اۋەزوۆتىڭ جۇرەگىنە ماحاببات دانەگىن سەپكەن تاعى باسقا ارۋلار دا بولعان. ولار: اققال، عايني، ءرازيا، گۇلبان، ماسپەن، كۇلان، ورازكەن، ولگا، ناديا جانە باسقالار.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتباسىلىق جەكە ءومىرى
قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى، الاش قايراتكەرى، نكۆد-نىڭ تيرىنان امان-ەسەن قالعان ساناۋلى ازاماتتىڭ بىرەۋى بولعان، قالىڭ قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتقان، ۇلى ابايدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن مۇحاڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتباسىلىق عۇمىرى كىمدى بولسا دا ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى. مۇقاڭ، شىنتۋايتقا كەلسەك، تانىمال جازۋشى بولعانىمەن ومىردە وتباسىلىق عۇمىرىنان باقىت سەزىنبەي وتكەن ادام. ءيا، ول جەكە ومىرىندە باقىتسىز ادام بولعان. مۇحتار ومارحانۇلى زاڭدى نەكەدەگى ءۇش جارى بولىپتى. ولار – رايحان، كاميلا جانە ۆالەنتينا. بوزبالا مۇحتار اۋىلداعى ويىن-ساۋىق كەشتەرىنىڭ بىرىندە كاكەن بايدىڭ قىزى رايحانعا ەس-ءتۇسسىز عاشىق بولىپ، اتاسى اۋەزدىڭ ارقاسىندا رايحانمەن باس قوسىپ شاڭىراق كوتەرگەن. بىراق، كوپ ۇزاماي بولاشاق ۇلى جازۋشى ۇلى ساپارعا بەل بۋىپ، ءبىلىم-ءىلىم جولىمەن سەمەيگە كەتەدى.
سەمەيدە جۇرگەنىندە جازۋشىنىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ، باسقا قىزعا اۋعان ەكەن. پەدۋچيليششەنىڭ ءبىتىرۋ كەشىندە وسكەنباەۆا كاميلامەن تانىسادى. كاميلا – ابايدىڭ نەمەرەسى، ماعاۋيانىڭ قىزى. وقىعان كەربەز قىزعا قولقا سالۋ ءۇشىن دىلداعا جالىنىپ-جالپايىپ، اراعا اعايىن-تۋىستاردى ارالاستىرىپ، توعىز دۇرە سىباعاسىن الىپ، ايتەۋىر نە كەرەك، ارمانى كاميلاعا قول جەتكىزىپ، وتاۋ تىگەدى. ەكەۋى قول ۇستاسىپ لەنينگرادقا بارادى. لەنينگراد – بۇگىنگى پەتەربور قالاسى، بۇل قالانىڭ تابيعاتى ءوزى تۇسىنىكسىز، اسپانىندا بۇلىڭعىر بۇلت قارايىپ تۇرادى، اندا-ساندا جىلاۋىق اسپانى كوز جاسىن سىعىمداپ الادى. بۇل اۋا-رايى تالدىرماش سۇلۋ كاميلانىڭ دەنساۋلىعىنا جاعا قويماعاندىقتان مۇحتار ونى ەلگە جىبەرگەن بولاتىن. جازۋشى «بويداقتىعىن» پايدالانىپ، جاستىقتىڭ جەلىگىمەن كوپ جۇرەدى. سول ۋاقىتتاردا كاميلا جارىنىڭ لەنينگرادتان كەلمەگەنىنە اشۋلانىپ، ىشقۇسادان ازا تۇتىپ، اشىعىپ دۇنيە سالادى. اۋىلداعى اسىلىنان ايىرىلعان سوڭ، مۇحاڭ كۇناسىنەن ارىلۋ ءۇشىن «اباي جولى» رومانىندا قازاق قىزدارىنىڭ وزگەشە قاسيەتىن كورسەتۋ ارقىلى كەشىرىم سۇراعان بولادى. بىراق، ول كاميلاعا جاساعان قياناتىن ءومىر بويى ۇمىتا الماي، ءوزىن-ءوزى كىنالاپ وتكەن-ءدى.
كاميلانىڭ قازاسىنان كەيىن كوڭىلى قۇلازىپ، تورىعىپ جۇرگەن مۇحتار ۆالەنتينامەن تانىسادى. اقىرى ۆاليامەن باس قوسادى. ەكەۋىنىڭ نەكەسى زاڭدى ءارى عۇمىرلى بولعانىمەن جازۋشى سەرىلىگىنەن، سەرى كوڭىلدىڭ سەرگەلدەڭىنەن ايىعا الماعان.
جازۋشىنىڭ ايەلدەرى جايىندا ءسوز بولعاندا كوپ ايەل الۋىمەن قاتار زامانداستارىنىڭ ايەلدەرىمەن كوڭىل جاراستىرعانى دا ايتىلادى. اسىرەسە، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جەسىرى فاتيما عابيتوۆا ەكەۋىنىڭ اراسىندا ىستىق ماحاببات لەبى بولعان. وسى ماحابباتتىڭ كۋاسىندە بولىپ ومىرگە عالىم، قوعام قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ كەلدى. 
اۋەزوۆتىڭ جۇرەگىنە ماحاببات دانەگىن سەپكەن تاعى باسقا ارۋلار دا بولعان. ولار: اققال، عايني، ءرازيا، گۇلبان، ماسپەن، كۇلان، ورازكەن، ولگا، ناديا جانە باسقالار. مۇحاڭنىڭ ماحاببات حيكاياسى، ونىڭ سەزىمىنە بولەنگەن سۇلۋلارىنىڭ حيكاياسى ءا.مارعۇلان، د.بايقاداموۆا سياقتى كوزكورگەندەرىنىڭ ەستەلىگىندە كەزدەسەدى.
ۇلى جازۋشى ب.مومىشۇلىنا جازعان حاتىندا: «مەن – ماحاببات گروسسمەيسترىمىن!» دەگەن ەكەن. مىنە، ۇلى جازۋشىنىڭ جەكە وتباسىلىق ءومىرى وسىنداي بولعان ەكەن...
قازاق ايەلدەرىنىڭ تاعدىر-تالايى
قازاقتىڭ ايەلدەرى نە كورمەدى دەسەڭشى! تاعدىردىڭ جازۋىمەن «حالىق جاۋىنىڭ ايەلدەرى» دەگەن كەساپات ايدار تانىلىپ، ايدالدى، ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە جابىلدى، تۇتقىندالدى. زيالىلار وتباسىلارى تالقاندالدى. ايرانداي ۇيىعان وتباسىنىڭ بەرەكەسى قاشىپ، قۇتى شاشىرادى. ەرى – اتىلدى، وتاناسى – تۇرمەگە جابىلدى، بالالارى – جەتىمدەر ۇيلەرىنە جىبەرىلدى. 1937–1938 جىلدىڭ سويقانى مىقتى بولدى. كارلاگ، الجير سەكىلدى لاگەرلەردىڭ قۇپيالارى ءالى دە ايتىلماي كەلەدى. ءبىز وسى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋ بارىسىندا ۆ.مۋستينوۆتىڭ «سلۋجەنيە نارودا» (الماتى، 1984 جىل), «سترانيتسى تراگيچەسكيح سۋدەب» (الماتى، 2002 جىل), «كارلاگ» (قاراعاندى، 2012 جىل), ت.جۇرتباي «ۇرانىم – الاش» (الماتى، 2009 جىل) سەكىلدى كىتاپتاردى دەرەككوزى رەتىندە پايدالانىپ، باسشىلىققا الدىق.
ەندى كەزەكتە قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان «الجير»، «كارلاگ»، «گۋلاگ» جۇيەسىنە باعىنعان تاعى باسقا دا تۇرمەلەردى بارىپ، ارنايى ءوز كوزىمىزبەن زەرتتەپ، مەملەكەتتىك مۇراعاتتارداعى تاريحي قۇجاتتاردى اقتارىپ، سولاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ مىندەت بولماق.
ماعجاننىڭ زىليقاسى كۇيەۋىنە جاعىلعان كۇيەنى كەتىرۋ ءۇشىن جان تىنىشتىعىن ۇمىتقان جان ەدى. كۇيەۋىنىڭ قولجازبالارى مەن قۇندى قاعازدارىن جيناستىرىپ ساقتادى، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزدى. ساكەننىڭ ايەلى ءۇش مارتە تەمىر تورعا جابىلسا، ءىلياستىڭ ايەلى الماتى مەن ماسكەۋدە تۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى. بۇل تەك بەرگىسى. ءالى ايتىلماي كەلە جاتقان قانشاما دەرەك بار. قانشاما شىندىق جەرگە كومىلدى. سولاقاي ساياساتتىڭ زاردابىنان تاريح بۇرمالاندى. نەبىر جانى جايساڭ تۇلعالاردىڭ ءومىر جولى كەرى جازىلدى. اقيقات كوشىنەن اداستى. تەرىس جازۋدىڭ ارقاسىندا تەرىس ويلى ۇرپاق ءوستى. بۇل دا – 37 مەن 38-ءدىڭ زاردابى.
قازاق ايەلدەرى تاعدىرلارى قىل ۇستىندە تۇرسا دا مويىمادى، جاسىمادى. باز كەشسە دە ۇرپاقتارىن ءوسىردى. كەلەشەككە ۇمىتپەن قارادى. سول ۇلبىرەگەن ۇمىتتەرى ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقاندا ورىندالدى. بىراق، قازاق ايەلدەرى جايلى ماسەلە كوپ ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ بارادى. كۇن تۇسپەيتىن كولەڭكەنىڭ بەتىن اشۋدىڭ كەزى جەتتى. تاۋەلسىزدىكتە جەتكەن جەتىستىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، جاڭاشا كوزقاراسپەن جاڭاشا تاريحتى جازۋ قولعا الىنىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى ايەل ماسەلەسى بولۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنى ازىرشە جىلى جاۋىپ قويدى.
الجير (وتان ساتقىندارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى) – ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيە كەزىندە «حالىق جاۋلارى» سانالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، شارۋاشىلىق، پارتيا-كەڭەس باسشىلارىنىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارى جازىقسىز جازاسىن وتەگەن لاگەر. س.سەيفۋلليننىڭ ايەلى گۇلباھرام، ب.ءمايليننىڭ ايەلى كۇنجامال، ت.رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ءازيزا، س.قوجانوۆتىڭ ايەلى كۇلاندام، س.مەڭدەشەۆتىڭ ايەلى ءرازيا، ت.جۇرگەنوۆتىڭ ايەلى دامەش، ن.نۇرماقوۆتىڭ ايەلى ءزۇپپۇن، س.اسپەندياروۆتىڭ ايەلى رابيعا، ماينۇر سارىمولداەۆا، ءماريام توعجانوۆا، ءايىش قۇلىمبەتوۆا، ءبيبىجامال سىرعابەكوۆا، جانبيكە شانينا، ايشا قابىلوۆا، ءۋازيپا كۇلەنوۆا، ماعريپا رۇستەموۆا، ءاسما شومانوۆا، زاعيپا ءتىنالينا، بارشىن قالمەنوۆا، ءمادينا ورازوۆا، ءمارياش ەسەنگەلدينا ت.ب. كوپتەگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ ايەلدەرى، اياۋلى انالارى «جازاسىن» وتەدى. لاگەرگە اناسىمەن بىرگە تۇسكەن سابيلەر 2-3 جاسقا جەتكەن سوڭ انالارىنان ايىرىلىپ الىنىپ، بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەسىنە بەرىلدى. 1950–1957 جىلدارى بۇل زارداپ تاعى قايتالاندى. تەك 1980 جىلدارى عانا ساياسي جۇيە وزگەرىپ، جاعداي وڭالدى.
«مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام!» دەگەن بار ەمەس پە؟! سول ءان ءبىزدىڭ اتالمىش تارماقشامىزدىڭ نەگىزگى يدەياسىن ايقىنداپ، ايشىقتاپ تۇسەرى حاق! بۇل – ەرلىك! قازاق ايەلدەرى ناعىز ەرلىك جاسادى. تاعدىر تارازىسى ءادىل باعاسىن كوپ جىلدان سوڭ ارەڭ بەردى.
ءسوز سوڭى
ءبىز وسى جۇمىسىمىزدا قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن، اقتاڭداق بەتتىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، توت باسقان، كۇن تۇسپەيتىن كولەڭكەدە جاتقان، شاڭ باسىپ، مۇراعات سورەلەرىندە قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتاردى جارىققا شىعارىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋدى كوزدەدىك. زەرتتەۋ نىسانامىز – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وتباسىلىق جەكە ءومىرى. الاش زيالىلارىنىڭ وتباسىلىق جەكە ءومىرى – عيبراتتى، تاعىلىمدى.
حح عاسىر باسىنداعى قازاق ازاماتتارى مەن قىزدارى شەتتەرىنەن وقىعان ەدى. ولار ءوز زامانداستارىنىڭ قايماعى، ناعىز قازاق ينتەلليگەنتسياسى بولدى. ولار قازاقتىڭ باعى ەدى. امال نەشىك، ولار جاسىنداي جالىنداپ وتە شىقتى! ولاردىڭ ءاربىر قىرىن، سان سالالى سوقتىقپالى، سوقپاقتى ءومىر جولدارىن زەرتتەۋ – بىزگە ارتىلعان امانات جۇگى. ەگەر ناقتى تاريحي باعاسىن بەرە الماساق، بابالار رۋحى ءبىزدى كەشىرە الماس. تەكتى بابالاردىڭ ۇرپاعى استە وسال بولۋعا قاقىسى جوق! سوندىقتان ءبىز وسىنداي موينىمىزداعى اماناتتى سەزىنىپ، تىلسىمعا تولى تاعدىر يەلەرىنىڭ جەكە الەمىنە ءۇڭىلۋدى حوش كورىپ، زەردەلەدىك. زەرتتەۋ ناتيجەسى جامان ەمەس. ءبىرسىپىرا مالىمەتتەرگە قانىق بولدىق. ءالى دە زەرتتەۋ جالعاسارى انىق.
قايران، بوزداقتارىم-اي! سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، جەر جاستانعان اقيىقتارىم-اي! قاراعاي باسىن شورتان شالعان زاماندا، قاراتۇنەك كەزەڭدە قارا تىزىمگە ەنىپ، تۋعان حالقىنا، شەتسىز، شەكسىز سۇيگەن ءوز ەلىنە ولاردى «حالىق جاۋى» قىلىپ كورسەتكەن، تاعدىرلارىمەن ويناعان قانى بۇزىق، قانى قارا قانعا جەرىك ستالين مەن گولوششەكين، ميرزوياندار قان قاقساتتى ەمەس پە!
تۇتاس بۋىننىڭ ءتول باسى – احمەت، سىرشىل، رومانتيك اقىن – ماعجان، جىر قۇلاگەرى – ءىلياس، جىر سۇڭقارى – ساكەن، «قازاقتىڭ دجەك لوندونى» اتانعان – جۇسىپبەكتىڭ تە ومىرلەرى بالداي ءتاتتى بولمادى. بىراق، بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرىن بىزگە جەتكىزگەن، مۇرالارىن قىزعىشتاي قورعاعان ايەلدەرى ەدى. ايەلدەرى مۇراگەرلەرى بولدى.
ءسوزىمىزدى قورىتىندىلايتىن بولساق، الاش ارىستارىنىڭ ايەلدەرى – سەنىمدى سەرىكتەرى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «مۋزاسى» دەۋ ورىندى. بۇل ايەلدەر – ۇلتتىڭ ۇستىنى، ۇيىتقىسى. بۇلار – بۇگىنگى جەتكىنشەك قىزدارعا ۇلگى. ناعىز قازاق قىزى، قازاق ايەلى وسىنداي بولۋ كەرەك-ءتى. ولار الاش ارىستارىنىڭ جان جولداستارى ءھام مۇڭداستارى، ادەبي كەڭەسشىلەرى بولا ءبىلدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1.رەسپۋبليكالىق «جۇلدىزدار وتباسى» («اڭىز ادام» ) جۋرنالى، №20 (32) قازان، 2011 جىل، 52 ب. // احاڭنىڭ ۇرپاقتارى ماسكەۋدە تۇرادى.
2.اققۇلى س. ءاليحان بوكەيحان قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى. ءى ت. – شىمكەنت: ازيات، 2016 ج. – 652 ب.
3.«ۇلت بولمىسى» رەسپۋبليكالىق ادەبي-مادەني جۋرنال №9 (11) 2012 جىل، 21 ب.
4. رەسپۋبليكالىق «جۇلدىزدار وتباسى» («اڭىز ادام» ) جۋرنالى، №11, جەلتوقسان، 2011 جىل، 52 ب. // احمەت اتا ماڭدايىمنان سيپاعاندا اكەلىك مەيىرىمدى سەزدىم.
5.بايسالوۆا ش. الدىمدا اسقار تاۋ بوپ سەن تۇراسىڭ // انا ءتىلى، 1993 جىل، 28 قاڭتار.
6.تۇڭعاتار ق. ىلياس جانسۇگىرۇلى. قۇلاگەر اقىن – عيبراتتى عۇمىر // جەتىسۋ، №17761, 1 قاڭتار 2013 جىل، 8 ب.
7.عابيتوۆا ف. ورتەڭدە ونگەن گۇل. – الماتى، 1998 جىل، 143 ب.
8.«جۇلدىزدار وتباسى. اڭىز ادام» رەسپۋبليكالىق جاستار جۋرنالى، №1(37) 2012 جىل، 52 ب. // ماعجاننىڭ اقىندىعى ساكەندىكىنەن جوعارى
9.ماعجان الەمى. ادەبي زەرتتەۋ. قۇراست.: سۇلەيمەنوۆ ج. الماتى: اسىل كىتاپ، 2009. – 496 ب. 10.«اق جەلكەن» رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر جۋرنالى، №7 (20478), 2013 جىل، 29-31 بەت
ەلدوس توقتارباي، ادەبيەتتانۋشى
