«Qypshaq dalasynyń jýsany» ıaǵnı «Polyn polovekogo polıa» degen kitap orys tilinde Máskeý qalasynda 1994 jylynda jaryq kórdi. Avtory – túrik qypshaq halyqtarynyń tobyna jatatyn qumyq ultynyń perzenti Murat Áji edi. Kitap kezindegi Oljas Súleımenovtyń «AzıIa»-syndaı álemge qypshaqtyń tarıhı rólin kórsetip, kóptegen halyqtyń rýhyn oıatty.
Naýryzdyń 7-inde jazýshy Murat Áji dúnıeden ozdy. Keıbireýler bul tarıh zertteýshisin túrik halyqtarynan shyqqan danyshpan dep sanasa, endi bireýler tarıhty burmalaǵan ásire ultshyl degen kiná taqty. Alaıda, Murat Áji tek qana týǵan qumyq halqynyń emes, búkil qypshaq, túrik halyqtarynyń qamyn jep, óziniń elindeı, bir tutas eldeı kórgen. Tipti, orys, ýkraın, eýropalyq halyqtaryn saq, skıf, ǵun, túrik, qypshaqtardan taratyp baýyryndaı kórgen. Murat Ájiniń pikiri boıynsha Reseıdiń, Eýropanyń mádenıetin, sáýlet ónerin, dinı ustanymdary men ádet-ǵuryptaryn, sımvolıkasyn, geraldıkasyn qalyptastyrǵan, ákelip engizgen, negizin qalaǵan ǵun, túrik pen qypshaqtar edi. Osylaısha, eýropaentrıstik kózqarasynan bas tartyp, ǵundar bastaǵan Halyqtardyń uly qonys aýdarýyna erekshe kóńil aýdaryp zor mánin bergen.
Zertteýshiniń «Qypshaqtar», «Eýropa. Túrikter. Uly dala», «Túrikter men álem: qupııa tarıh», «Meniń jýsan jolym» sııaqty kitaptarynda ejelgi túrikterdiń tarıhy jan-jaqty qarastyrylyp, Altaıdan bastaǵan uly kóshtiń izderi, Deshti-Qypshaqtyń qupııa shejiresi jazylǵan. Murat Áji eńbekterinde «mekenimiz Dala, besigimiz Altaı» dep jazyp, Altaı taýyn, Enıseı – Anasý, Baıkal – Baıkól, Qatyn ózenin, taıga ormanyn búkil túrki halyqtarynyń shyqqan jeri, el bolyp qalyptasqan qasıetti Atamekeni, ata topyraǵy, mádenı men rýhanı oshaǵy retinde jyrlaǵan. Ata-babalarymyzdy jer júzinde birinshi temir balqyǵan ustalar dep sıpattaǵan. Kók túrikterdiń mádenıetin, nanym-senimderin joǵary baǵalap, jazýshy ejelgi túrikterdiń dinı ustanymdary býddızmge de, Eýropa halyqtary qabyldaǵan hrıstıan dinine de áser etkenin jazdy. Altaı, Deshti-Qypshaq mádenıetiniń Reseı men Eýropaǵa ǵana emes, Iran, Úndistanǵa jasaǵan yqpalyn aıtty.
Árıne, tarıh zertteýshini «artyq ketip qaldyń», «ótirik soǵyp tarıhty burmalap jatyrsyń» dep synǵa alǵandary kóp edi. Biraq, sonymen qatar «sózinde jan bar», «ata-babalarymyzdyń asyl murasyn kópshilikke jetkizip, aqıqattyń jarshysy boldy» degen pikirlerin bildirip, uly qypshaqty erekshe syılap, danyshpan dep sanaıtyndar da az emes edi. Qalaı bolsa da, Murat Áji Deshti-Qypshaqty súıgen er edi. Deshti-Qypshaq degende Qazaqstan, Ózbekistan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Altaı, Saha, Tatarstan, Bashqurstan, Chývashııa, Daǵystan, Noǵaı dalasy, Ázirbaıjan, Qyrym, Gagaýz jeri, Qaraqalpaq, Qarashaı-Malqar, Qumyq dep bólgen joq. Eýropadaǵy majar, bolgar, tipti orys, kazak, ýkraındardy baýyrlarym dep ózine, túrki halyqtaryna qaraı tartty. Eýropanyń qalyptasýyna Attıla úlesin qosqan, Altaıdan bastaǵan dep, nemisterdi, franýzdardy, aǵylshyndardy Túrki álemine jaqyndyǵy bar dep qosyp júrdi. Don, Dnepr, Dnestr, Dýnaı ózenderiniń ataýlaryn «dóń» sózimen baılastyrdy. Al «Oǵyz» degen etnonımniń maǵynasy «dana, danyshpan, tájirıbesi mol» dep jazdy.
Murat Áji jaman-jaqsy boldy ma, aqıqat-ótirik jazdy ma, syr-qupııany
ashqan azamat pa, tarıhty burmalap qatelerdi jasaǵan adam ba – endi el, urpaqtar, oqyrmandar, keleshektiń tarıhshylary, synshylary men zertteýshileri anyqtaıdy. Alaıda, Murat Áji – túrki áleminiń som tulǵasy, Deshti-Qypshaqtyń arda emgen azamaty bolǵany aıdaı anyq. Bar ómirin ata-babalarymyzdyń mırasyn zertteýine arnaǵan, kóp jyl álem jáne dala tarıhynyń syr marjandaryn izdep tergen er edi. Kitaptary – san urpaqtarǵa amanat.
Asqar DAIYRBEK
