Tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor Saıat Ybyraı 2010 jyly «sopylar isi» boıynsha 12 jylǵa bas bostandyǵynan aırylǵan bolatyn. Mine, sońǵy 8 jyl boıy zııaly qaýym ókilderi men qoǵam Saıat Muratulyn bostandyqqa shyǵarý týraly bılikke talap qoıýmen kele jatyr. Osy talap-tilektiń áseri bolsa kerek, kúni keshe professor meriziminen buryn bostandyqqa shyqty. Matrıa.kz Saıat Ybyraıdyń advokaty Abzal Quspanmen habarlasyp, az-kem suhbattasqan edi.
– «Sopylar isi» boıynsha aıyptalǵan Saıat Ybyraıdyń bostandyqqa shyqqany qutty bolsyn. Professordyń bostandyqqa shyǵýyna quqyq qorǵaýshy retinde sizdiń eńbegińiz kóp sińdi dep oılaımyz...
– Rahmet. Qatty qýanyp jatyrmyz.
– Kúni keshe ǵana bir top zııaly qaýym ókilderi Saıat Ybyraıdy túrmeden bosatý týraly prezıdentke hat jazyp edi. Aǵamyzdyń azattyqqa shyǵýyna osy hat áser etti me?
– Saıat Ybyraıdyń bostandyqqa shyǵýyna zııaly qaýym ókilderiniń ashyq hattarynan bastap, árbir azamattyń tilekshi bolǵany áser etti dep oılaımyn. Sondaı-aq, qatań rejımdegi túzeý kolonııasynda otyrǵanda aǵamyz ózin tártipti ustap, qoǵamǵa paıdaly jumystarmen aınalysty.
Jalpy adamdy eńbekpen túzeý kerek degen burynnan kele jatqan qaǵıda bar. Osyǵan sáıkes, aǵamyz túzeý mekemesinde eki monografııa jazyp, robot qurastyrdy. Bir ǵana Asqar Jumadildaev aǵamyzdyń ózi bir emes, birneshe ret Saıat Ybyraıdy bostandyqqa shyǵarý týraly batyl pikir bildirdi.
Osyndaı qoǵam ókilderiniń talap-tilegi qylmystyq atqarý júıesi men UQK basshylaryn oılandyrsa kerek. Áıtpese, osy jyldyń 15 aqpan kúni Semeı qalalyq soty bizdiń ótinishimizdi oryndaýdan bas tartqan edi. Al búgin Shyǵys Qazaqstan oblystyq sotynyń apellıaııalyq alqasy Saıat Ybyraıdy bostandyqqa shyǵarý týraly sheshim shyǵardy. Qudaı qalasa, aǵamyz búgin bostandyqqa shyǵady.
– Saıat Ybyraıdy zııaly qaýym ókilderinen bastap, qarapaıym azamattarǵa deıin kináli emes dep esepteıdi. Demek, aldaǵy ýaqytta atalǵan azamatty aqtaý jumystaryn júrgizesizder me?
– Men úshin qazirgi tańda Saıat Ybyraıdyń aman-esen bostandyqqa shyǵyp, otbasymen qaýyshqany mańyzdy. Al endi aqtalý máselesin sál demalyp alǵannan keıin ózi aıtady ǵoı dep esepteımin. Jalpy ol kisiniń josparynda sottasyp, daýlasý degen múlde joq.
Máselen BUU adam quqyqtary jónindegi komıtetke aryzdaný úshin eki apta boıy onyń jaı-japsaryn oqydym. Alaıda aǵa «Abzal, halyqaralyq uıymdarǵa aryzdansaq, Qazaq eliniń ımıdjine keri áser etedi» dep meni toqtatty.
Sondaı-aq, Saıat Muratuly álemdik deńgeıdegi ǵalym bolǵandyqtan halyqaralyq matematıkter uıymymen baılanys ornattyq. Atalǵan uıym ǵalymdy qoldap, hat jazamyz degende, oǵan da qarsy boldy. Negizi, meniń Saıat Ybyraıdyń isimen aınalysyp júrgenime 8 jyl boldy.
Sonda bir baıqaǵanym - aǵamyz Qazaqstanda robototehnıka ınstıtýtyn quryp, jumys júrgizgisi keledi. Sondyqtan da ǵalym aqtalyp ýaqyt ótkizgenshe, elimizdegi ǵylymdy damytýǵa nıetti bolyp otyr. Eger ol aqtalatyn bolsa, halyqaralyq emes, elimizdiń sotyna aryz-talap túsirýi múmkin. Óıtkeni ol túzeý mekemesinde otyrǵanda sheteldik uıymdarǵa shaǵymdanýdan bas tartqan edi.
– Batys memleketteriniń yqpalymen elimizge kelgen kez-kelgen dinı aǵym ókiline shartty jaza taǵaıyndalyp, bostandyqqa shyǵady. Al «sopylar isi» boıynsha aıyptalǵan top nege uzaq ýaqyt túrmede otyrdy?
– Óte durys máseleni kóterip otyrsyń. Máselen, shet elden kelgen dinı aǵymnyń artynda tegeýrindi suraýshysy tur. Aıtalyq, Iegova ókilderiniń artynda Úndistan, taǵy bir dinı sektanyń artynda Ulybrıtanııa syndy yqpaldy memleketter bar. Sondaı-aq, elimizdegi ýahabılerdiń artynda Saýd Arabııasy sııaqty qarjylyq múmkindigi zor joqtaýshysy bar.
Al sopylyq ilimniń qazaqtan basqa suraýshysy joq. Onyń ústine, tarıhqa kóz júgirtetin bolsańyz, sopylyq ilimdi taratýshylar ómir boıy zardap shegip kele jatqanyn baıqaısyz. Óıtkeni, sopylar ýahabıler sııaqty qara kúshke júginip, quıtyrqylyqqa barmaıdy.
– Saıat Ybyraıdan bólek «sopylar isi» boıynsha Ismatýlla Maqsumnyń uzaq merizimge sottalǵany beligili. Bolashaqta atalǵan azamatty bostandyqqa shyǵarý jumystary júrgizile me?
– Men 8 jyl boıy Saıat Ybyraıdyń quqyq qorǵaýshysy bolyp eńbektendim. Al Ismatýlla Maqsumnyń advokattary ne istep jatqanynan habarym az. Kezinde bul azamatqa qatysty abai.kz, masa.kz sııaqty saıttarda maqala jazylǵanda, óz oıymdy bildirip júrdim.
Alaıda ol kisiniń advokaty «Ismatýlla Maqsumnyń isin buqaralyq aqparat quraldaryna shyǵarmaýlaryńyzdy suraımyn. Iske qatysy joq azamattar suhbat bermeńizder» degen bolatyn. Osydan bastap Ismatýlla Maqsumnyń isine qatysty qandaı da bir pikir bildirýden tyıyldym. Sondyqtan da atalǵan iske baılanysty naqty jaýap bere almaımyn.
– Jańaózen kóterilisine qatysty isten bastap, ár túrli daýlardyń basy-qasynda ózińiz júrsiz. Ulttyq máselelermen aınalyspaı-aq, typ-tynysh júre bermeısiz be?
– Qoǵam qazir qazaq jáne orys tildi orta bolyp, ekige bólinip alǵan. Qazirgi tańda orys tildi BAQ aqparat keńistiginde úlken salmaqqa ıe bolyp otyr. Olar ne jazsa da, bılik aıaǵynan tik turyp, jaýap berip aqtalyp jatady. Al qazaq tilinde jazylǵan máselege bılik mán berip, nazar aýdarǵan emes.
Biraq sońǵy kezderi naqty kúsh qazaq aýdıtorııasyna aýyp bara jatqany belgili bola bastady. Mysaly, jer daýynda qazaq qoǵamy dúr silkinip, bıliktiń aıaǵyn ańdap basýyna áser etti. Sondaı-aq, ratel.kz saıtyna qatysty jaǵdaıǵa baılanysty orys tildi BAQ shýlap edi, oǵan bizdiń qazaq BAQ qosylyp ketti.
Alaıda, onda bolyp jatqan oqıǵalar úshin qazaq bári birdeı alańǵa shyqpaıdy. Sebebi atalǵan saıttar ulttyq máseleni kóterip, qazaqtyń máselesine bas aýyrtqan emes. Jalpy men halyqtyń alańǵa shyǵyp qana emes, sonymen qatar zań boıynsha óz quqyqtaryn saýatty qorǵaǵanyn qalar edim.
Uzyn sózdiń qysqasy, men ulttyq máselege bıliktiń nazar aýdaryp, jumys júrgizgenine yqpal etkim keledi. Jaqsy kóreıik, jek kóreıik, qalaı bolǵanda bul bılik – qazaqtyń bıligi. Sondyqtan da ekijaqty ymyralasyp jumys júrgizgen áldeqaıda tıimdi.
– Saıat Ybyraıdyń bostandyqqa shyǵýy bıliktiń jumsaryp, qazaqqa bet burýy dep esepteısiz be? Sondaı-aq Saıat Ybyraıdyń bostandyqqa shyǵýy salafızm ıdelogııasyn tejeýshi kúsh bola ala ma?
– Meniń oıymsha, bıliktiń ustanymy jumsaryp, qazaqqa bet bura bastady. Óıtkeni, sońǵy kezderi qazaq tildi ortanyń úni, beıneli túrde aıtsaq, qattyraq shyǵa bastady. Eger aldaǵy ýaqytta qazaq tildi azamattarǵa bılik qysym kórsete beretin bolsa, onyń arty úlken máselelerge alyp keledi.
Muny bılik qazirgi kezde túsine bastady dep oılaımyn. Al Saıat Ybyraıǵa keletin bolsaq, ol «Eger dinı máselede qoǵamǵa kerek bolmasaq, onda biz jumysymyzdy toqtatyp, ǵylymǵa keteıik» dep otyr. Naqtyraq aıtsam, ol elimizdegi robotehnıkany damytyp, jumys júrgizýge múddeli.
Meniń oıymsha, bul jumystar qazaqqa az qyzmet emes. Al endi dinı máselege memleket tikeleı ózi aralaspasa, bul kisi endi aralaspaıdy. Eger memlekettiń ózi shaqyryp, ıdelogııa máselesinde aqyl-keńes suramasa endi ol din máselesine kirispeıdi.
– Jańa siz Saıat Ybyraıdyń halyqaralyq uıymdarǵa shaǵymdanbaǵanyn aıttyńyz ǵoı. Jalpy, budan basqa aǵamyzdyń qandaı qasıetterin erekshe atap aıtar edińiz?
– Túrmede otyryp eki birdeı iri ǵylymı monografııa jazdy. Sondaı-aq, óndiriske qajetti eki robotty qurastyryp shyǵardy. Mysaly, buǵan deıin qurastyrylǵan robottar dóńgelek arqyly qurastyrylǵandyqtan keıbir jerden óte almaıtyn.
Al aǵamyz qurastyrǵan robat adam sııaqty júrip, kez-kelgen kedergiden óte alady. Budan bólek, Saıat Muratulynyń túrmede otyrsa da erik-jigeriniń myqty bolǵany tańǵaldyrady. Saıat aǵamen jolyǵýǵa barǵanda túrmedegi qyzmetkerler basyńnan baqaıshyǵyńa deıin muqııat tekseredi.
Timiski tekserýden sharshap aǵanyń aldyna ashýlanyp baratyn kezderim bolady. Alaıda, professordyń aldyna ashýlanyp baryp, úlken kúsh-jiger alyp shyǵamyn. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, bostandyqta júrgen myna bizdermen salystyrǵanda 8 jyl túrmede otyrǵan Saıat aǵanyń rýhy myqty.
Suhbattasqan Hamzat Rahymbekuly,
http://www.matritca.kz
