Özın-özı jüzege asyru üşın teŋ mümkındıkter, ädıl jäne barşaǧa ortaq erejeler, barlyq deŋgeige ösu men damuǧa degen nyq uäjdeme kerek. Būl qaǧidattar jaŋa Qazaqstannyŋ negızıne jatqyzyluy tiıs. Mūndai oŋ özgerısterge degen sūranys, äsırese, jastar arasynda joǧary. Öitkenı olar jūmys ıstegısı keledı jäne qyzmet etuge daiyn. Bastysy – öz perspektivalaryn anyq körıp, tüsınuı.
Äleumettık liftılerdıŋ naqty jäne tüsınıktı jüiesı ne üşın qajet? Qazırgı jastardyŋ qandai mümkındıkterı bar?
Äleumettık lift naqty jūmys ısteitın, aşyq, tüsınıktı, oiyn erejelerı barlyǧyna ortaq kez kelgen qoǧamda qajet. Öitkenı olar dūrys motivasiialyq ūmtylystardy qalyptastyrady. Eger sız eŋ myqty memleketterǧa nazar audarsaŋyz, bız aityp otyrǧan ūǧymnyŋ aiqyn ekenıne köz jetkızesız: olar öz azamattaryn jaqsy yntalandyrady, belgılı bır maqsattarǧa jetudıŋ standartty joldaryn damytady. AQŞ — osyndai memleketterdıŋ bırı. Būl elde ūlttyq deŋgeidegı ideologiia men ömır filosofiiasy jüzınde qalyptasqan, ony bız «amerikalyq arman» dep bılemız. Tıptı AQŞ-tyŋ negızın qalauşy äkeler jasaǧan eŋ maŋyzdy qūjattardyŋ bırı «Qūqyqtar turaly billde» de taŋǧalarlyq sözder bar. «Är adamǧa qūdıretı şeksız qūqyqtar berıledı, sonyŋ bırı – baqytty ızdeu qūqyǧy»,– delıngen onda.
Däl osy pıkır arqyly būl el barlyǧyna kem degende ädıl mümkındıkterge kepıldık beredı degen astardy ūǧyna alamyz. Jaŋa älemde öz baqytyn tabamyn degen ümıtpen AQŞ-qa barǧan adamdar aǧynynyŋ energiiasyn elestetıp körıŋızşı. Būl Amerikaǧa jaŋa qannyŋ, midyŋ, talanttardyŋ aǧynyn berdı jäne beredı, ony ambisiia jäne ūmtylystarmen qorektendıredı. Ärine, mūnyŋ bärı oiyn erejelerı barynşa ädıl jäne möldır bolǧandyqtan bolyp otyr. Eger sız köp jūmys jasasaŋyz, qalaǧan närsenı alasyz.
Singapur liderı Li Kuan Iý: «Myqty qoǧam degenımız – elitalar erejeler jasaityn, zaŋdar jazatyn, olarǧa baǧynatyn jäne basqalardyŋ bärın moiynsūnuǧa mäjbür etetın qoǧam, al älsız qoǧam – elitalar zaŋdar jazatyn, erejeler, mınez-qūlyq normalaryn jasaityn qoǧam. Özderı olarǧa baǧynbaidy, al basqalaryn mäjbür etedı»,— degen edı.Aituynşa, eger eldı basqaru dūrys bolmasa, onda barlyq aqyldy adam odan ketedı. Mūnyŋ bärı qūqyqtar men mümkındıkterdıŋ teŋdıgı turaly, onsyz bırde-bır äleumettık institut, äleumettık lift jūmys ıstemeidı. Äleumettık liftter qajet jäne maŋyzdy, öitkenı olar adamdardyŋ energiiasyn basqarady, nazar audarady, maqsat qoiuǧa jäne soǧan qol jetkızuge kömektesedı. Bıraq, qaitalap aitamyn, būl barlyq adamdar üşın teŋ mümkındıkter bolǧan jaǧdaida ǧana jūmys ısteidı. Qazaqstannyŋ özektı mäselesılerınıŋ bırı – osy dünie. Bızde oiyn erejelerı ärkım üşın ärtürlı. Ekonomikalyq ǧylymda «institusionaldyq teoriia» degen närse bar. Onyŋ negızın qalauşy – amerikalyq ǧalym Duglas Nort, bıraq köptegen adam būl turaly Daron Adjemoglu men Djeims Robinsonnyŋ «Nege keibır elder bai, al basqalary kedei?» kıtabynyŋ arqasynda bıledı. Būl teoriia instituttardyŋ ekı türı bar ekenın körsetedı.
İnstituttıŋ bır türı – öndıruşı, ol bailyqtyŋ azdaǧan adam tobymen öndırıluın jäne baqylanuyn qamtamasyz etuge arnalǧan, al resurstardyŋ az ǧana bölıgı halyqtyŋ qalǧan bölıgıne ketedı. Elbasymyz atap ötkendei, Qazaqstandaǧy barlyq aktivtıŋ 55 paiyzyn 162 adam basqarady, al qalǧan 19 million adamnyŋ aktivı 10 myŋ dollardan aspaidy.Al inkliuzivtı institut baiytu prosesıne mümkındıgınşe köp adamdy tartyp, qarajatty böludıŋ neǧūrlym aşyq jäne ädıl prosesın qamtamasyz etedı. Eger bız 30 jyl ışınde jasalǧan qatelıkterdı qaita paiymdai otyryp, şyn mänınde jaŋa Qazaqstandy qūratyn bolsaq, onda äleumettık instituttardy damytu, tūjyrymdau, qalyptastyru, ornyqtyru mäselelerıne bırınşı kezekte nazar audaru qajet. Öitkenı olardyŋ kömegımen sız adamdardyŋ energiiasyn dūrys baǧytqa baǧyttai alasyz. Būl äsırese jas ūrpaq üşın öte maŋyzdy. Bızde jaŋa buynnyŋ qolynan eşnärse kelmeidı, olar eşnärse qalamaidy degen tüsınık bar. Bıraq būl müldem qate boljam. Men jastarmen jūmys ısteimın, būl taŋǧajaiyp ūrpaq: olardyŋ pragmatikalyq, äleumettık jauapkerşılıgı joǧary, älemdı özgertuge yntaly, osy düniede özderıne ne qalaitynyn tüsınedı. Al bızge keregı – olarǧa sol mümkındıktı beru.
Mysaly, Mark Sukerberg – tarihtaǧy eŋ jas milliarder. Ol paradigmany ıs jüzınde özgerttı. Būryn qart adamdar ǧana milliarder bola alady degen tüsınık boldy. Al Mark özınıŋ ideiasynyŋ, zerdelılıgınıŋ, tabandylyǧynyŋ, jaŋalyq jasauynyŋ arqasynda baiydy. Dünie jüzındegı ondaǧan jäne jüzdegen million jastar, jasöspırımder kelesı Mark Sukerberg bolǧysy keledı. Jäne olar būl üşın bırdeŋe ısteu, oqu, oilau, şyǧarmaşylyqpen ainalysu kerektıgın tüsınedı.Jeke tūlǧaǧa keletın bolsaq, būl ūtu mümkındıgı tömen lotereia. Däl sol Sukerberg deŋgeiındegı milliondaǧan jäne milliardtaǧan deŋgeige tek bırneşeuı ǧana jetedı. Memleket tūrǧysynan būl ūtymdy nūsqa. Orasan zor küş, uaqyt, aqyl men küş jaŋa tehnologiialyq startaptardy qūruǧa, ekonomikada serpılıs jasauǧa jäne biznestıŋ jaŋa baǧyttaryn, biznes ülgılerın jasauǧa baǧyttalǧan. Uaqyt öte kele äserı ülken bolady. Bıraq taǧy da, qozǧalystyŋ vektory boluyn qalasaŋyz, sızge fokus, naqty mysal, tüsınıktı äleumettık lift qajet. Būl tek ekonomikaǧa, IT-ǧa ǧana qatysty emes, būl barlyq salalarǧa qatysty. Ökınışke qarai, qazır Qazaqstanda äleumettık lift jüiesı būzylǧan. Bır kezderı men Keŋes Odaǧy men qazırgı Qazaqstandaǧy äleumettık liftılerge salystyrmaly taldau jasaǧan edım, salystyru soŋǧysynyŋ paidasyna bolǧan joq. KSRO-da 12-13 tüsınıktı, naqty jūmys ısteitın, rettelgen äleumettık liftıler boldy. Olardyŋ ışınde partiia (komsomol), ǧylym, joǧary bılım, sport, armiia, käsıpodaq qyzmetı, studenttık qūrylys otriadtary kırdı. Būryn qarapaiym jūmysşy mamandyǧy bolsa da, adam qaida ösetının tüsındı. Iаǧni, jeke jäne institusionaldy taŋdau jüiesı qūryldy, ol jeke tūlǧaǧa qandai da bır kepıldıkterdı berdı. Köptegen adamǧa alǧa jyljudyŋ naqty jäne tüsınıktı arnalary qajet, sonyŋ arqasynda olar özderınıŋ bolaşaǧy turaly alaŋdamauy mümkın. Qaŋtar aiynda alaŋǧa şyqqan bızdıŋ azamattarymyz energiiaǧa ie, öz qajettılıkterı bar, bıraq olarda naqty tüsınık joq. Köpşılıgı maqsattaryna, eŋ bastysy, bılımı men qūzyretterıne qol jetkızu joldaryn bılmeidı. Memlekettıŋ müddesı üşın adamdar Otanyna paida äkelıp, özderı jaqsy ömır süruı üşın energiiany qaida jūmsau kerektıgın naqty tüsınetın jaǧdai jasau kerek. Mūndai joldar körınbese jäne ädılettılıkte senım bolmasa, bız alǧan närsenı alamyz.
Qazır Qazaqstanda 2-3 äleumettık lift qaldy. Olar öte jaqsy jūmys ısteidı. Solardyŋ bırı – bılım.«Bolaşaq» baǧdarlamasy özın jaqsy äleumettık lift retınde körsettı, öitkenı basqa jaǧdailarda materialdyq sebepter boiynşa būǧan eşqaşan qol jetkıze almaityn adamdar üşın jaqsy bılım aluǧa mümkındık berdı. Köptegen aqyldy, talantty jas būl lifttı paidalandy. Alaida onyŋ memleket üşın äserı mümkın bolǧannan äldeqaida tömen boldy. Adamdar bılım aldy, qaitty, bıraq keremet bolmady. Būl öte aqyldy adamdardyŋ ülken armiiasy, sondyqtan nege ülken serpılıs bolmady? Öitkenı fokus joq. Osy tūrǧydan alǧanda «Bolaşaq» damymaǧan (būl turaly bölek aituǧa bolady). Jalpy alǧanda naǧyz äleumettık liftten özındık «äleumettık liftke» ainala alatyn jalpy joǧary bılım beru jüiesı siiaqty boldy. Diplom jaqsy ömırge kıru biletı degen tüsınık bar. Otbasy aqşa jinaidy, balasyn joǧary oqu ornyna beredı, al būl jas bılımsız, önersız, bıraq ülken ümıtpen naryqqa keledı. Būl jaǧdaida «joǧary bılım» lift nemese damu emes, kerısınşe tejeu jäne tūiyqtalu. Bügıngı taŋda bılım berudıŋ logikasy naqty daǧdylardy igeruge baǧyttalǧan. Diplom üşın eşkımge diplom qajet emes. Adam naqty jäne sūranysqa ie närsenı qalai jaqsy jasau kerektıgın bıluı kerek. Menıŋ oiymşa, bızge qandai bılım beru modelın qūru tiımdı ekendıgı turaly ülken ūlttyq talqylaudy bastau kerek. Sebebı qazırgı modelde bız ärqaşan alǧan närselerımızdı alamyz, tıptı odan da jamany – liumenizasiia, kırısterdegı ülken alşaqtyq, tüsınbeuşılık. Qoǧamdaǧy jaŋa su aidyny sapaly bılımge qol jetımdılıkten bastalady.
Qazaqstannyŋ qatelıgı – elita emes, orta bılım berudıŋ elitalyq ülgısın taŋdauynda. Elita mektep jüiesınde sapaly bılımge azdy-köptı teŋ qoljetımdılık qamtamasyz etılgen kezde bolady. Elita — būl eŋ jaqsy studentter men üzdık mūǧalımderdıŋ azdaǧan elitalyq mektepterde jinaluy. İä, olar keremet nätijelerge qol jetkızude, öitkenı olardyŋ eŋ jaqsy mūǧalımderı, eŋ jaqsy resurstyq bazasy bar. Bıraq ol alşaqtyqty tereŋdetedı.Damyǧan qoǧamǧa qol jetkızgımız kelse, osy qoǧamnyŋ ärbır müşesınıŋ damuy üşın äu basta-aq teŋ mümkındıkter jasauymyz kerek.
"Adyrna" ūlttyq portaly
