«قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» ياعني «پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا» دەگەن كىتاپ ورىس تىلىندە ماسكەۋ قالاسىندا 1994 جىلىندا جارىق كوردى. اۆتورى – تۇرىك قىپشاق حالىقتارىنىڭ توبىنا جاتاتىن قۇمىق ۇلتىنىڭ پەرزەنتى مۇرات ءاجى ەدى. كىتاپ كەزىندەگى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا»-سىنداي الەمگە قىپشاقتىڭ تاريحي ءرولىن كورسەتىپ، كوپتەگەن حالىقتىڭ رۋحىن وياتتى.
ناۋرىزدىڭ 7-ىندە جازۋشى مۇرات ءاجى دۇنيەدەن وزدى. كەيبىرەۋلەر بۇل تاريح زەرتتەۋشىسىن تۇرىك حالىقتارىنان شىققان دانىشپان دەپ ساناسا، ەندى بىرەۋلەر تاريحتى بۇرمالاعان اسىرە ۇلتشىل دەگەن كىنا تاقتى. الايدا، مۇرات ءاجى تەك قانا تۋعان قۇمىق حالقىنىڭ ەمەس، بۇكىل قىپشاق، تۇرىك حالىقتارىنىڭ قامىن جەپ، ءوزىنىڭ ەلىندەي، ءبىر تۇتاس ەلدەي كورگەن. ءتىپتى، ورىس، ۋكراين، ەۋروپالىق حالىقتارىن ساق، سكيف، عۇن، تۇرىك، قىپشاقتاردان تاراتىپ باۋىرىنداي كورگەن. مۇرات ءاجىنىڭ پىكىرى بويىنشا رەسەيدىڭ، ەۋروپانىڭ مادەنيەتىن، ساۋلەت ونەرىن، ءدىني ۇستانىمدارى مەن ادەت-عۇرىپتارىن، سيمۆوليكاسىن، گەرالديكاسىن قالىپتاستىرعان، اكەلىپ ەنگىزگەن، نەگىزىن قالاعان عۇن، تۇرىك پەن قىپشاقتار ەدى. وسىلايشا، ەۋروپاتسەنتريستىك كوزقاراسىنان باس تارتىپ، عۇندار باستاعان حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ زور ءمانىن بەرگەن.
زەرتتەۋشىنىڭ «قىپشاقتار»، «ەۋروپا. تۇرىكتەر. ۇلى دالا»، «تۇرىكتەر مەن الەم: قۇپيا تاريح»، «مەنىڭ جۋسان جولىم» سياقتى كىتاپتارىندا ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ تاريحى جان-جاقتى قاراستىرىلىپ، التايدان باستاعان ۇلى كوشتىڭ ىزدەرى، دەشتى-قىپشاقتىڭ قۇپيا شەجىرەسى جازىلعان. مۇرات ءاجى ەڭبەكتەرىندە «مەكەنىمىز دالا، بەسىگىمىز التاي» دەپ جازىپ، التاي تاۋىن، ەنيسەي – اناسۋ، بايكال – بايكول، قاتىن وزەنىن، تايگا ورمانىن بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ شىققان جەرى، ەل بولىپ قالىپتاسقان قاسيەتتى اتامەكەنى، اتا توپىراعى، مادەني مەن رۋحاني وشاعى رەتىندە جىرلاعان. اتا-بابالارىمىزدى جەر جۇزىندە ءبىرىنشى تەمىر بالقىعان ۇستالار دەپ سيپاتتاعان. كوك تۇرىكتەردىڭ مادەنيەتىن، نانىم-سەنىمدەرىن جوعارى باعالاپ، جازۋشى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ ءدىني ۇستانىمدارى بۋدديزمگە دە، ەۋروپا حالىقتارى قابىلداعان حريستيان دىنىنە دە اسەر ەتكەنىن جازدى. التاي، دەشتى-قىپشاق مادەنيەتىنىڭ رەسەي مەن ەۋروپاعا عانا ەمەس، يران، ۇندىستانعا جاساعان ىقپالىن ايتتى.
ارينە، تاريح زەرتتەۋشىنى «ارتىق كەتىپ قالدىڭ»، «وتىرىك سوعىپ تاريحتى بۇرمالاپ جاتىرسىڭ» دەپ سىنعا العاندارى كوپ ەدى. بىراق، سونىمەن قاتار «سوزىندە جان بار»، «اتا-بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇراسىن كوپشىلىككە جەتكىزىپ، اقيقاتتىڭ جارشىسى بولدى» دەگەن پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، ۇلى قىپشاقتى ەرەكشە سىيلاپ، دانىشپان دەپ سانايتىندار دا از ەمەس ەدى. قالاي بولسا دا، مۇرات ءاجى دەشتى-قىپشاقتى سۇيگەن ەر ەدى. دەشتى-قىپشاق دەگەندە قازاقستان، وزبەكىستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، التاي، ساحا، تاتارستان، باشقۇرستان، چۋۆاشيا، داعىستان، نوعاي دالاسى، ءازىربايجان، قىرىم، گاگاۋز جەرى، قاراقالپاق، قاراشاي-مالقار، قۇمىق دەپ بولگەن جوق. ەۋروپاداعى ماجار، بولگار، ءتىپتى ورىس، كازاك، ۋكراينداردى باۋىرلارىم دەپ وزىنە، تۇركى حالىقتارىنا قاراي تارتتى. ەۋروپانىڭ قالىپتاسۋىنا اتتيلا ۇلەسىن قوسقان، التايدان باستاعان دەپ، نەمىستەردى، فرانتسۋزداردى، اعىلشىنداردى تۇركى الەمىنە جاقىندىعى بار دەپ قوسىپ ءجۇردى. دون، دنەپر، دنەستر، دۋناي وزەندەرىنىڭ اتاۋلارىن «ءدوڭ» سوزىمەن بايلاستىردى. ال «وعىز» دەگەن ەتنونيمنىڭ ماعىناسى «دانا، دانىشپان، تاجىريبەسى مول» دەپ جازدى.
مۇرات ءاجى جامان-جاقسى بولدى ما، اقيقات-وتىرىك جازدى ما، سىر-قۇپيانى
اشقان ازامات پا، تاريحتى بۇرمالاپ قاتەلەردى جاساعان ادام با – ەندى ەل، ۇرپاقتار، وقىرماندار، كەلەشەكتىڭ تاريحشىلارى، سىنشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرى انىقتايدى. الايدا، مۇرات ءاجى – تۇركى الەمىنىڭ سوم تۇلعاسى، دەشتى-قىپشاقتىڭ اردا ەمگەن ازاماتى بولعانى ايداي انىق. بار ءومىرىن اتا-بابالارىمىزدىڭ ميراسىن زەرتتەۋىنە ارناعان، كوپ جىل الەم جانە دالا تاريحىنىڭ سىر مارجاندارىن ىزدەپ تەرگەن ەر ەدى. كىتاپتارى – سان ۇرپاقتارعا امانات.
اسقار دايىربەك
