Ózin-ózi júzege asyrý úshin teń múmkindikter, ádil jáne barshaǵa ortaq erejeler, barlyq deńgeıge ósý men damýǵa degen nyq ýájdeme kerek. Bul qaǵıdattar jańa Qazaqstannyń negizine jatqyzylýy tıis. Mundaı oń ózgeristerge degen suranys, ásirese, jastar arasynda joǵary. Óıtkeni olar jumys istegisi keledi jáne qyzmet etýge daıyn. Bastysy – óz perspektıvalaryn anyq kórip, túsinýi.
Áleýmettik lıftilerdiń naqty jáne túsinikti júıesi ne úshin qajet? Qazirgi jastardyń qandaı múmkindikteri bar?
Áleýmettik lıft naqty jumys isteıtin, ashyq, túsinikti, oıyn erejeleri barlyǵyna ortaq kez kelgen qoǵamda qajet. Óıtkeni olar durys motıvaııalyq umtylystardy qalyptastyrady. Eger siz eń myqty memleketterǵa nazar aýdarsańyz, biz aıtyp otyrǵan uǵymnyń aıqyn ekenine kóz jetkizesiz: olar óz azamattaryn jaqsy yntalandyrady, belgili bir maqsattarǵa jetýdiń standartty joldaryn damytady. AQSh — osyndaı memleketterdiń biri. Bul elde ulttyq deńgeıdegi ıdeologııa men ómir fılosofııasy júzinde qalyptasqan, ony biz «amerıkalyq arman» dep bilemiz. Tipti AQSh-tyń negizin qalaýshy ákeler jasaǵan eń mańyzdy qujattardyń biri «Quqyqtar týraly bıllde» de tańǵalarlyq sózder bar. «Ár adamǵa qudireti sheksiz quqyqtar beriledi, sonyń biri – baqytty izdeý quqyǵy»,– delingen onda.
Dál osy pikir arqyly bul el barlyǵyna kem degende ádil múmkindikterge kepildik beredi degen astardy uǵyna alamyz. Jańa álemde óz baqytyn tabamyn degen úmitpen AQSh-qa barǵan adamdar aǵynynyń energııasyn elestetip kórińizshi. Bul Amerıkaǵa jańa qannyń, mıdyń, talanttardyń aǵynyn berdi jáne beredi, ony ambıııa jáne umtylystarmen qorektendiredi. Árıne, munyń bári oıyn erejeleri barynsha ádil jáne móldir bolǵandyqtan bolyp otyr. Eger siz kóp jumys jasasańyz, qalaǵan nárseni alasyz.
Sıngapýr lıderi Lı Kýan Iý: «Myqty qoǵam degenimiz – elıtalar erejeler jasaıtyn, zańdar jazatyn, olarǵa baǵynatyn jáne basqalardyń bárin moıynsunýǵa májbúr etetin qoǵam, al álsiz qoǵam – elıtalar zańdar jazatyn, erejeler, minez-qulyq normalaryn jasaıtyn qoǵam. Ózderi olarǵa baǵynbaıdy, al basqalaryn májbúr etedi»,— degen edi.
Aıtýynsha, eger eldi basqarý durys bolmasa, onda barlyq aqyldy adam odan ketedi. Munyń bári quqyqtar men múmkindikterdiń teńdigi týraly, onsyz birde-bir áleýmettik ınstıtýt, áleýmettik lıft jumys istemeıdi. Áleýmettik lıftter qajet jáne mańyzdy, óıtkeni olar adamdardyń energııasyn basqarady, nazar aýdarady, maqsat qoıýǵa jáne soǵan qol jetkizýge kómektesedi. Biraq, qaıtalap aıtamyn, bul barlyq adamdar úshin teń múmkindikter bolǵan jaǵdaıda ǵana jumys isteıdi. Qazaqstannyń ózekti máselesileriniń biri – osy dúnıe. Bizde oıyn erejeleri árkim úshin ártúrli.
Ekonomıkalyq ǵylymda «ınstıtýıonaldyq teorııa» degen nárse bar. Onyń negizin qalaýshy – amerıkalyq ǵalym Dýglas Nort, biraq kóptegen adam bul týraly Daron Adjemoglý men Djeıms Robınsonnyń «Nege keıbir elder baı, al basqalary kedeı?» kitabynyń arqasynda biledi. Bul teorııa ınstıtýttardyń eki túri bar ekenin kórsetedi.
Instıtýttiń bir túri – óndirýshi, ol baılyqtyń azdaǵan adam tobymen óndirilýin jáne baqylanýyn qamtamasyz etýge arnalǵan, al resýrstardyń az ǵana bóligi halyqtyń qalǵan bóligine ketedi. Elbasymyz atap ótkendeı, Qazaqstandaǵy barlyq aktıvtiń 55 paıyzyn 162 adam basqarady, al qalǵan 19 mıllıon adamnyń aktıvi 10 myń dollardan aspaıdy.
Al ınklıýzıvti ınstıtýt baıytý proesine múmkindiginshe kóp adamdy tartyp, qarajatty bólýdiń neǵurlym ashyq jáne ádil proesin qamtamasyz etedi.
Eger biz 30 jyl ishinde jasalǵan qatelikterdi qaıta paıymdaı otyryp, shyn máninde jańa Qazaqstandy quratyn bolsaq, onda áleýmettik ınstıtýttardy damytý, tujyrymdaý, qalyptastyrý, ornyqtyrý máselelerine birinshi kezekte nazar aýdarý qajet. Óıtkeni olardyń kómegimen siz adamdardyń energııasyn durys baǵytqa baǵyttaı alasyz. Bul ásirese jas urpaq úshin óte mańyzdy.
Bizde jańa býynnyń qolynan eshnárse kelmeıdi, olar eshnárse qalamaıdy degen túsinik bar. Biraq bul múldem qate boljam. Men jastarmen jumys isteımin, bul tańǵajaıyp urpaq: olardyń pragmatıkalyq, áleýmettik jaýapkershiligi joǵary, álemdi ózgertýge yntaly, osy dúnıede ózderine ne qalaıtynyn túsinedi. Al bizge keregi – olarǵa sol múmkindikti berý.
Mysaly, Mark ýkerberg – tarıhtaǵy eń jas mıllıarder. Ol paradıgmany is júzinde ózgertti. Buryn qart adamdar ǵana mıllıarder bola alady degen túsinik boldy. Al Mark óziniń ıdeıasynyń, zerdeliliginiń, tabandylyǵynyń, jańalyq jasaýynyń arqasynda baıydy. Dúnıe júzindegi ondaǵan jáne júzdegen mıllıon jastar, jasóspirimder kelesi Mark ýkerberg bolǵysy keledi. Jáne olar bul úshin birdeńe isteý, oqý, oılaý, shyǵarmashylyqpen aınalysý kerektigin túsinedi.
Jeke tulǵaǵa keletin bolsaq, bul utý múmkindigi tómen lotereıa. Dál sol ýkerberg deńgeıindegi mıllıondaǵan jáne mıllıardtaǵan deńgeıge tek birnesheýi ǵana jetedi. Memleket turǵysynan bul utymdy nusqa. Orasan zor kúsh, ýaqyt, aqyl men kúsh jańa tehnologııalyq startaptardy qurýǵa, ekonomıkada serpilis jasaýǵa jáne bıznestiń jańa baǵyttaryn, bıznes úlgilerin jasaýǵa baǵyttalǵan. Ýaqyt óte kele áseri úlken bolady. Biraq taǵy da, qozǵalystyń vektory bolýyn qalasańyz, sizge fokýs, naqty mysal, túsinikti áleýmettik lıft qajet. Bul tek ekonomıkaǵa, IT-ǵa ǵana qatysty emes, bul barlyq salalarǵa qatysty.
Ókinishke qaraı, qazir Qazaqstanda áleýmettik lıft júıesi buzylǵan.
Bir kezderi men Keńes Odaǵy men qazirgi Qazaqstandaǵy áleýmettik lıftilerge salystyrmaly taldaý jasaǵan edim, salystyrý sońǵysynyń paıdasyna bolǵan joq. KSRO-da 12-13 túsinikti, naqty jumys isteıtin, rettelgen áleýmettik lıftiler boldy. Olardyń ishinde partııa (komsomol), ǵylym, joǵary bilim, sport, armııa, kásipodaq qyzmeti, stýdenttik qurylys otrıadtary kirdi. Buryn qarapaıym jumysshy mamandyǵy bolsa da, adam qaıda ósetinin túsindi. Iaǵnı, jeke jáne ınstıtýıonaldy tańdaý júıesi quryldy, ol jeke tulǵaǵa qandaı da bir kepildikterdi berdi. Kóptegen adamǵa alǵa jyljýdyń naqty jáne túsinikti arnalary qajet, sonyń arqasynda olar ózderiniń bolashaǵy týraly alańdamaýy múmkin. Qańtar aıynda alańǵa shyqqan bizdiń azamattarymyz energııaǵa ıe, óz qajettilikteri bar, biraq olarda naqty túsinik joq. Kópshiligi maqsattaryna, eń bastysy, bilimi men quzyretterine qol jetkizý joldaryn bilmeıdi. Memlekettiń múddesi úshin adamdar Otanyna paıda ákelip, ózderi jaqsy ómir súrýi úshin energııany qaıda jumsaý kerektigin naqty túsinetin jaǵdaı jasaý kerek. Mundaı joldar kórinbese jáne ádilettilikte senim bolmasa, biz alǵan nárseni alamyz.
Qazir Qazaqstanda 2-3 áleýmettik lıft qaldy. Olar óte jaqsy jumys isteıdi. Solardyń biri – bilim.
«Bolashaq» baǵdarlamasy ózin jaqsy áleýmettik lıft retinde kórsetti, óıtkeni basqa jaǵdaılarda materıaldyq sebepter boıynsha buǵan eshqashan qol jetkize almaıtyn adamdar úshin jaqsy bilim alýǵa múmkindik berdi. Kóptegen aqyldy, talantty jas bul lıftti paıdalandy. Alaıda onyń memleket úshin áseri múmkin bolǵannan áldeqaıda tómen boldy. Adamdar bilim aldy, qaıtty, biraq keremet bolmady. Bul óte aqyldy adamdardyń úlken armııasy, sondyqtan nege úlken serpilis bolmady? Óıtkeni fokýs joq. Osy turǵydan alǵanda «Bolashaq» damymaǵan (bul týraly bólek aıtýǵa bolady). Jalpy alǵanda naǵyz áleýmettik lıftten ózindik «áleýmettik lıftke» aınala alatyn jalpy joǵary bilim berý júıesi sııaqty boldy.
Dıplom jaqsy ómirge kirý bıleti degen túsinik bar. Otbasy aqsha jınaıdy, balasyn joǵary oqý ornyna beredi, al bul jas bilimsiz, ónersiz, biraq úlken úmitpen naryqqa keledi. Bul jaǵdaıda «joǵary bilim» lıft nemese damý emes, kerisinshe tejeý jáne tuıyqtalý.
Búgingi tańda bilim berýdiń logıkasy naqty daǵdylardy ıgerýge baǵyttalǵan. Dıplom úshin eshkimge dıplom qajet emes. Adam naqty jáne suranysqa ıe nárseni qalaı jaqsy jasaý kerektigin bilýi kerek.
Meniń oıymsha, bizge qandaı bilim berý modelin qurý tıimdi ekendigi týraly úlken ulttyq talqylaýdy bastaý kerek. Sebebi qazirgi modelde biz árqashan alǵan nárselerimizdi alamyz, tipti odan da jamany – lıýmenızaııa, kiristerdegi úlken alshaqtyq, túsinbeýshilik. Qoǵamdaǵy jańa sý aıdyny sapaly bilimge qol jetimdilikten bastalady.
Qazaqstannyń qateligi – elıta emes, orta bilim berýdiń elıtalyq úlgisin tańdaýynda. Elıta mektep júıesinde sapaly bilimge azdy-kópti teń qoljetimdilik qamtamasyz etilgen kezde bolady. Elıta — bul eń jaqsy stýdentter men úzdik muǵalimderdiń azdaǵan elıtalyq mektepterde jınalýy. Iá, olar keremet nátıjelerge qol jetkizýde, óıtkeni olardyń eń jaqsy muǵalimderi, eń jaqsy resýrstyq bazasy bar. Biraq ol alshaqtyqty tereńdetedi.
Damyǵan qoǵamǵa qol jetkizgimiz kelse, osy qoǵamnyń árbir múshesiniń damýy úshin áý basta-aq teń múmkindikter jasaýymyz kerek.
"Adyrna" ulttyq portaly
