قازاقستانداعى «ويىن ەرەجەلەرى» ءار ادام ءۇشىن ءارتۇرلى – ساياسات نۇربەك

3465
Adyrna.kz Telegram

ءوزىن-ءوزى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەر، ءادىل جانە بارشاعا ورتاق ەرەجەلەر، بارلىق دەڭگەيگە ءوسۋ مەن دامۋعا دەگەن نىق ۋاجدەمە كەرەك. بۇل قاعيداتتار جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزىنە جاتقىزىلۋى ءتيىس. مۇنداي وڭ وزگەرىستەرگە دەگەن سۇرانىس، اسىرەسە، جاستار اراسىندا جوعارى. ويتكەنى ولار جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى جانە قىزمەت ەتۋگە دايىن. باستىسى – ءوز پەرسپەكتيۆالارىن انىق كورىپ، ءتۇسىنۋى.

الەۋمەتتىك ليفتىلەردىڭ ناقتى جانە تۇسىنىكتى جۇيەسى نە ءۇشىن قاجەت؟ قازىرگى جاستاردىڭ قانداي مۇمكىندىكتەرى بار؟

الەۋمەتتىك ليفت ناقتى جۇمىس ىستەيتىن، اشىق، تۇسىنىكتى، ويىن ەرەجەلەرى بارلىعىنا ورتاق كەز كەلگەن قوعامدا قاجەت. ويتكەنى ولار دۇرىس موتيۆاتسيالىق ۇمتىلىستاردى قالىپتاستىرادى. ەگەر ءسىز ەڭ مىقتى مەملەكەتتەرعا نازار اۋدارساڭىز، ءبىز ايتىپ وتىرعان ۇعىمنىڭ ايقىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز: ولار ءوز ازاماتتارىن جاقسى ىنتالاندىرادى، بەلگىلى ءبىر ماقساتتارعا جەتۋدىڭ ستاندارتتى جولدارىن دامىتادى. اقش — وسىنداي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. بۇل ەلدە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى يدەولوگيا مەن ءومىر فيلوسوفياسى جۇزىندە قالىپتاسقان، ونى ءبىز «امەريكالىق ارمان» دەپ بىلەمىز. ءتىپتى اقش-تىڭ نەگىزىن قالاۋشى اكەلەر جاساعان ەڭ ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى «قۇقىقتار تۋرالى بيللدە» دە تاڭعالارلىق سوزدەر بار. «ءار ادامعا قۇدىرەتى شەكسىز قۇقىقتار بەرىلەدى، سونىڭ ءبىرى – باقىتتى ىزدەۋ قۇقىعى»،– دەلىنگەن وندا.

ءدال وسى پىكىر ارقىلى بۇل ەل بارلىعىنا كەم دەگەندە ءادىل مۇمكىندىكتەرگە كەپىلدىك بەرەدى دەگەن استاردى ۇعىنا الامىز. جاڭا الەمدە ءوز باقىتىن تابامىن دەگەن ۇمىتپەن اقش-قا بارعان ادامدار اعىنىنىڭ ەنەرگياسىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. بۇل امەريكاعا جاڭا قاننىڭ، ميدىڭ، تالانتتاردىڭ اعىنىن بەردى جانە بەرەدى، ونى امبيتسيا جانە ۇمتىلىستارمەن قورەكتەندىرەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ويىن ەرەجەلەرى بارىنشا ءادىل جانە ءمولدىر بولعاندىقتان بولىپ وتىر. ەگەر ءسىز كوپ جۇمىس جاساساڭىز، قالاعان نارسەنى الاسىز.

سينگاپۋر ليدەرى لي كۋان يۋ: «مىقتى قوعام دەگەنىمىز – ەليتالار ەرەجەلەر جاسايتىن، زاڭدار جازاتىن، ولارعا باعىناتىن جانە باسقالاردىڭ ءبارىن مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قوعام، ال ءالسىز قوعام – ەليتالار زاڭدار جازاتىن، ەرەجەلەر، مىنەز-قۇلىق نورمالارىن جاسايتىن قوعام. وزدەرى ولارعا باعىنبايدى، ال باسقالارىن ءماجبۇر ەتەدى»،— دەگەن ەدى.

ايتۋىنشا، ەگەر ەلدى باسقارۋ دۇرىس بولماسا، وندا بارلىق اقىلدى ادام ودان كەتەدى. مۇنىڭ ءبارى قۇقىقتار مەن مۇمكىندىكتەردىڭ تەڭدىگى تۋرالى، ونسىز بىردە-ءبىر الەۋمەتتىك ينستيتۋت، الەۋمەتتىك ليفت جۇمىس ىستەمەيدى. الەۋمەتتىك ليفتتەر قاجەت جانە ماڭىزدى، ويتكەنى ولار ادامداردىڭ ەنەرگياسىن باسقارادى، نازار اۋدارادى، ماقسات قويۋعا جانە سوعان قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى. بىراق، قايتالاپ ايتامىن، بۇل بارلىق ادامدار ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىكتەر بولعان جاعدايدا عانا جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاننىڭ وزەكتى ماسەلەسىلەرىنىڭ ءبىرى – وسى دۇنيە. بىزدە ويىن ەرەجەلەرى اركىم ءۇشىن ءارتۇرلى.

ەكونوميكالىق عىلىمدا «ينستيتۋتسيونالدىق تەوريا» دەگەن نارسە بار. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى – امەريكالىق عالىم دۋگلاس نورت، بىراق كوپتەگەن ادام بۇل تۋرالى دارون ادجەموگلۋ مەن دجەيمس روبينسوننىڭ «نەگە كەيبىر ەلدەر باي، ال باسقالارى كەدەي؟» كىتابىنىڭ ارقاسىندا بىلەدى. بۇل تەوريا ينستيتۋتتاردىڭ ەكى ءتۇرى بار ەكەنىن كورسەتەدى.

ءينستيتۋتتىڭ ءبىر ءتۇرى – ءوندىرۋشى، ول بايلىقتىڭ ازداعان ادام توبىمەن ءوندىرىلۋىن جانە باقىلانۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان، ال رەسۋرستاردىڭ از عانا بولىگى حالىقتىڭ قالعان بولىگىنە كەتەدى. ەلباسىمىز اتاپ وتكەندەي، قازاقستانداعى بارلىق اكتيۆتىڭ 55 پايىزىن 162 ادام باسقارادى، ال قالعان 19 ميلليون ادامنىڭ اكتيۆى 10 مىڭ دوللاردان اسپايدى.

ال ينكليۋزيۆتى ينستيتۋت بايىتۋ پروتسەسىنە مۇمكىندىگىنشە كوپ ادامدى تارتىپ، قاراجاتتى ءبولۋدىڭ نەعۇرلىم اشىق جانە ءادىل پروتسەسىن قامتاماسىز ەتەدى.

ەگەر ءبىز 30 جىل ىشىندە جاسالعان قاتەلىكتەردى قايتا پايىمداي وتىرىپ، شىن مانىندە جاڭا قازاقستاندى قۇراتىن بولساق، وندا الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردى دامىتۋ، تۇجىرىمداۋ، قالىپتاستىرۋ، ورنىقتىرۋ ماسەلەلەرىنە ءبىرىنشى كەزەكتە نازار اۋدارۋ قاجەت. ويتكەنى ولاردىڭ كومەگىمەن ءسىز ادامداردىڭ ەنەرگياسىن دۇرىس باعىتقا باعىتتاي الاسىز. بۇل اسىرەسە جاس ۇرپاق ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

بىزدە جاڭا بۋىننىڭ قولىنان ەشنارسە كەلمەيدى، ولار ەشنارسە قالامايدى دەگەن تۇسىنىك بار. بىراق بۇل مۇلدەم قاتە بولجام. مەن جاستارمەن جۇمىس ىستەيمىن، بۇل تاڭعاجايىپ ۇرپاق: ولاردىڭ پراگماتيكالىق، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، الەمدى وزگەرتۋگە ىنتالى، وسى دۇنيەدە وزدەرىنە نە قالايتىنىن تۇسىنەدى. ال بىزگە كەرەگى – ولارعا سول مۇمكىندىكتى بەرۋ.

مىسالى، مارك تسۋكەربەرگ – تاريحتاعى ەڭ جاس ميللياردەر. ول پاراديگمانى ءىس جۇزىندە وزگەرتتى. بۇرىن قارت ادامدار عانا ميللياردەر بولا الادى دەگەن تۇسىنىك بولدى. ال مارك ءوزىنىڭ يدەياسىنىڭ، زەردەلىلىگىنىڭ، تاباندىلىعىنىڭ، جاڭالىق جاساۋىنىڭ ارقاسىندا بايىدى. دۇنيە جۇزىندەگى ونداعان جانە جۇزدەگەن ميلليون جاستار، جاسوسپىرىمدەر كەلەسى مارك تسۋكەربەرگ بولعىسى كەلەدى. جانە ولار بۇل ءۇشىن بىردەڭە ىستەۋ، وقۋ، ويلاۋ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەدى.

جەكە تۇلعاعا كەلەتىن بولساق، بۇل ۇتۋ مۇمكىندىگى تومەن لوتەرەيا. ءدال سول تسۋكەربەرگ دەڭگەيىندەگى ميلليونداعان جانە ميللياردتاعان دەڭگەيگە تەك بىرنەشەۋى عانا جەتەدى. مەملەكەت تۇرعىسىنان بۇل ۇتىمدى نۇسقا. وراسان زور كۇش، ۋاقىت، اقىل مەن كۇش جاڭا تەحنولوگيالىق ستارتاپتاردى قۇرۋعا، ەكونوميكادا سەرپىلىس جاساۋعا جانە بيزنەستىڭ جاڭا باعىتتارىن، بيزنەس ۇلگىلەرىن جاساۋعا باعىتتالعان. ۋاقىت وتە كەلە اسەرى ۇلكەن بولادى. بىراق تاعى دا، قوزعالىستىڭ ۆەكتورى بولۋىن قالاساڭىز، سىزگە فوكۋس، ناقتى مىسال، تۇسىنىكتى الەۋمەتتىك ليفت قاجەت. بۇل تەك ەكونوميكاعا، IT-عا عانا قاتىستى ەمەس، بۇل بارلىق سالالارعا قاتىستى.

وكىنىشكە قاراي، قازىر قازاقستاندا الەۋمەتتىك ليفت جۇيەسى بۇزىلعان.

ءبىر كەزدەرى مەن كەڭەس وداعى مەن قازىرگى قازاقستانداعى الەۋمەتتىك ليفتىلەرگە سالىستىرمالى تالداۋ جاساعان ەدىم، سالىستىرۋ سوڭعىسىنىڭ پايداسىنا بولعان جوق. كسرو-دا 12-13 تۇسىنىكتى، ناقتى جۇمىس ىستەيتىن، رەتتەلگەن الەۋمەتتىك ليفتىلەر بولدى. ولاردىڭ ىشىندە پارتيا (كومسومول), عىلىم، جوعارى ءبىلىم، سپورت، ارميا، كاسىپوداق قىزمەتى، ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادتارى كىردى. بۇرىن قاراپايىم جۇمىسشى ماماندىعى بولسا دا، ادام قايدا وسەتىنىن ءتۇسىندى. ياعني، جەكە جانە ينستيتۋتسيونالدى تاڭداۋ جۇيەسى قۇرىلدى، ول جەكە تۇلعاعا قانداي دا ءبىر كەپىلدىكتەردى بەردى. كوپتەگەن ادامعا العا جىلجۋدىڭ ناقتى جانە تۇسىنىكتى ارنالارى قاجەت، سونىڭ ارقاسىندا ولار وزدەرىنىڭ بولاشاعى تۋرالى الاڭداماۋى مۇمكىن. قاڭتار ايىندا الاڭعا شىققان ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز ەنەرگياعا يە، ءوز قاجەتتىلىكتەرى بار، بىراق ولاردا ناقتى تۇسىنىك جوق. كوپشىلىگى ماقساتتارىنا، ەڭ باستىسى، ءبىلىمى مەن قۇزىرەتتەرىنە قول جەتكىزۋ جولدارىن بىلمەيدى. مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ادامدار وتانىنا پايدا اكەلىپ، وزدەرى جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ەنەرگيانى قايدا جۇمساۋ كەرەكتىگىن ناقتى تۇسىنەتىن جاعداي جاساۋ كەرەك. مۇنداي جولدار كورىنبەسە جانە ادىلەتتىلىكتە سەنىم بولماسا، ءبىز العان نارسەنى الامىز.

قازىر قازاقستاندا 2-3 الەۋمەتتىك ليفت قالدى. ولار وتە جاقسى جۇمىس ىستەيدى. سولاردىڭ ءبىرى – ءبىلىم.

«بولاشاق» باعدارلاماسى ءوزىن جاقسى الەۋمەتتىك ليفت رەتىندە كورسەتتى، ويتكەنى باسقا جاعدايلاردا ماتەريالدىق سەبەپتەر بويىنشا بۇعان ەشقاشان قول جەتكىزە المايتىن ادامدار ءۇشىن جاقسى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەردى. كوپتەگەن اقىلدى، تالانتتى جاس بۇل ءليفتتى پايدالاندى. الايدا ونىڭ مەملەكەت ءۇشىن اسەرى مۇمكىن بولعاننان الدەقايدا تومەن بولدى. ادامدار ءبىلىم الدى، قايتتى، بىراق كەرەمەت بولمادى. بۇل وتە اقىلدى ادامداردىڭ ۇلكەن ارمياسى، سوندىقتان نەگە ۇلكەن سەرپىلىس بولمادى؟ ويتكەنى فوكۋس جوق. وسى تۇرعىدان العاندا «بولاشاق» دامىماعان (بۇل تۋرالى بولەك ايتۋعا بولادى). جالپى العاندا ناعىز الەۋمەتتىك ليفتتەن وزىندىك «الەۋمەتتىك ليفتكە» اينالا الاتىن جالپى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى سياقتى بولدى.

ديپلوم جاقسى ومىرگە كىرۋ بيلەتى دەگەن تۇسىنىك بار. وتباسى اقشا جينايدى، بالاسىن جوعارى وقۋ ورنىنا بەرەدى، ال بۇل جاس ءبىلىمسىز، ونەرسىز، بىراق ۇلكەن ۇمىتپەن نارىققا كەلەدى. بۇل جاعدايدا «جوعارى ءبىلىم» ليفت نەمەسە دامۋ ەمەس، كەرىسىنشە تەجەۋ جانە تۇيىقتالۋ.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋدىڭ لوگيكاسى ناقتى داعدىلاردى يگەرۋگە باعىتتالعان. ديپلوم ءۇشىن ەشكىمگە ديپلوم قاجەت ەمەس. ادام ناقتى جانە سۇرانىسقا يە نارسەنى قالاي جاقسى جاساۋ كەرەكتىگىن ءبىلۋى كەرەك.

مەنىڭ ويىمشا، بىزگە قانداي ءبىلىم بەرۋ مودەلىن قۇرۋ ءتيىمدى ەكەندىگى تۋرالى ۇلكەن ۇلتتىق تالقىلاۋدى باستاۋ كەرەك. سەبەبى قازىرگى مودەلدە ءبىز ارقاشان العان نارسەلەرىمىزدى الامىز، ءتىپتى ودان دا جامانى – ليۋمەنيزاتسيا، كىرىستەردەگى ۇلكەن الشاقتىق، تۇسىنبەۋشىلىك. قوعامداعى جاڭا سۋ ايدىنى ساپالى بىلىمگە قول جەتىمدىلىكتەن باستالادى.

قازاقستاننىڭ قاتەلىگى – ەليتا ەمەس، ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ ەليتالىق ۇلگىسىن تاڭداۋىندا. ەليتا مەكتەپ جۇيەسىندە ساپالى بىلىمگە ازدى-كوپتى تەڭ قولجەتىمدىلىك قامتاماسىز ەتىلگەن كەزدە بولادى. ەليتا — بۇل ەڭ جاقسى ستۋدەنتتەر مەن ۇزدىك مۇعالىمدەردىڭ ازداعان ەليتالىق مەكتەپتەردە جينالۋى. ءيا، ولار كەرەمەت ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋدە، ويتكەنى ولاردىڭ ەڭ جاقسى مۇعالىمدەرى، ەڭ جاقسى رەسۋرستىق بازاسى بار. بىراق ول الشاقتىقتى تەرەڭدەتەدى.

دامىعان قوعامعا قول جەتكىزگىمىز كەلسە، وسى قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ دامۋى ءۇشىن ءاۋ باستا-اق تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋىمىز كەرەك.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر