگەرى جىلجىتۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى. ءبىز قازاق ءتىلىن لاتىنعا كوشىرۋ ارقىلى كيريلل قارىپىنەن باس تارتىپ، ورىس تىلىنەن ىرگەمىزدى الشاقتاتامىز. ءتىلىمىز ءوز الدىنا دەربەس ءتىل بولادى. وسى تۇرعىدان قازىردەن باستاپ، ءىس-قاعازدار مەن وقۋلىقتاردى لاتىن گرافيكاسىمەن شىعارا بەرۋىمىز قاجەت.  

الايدا عالىمداردىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن تالاس-تارتىس بولىپ جاتىر. ءبىرى – حح عاسىردىڭ باسىندا قولدانىلعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءالىپبيىن قولداسا، ءبىرى 34 تاڭبادان تۇراتىن تۇركى ەلدەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسىن قولدايدى. ءالى دە ءتىل سالاسىنىڭ ماماندارى لاتىن قارىپىنە نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ ۇلگىلەرىن جاساۋدا.

ارينە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ ساناسىن بۇعاۋدان بوساتا وتىرا، تۇركى الەمىنە ىقپالداسىپ، رۋحاني ۇلتتىق سانامىزدىڭ جاڭعىرۋىنا جول اشامىز. جوعارىدا اتاپ وتكەن بىرنەشە سەبەپتەردى دە شەشۋ ماسەلەسىن  قولعا الساق، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى اسقاق بولادى. بىراق ءبىز بۇنى بۇگىننەن باستاپ، قولىمىزداعى بار مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، اتسالىسۋىمىز كەرەك!

- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

دانا نۇرمۇحانبەت

«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى

 

پىكىرلەر