بيىلعى جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىعى قارساڭىندا ءارتۇرلى اڭگىمەلەردى ەستىپ، 1986 جىلدىڭ جاڭعىرىعى جاندۇنيەمدى تەبىرەنتىپ، بەتىمە جەلتوقساننىڭ ىزعىرىعى كەلگەندەي اۋىر دا مۇڭدى كۇيگە تۇسەمىن. ءيا، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ حالقىمىز. كوپ نارسەنى ويلاي بەرمەيمىز. كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارمايمىز. بۇل تاۋەلسىزدىك بىزگە قانداي جولمەن جانە نەنىڭ نەمەسە كىمنىڭ ارقاسىندا كەلگەنىنە ءمان بەرمەيمىز. كوپشىلىك قاۋىم بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىكتىالۋى ءۇشىن قان توگىس مايدانعا شىعىپ، قولعا نايزا مەن بالتا الىپ، جاۋعا قارسى شابۋىلعا شىعۋى دەپ تۇسىنەدى. الايدا بۇل مۇلدەم قاتە تۇسىنىك.
كەزىندە بەلگىلى ءبىر وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن قازاقستان ەلى قىزىل كەڭەستىڭ قۇرساۋىندا قالىپ، جەتپىس جىل كولەمىندە بۇكىل كەڭەس ۇكىمەتىن شيكىزاتپەن، ەكولگيالىق تازا ازىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، سول وداقتىڭ ساياسي-قۇقىقتىق جانە يدەولوگيالىق شىرماۋىندا بولعانى تاريحي دەرەك. وسى وداقتىڭ وكتەم ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 1986 جىلعى قازاقستانعا قاتىستى جاساعان «ءامىرى»، ۇلتجاندى قازاق ازاماتتارىن بەيجاي قالدىرمادى. الايدا سول ازاماتتاردىڭ بيلىككە قارسى شىعۋ نەمەسە توڭكەرىس جاساۋ سياقتى پيعىلى بولماعان ەدى. قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ورىمدەي ۇل قىزدارى پارتيا باسىندا وتىرعاندارعا قاراپايىم عانا سۇراقپەن جۇگىنگەن بولاتىن. ول، نەگە ءبىرىنشى حاتشى سىرتتان اكەلىنەدى، نەگە قازاقستاندىق ازامات ەمەس؟
الايدا شىرىلداعان شىندىقتى سۇراپ ورتالىق الاڭعاشىققان، كوبىنەسە مەنىمەن تەتەلەس مەنىڭ وتانداستارىم جازىقسىز سوققىعا شىعىلىپ، جاساندى ويدان شىعارىلعان سەبەپتەرمەن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، الدى جازىقسىز دالەلدەنبەگەن سەبەپتەرمەن سوتتالىپ، سوڭى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اسىرەسە بولاشاقتان اسقاق ارمان كۇتكەن ستۋدەنت جاستار وقۋدان شىعارىلىپ، جىمىسشى جاستارىمىز جالعىز عانا تابىس كوزى بولىپ تۇرعان جۇمىستارىنان ايىرىلىپ، ەل ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعان زامان بولدى. جالپى 1986 جىلدىڭ اياعى 1987 جىلدىڭ باسى جاندۇنيەسى قازاق دەپ شىرىلداعان جان بالاسىنا، الاساپىران كەزەڭ بولعان ەدى. قازىردىڭ وزىندە سول كەزدەگى، اسىرەسە الماتى قالاسىنداعى ورتالىق الاڭدا جانە ونىڭ اينالاسىندا بولعان ءوز كوزىممەن كورگەن وقيعالاردىڭ رەتروسپەكتيۆاسىن ەسىمە تۇسىرسەم، قازىردىڭ وزىندە جانىم تۇرشىگەدى.
نەگىزىندە مەن 1986 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۇيلەنىپ، وتباسىن قۇرىپ، ءوزىمنىڭ ستۋدەنت كەزىندەگى دوسىم قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى، جۋسالى ستانتسياسىنىڭ ازاماتى تلەۋوۆ اقىلبەكپەن (بۇگىندە مارقۇم، جول اپاتىنان قايتىس بولعان) كەزدەسۋگە الماتى قالاسىنا جەلتوقساننىڭ 14-دە كەلگەن ەدىم. نەگىزگى ماقساتىم الماتى قالاسىنان قىزمەت تاۋىپ، سول جاققا وتباسىممەن قونىس اۋدارۋ. ءبىز اقىلبەك ەكەۋىمىز 15-ءشى جەلتوقساندا ءدامحانادا كەزدەسىپ، كوپ نارسەنى ەسكە ءتۇسىرىپ، قىزمەتكە تۇرۋ ماسەلەسىن اڭگىمە قىلعان ەدىك.
اقىلبەك بويداق، بار جەردەن شىققان بالا. ازداپ كوڭىل-كوتەرگەندى ۇناتىپ، كوپ نارسەنى ويلامايتىن ەشتەڭەنى ۋايىمدامايتىن ءبىر ءۇيدىڭ ەركە بالاسى ەدى. بىراق جان تانىمەن وتىرىكتى، ارامدىقتى، ساتقىندىقتى جاقتىرمايتىن، ادال ءارى سەنىمدى دوس ەدى. سپورتقا تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا وزىنە سەنىمدى، سەرى جىگىت بولاتىن.
سول كەزدە اقىلبەكتىڭ الدە تۋعان، الدە ناعاشى ما ەسىمدە جوق، ايتەۋ ءبىر اعاسى الماتى قالاسىنداعى ۇلكەن ءبىر ترەستىڭ باستىعى ەدى. ەسىمى ەسىمدە قالماپتى. اقىلبەك سول اعاسىنىڭ قولىندا الماتىدا تۇراتىن. ول اعاسى مەنى ەرتەرەكتەن ءبىز اقىلبەك ەكۋىمىز پاۆلودار قالاسىندا ءبىر جاتاقحانادا تۇرعاننان بەرى بىلەتىن. ماعان دەگەندە ول كىسىنىڭ كوزقاراسى جاقسى ەدى. الدىن-الا كەلىسكەن ۋادە بويىنشا اقىلبەكتىڭ سول اعاسى، «ەگەر الىبەكپەن بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇراتىن بولساڭ ەكەۋىڭدى دە قىزمەتكە الامىن»، - دەگەن شارتى بار ەدى. مەن دە سول ۋادەگە سەنىپ الماتىعا كەلگەنمىن.
ول كەزدە ۇيالى تەلەفون جوق. جالعىز بايلانىس قۇرالى ءۇي تەلەفونى ەدى. كەلىسىم بويىنشا اقىلبەك ۇيگە بارىپ، اعاسىمەن اقىلداسىپ، مەن وعان تەلەفون شالىپ، قاي كۇنى قايدا بارۋ تۋرالى ۋادەلەسەمىز دەپ قول الىسىپ قوشتاستىق. سول كۇنى ۋاقىت جاي بولعاندىقتان ءبىز ەرتەڭ تەلەفون ارقىلى حابارلاسامىز دەپ كەلىستىك. بۇل جەلتوقساننىڭ 15-دە بولعان وقيعا.
كەلەسى كۇنى، ياعني جەلتوقساننىڭ 16-ى كۇنى كەشكە مەن تەلەفون شالىپ حابارلاسقاندا، ءبىز كەلەسى كۇنى، ياعني جەلتوقساننىڭ 17-دە ساعات 11.00 ورتالىق الاڭنىڭ جانىنداعى پوچتا ءبولىمىنىڭ مير كوشەسىنە قاراعان تەلەگراف جاعىندا كەزدەسەمىز دەپ كەلىستىك. سەبەبى اقىلبەكتىڭ اعاسى ءبىزدى ساعات 12.00 كەزدەسۋگە شاقىرعان ەكەن. مەن ول كەزدە الماتى قالاسىندا تۇراتىن اپايىم ساۋلەنىڭ ۇيىنە توقتاعانمىن. اپايىم ساۋلەنىڭ سول كەزدەگى پاتەرى اۋەزوۆ دراما تەاترىنىڭ جانىندا جامبىل كوشەسىندە ەدى. اپايىمنىڭ جولداسى بەلگىلى بالالار جازۋشىسى-جۋرناليست، زايساننىڭ تۋماسى، بۇگىندە مارقۇم بولعان مارات قابانباەۆ. كەيىننەن ول كىسى التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ كومانداسىندا بولعان. تانىمال قالامگەر وپوزيتسيونەر بولدى. «دات» گازەتىنىڭ اتاسى دەسەك تە بولادى.
16-شى جەلتوقسان كۇنى كەشكى تەلەاقپاراتتان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن د.قوناەۆتىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىقتان كەتىپ، ورنىنا كولبيننىڭ تاعايىندالعانى تۋرالى حاباردى ەستىدىك. الايدا ەشقايسىمىز وعان ساياسي تۇرعىدا ءمان بەرگەن جوقپىز. تەلەحاباردان دا ارتىق ەشتەڭە باياندالمادى. تەك، جەزدەم ماكەڭ، «ياپىراي ديمەكەڭە نە بولدى ەكەن، بۇلاردىڭ ورىستارى ولگەنشە وتىرا بەرۋشى ەدى عوي، ارتى تىنىش بولسا ەكەن»، - دەگەن پىكىرىن ايتتى. باسقاداي بۇل تاقىرىپقا اڭگىمە قوزعالمادى. سەبەبى ءبىز جەزدەم ەكەۋىمىز باسقاداي ادەبي، الەۋمەتتىك تاقىرىپتارعا اڭگىمە قوزعاپ وتىرعانبىز، تەك سونى جالعاستىرىپ كەتتىك.
ەرتەسىندە مەن مولشەرمەن ساعات تاڭەرتەڭگى 10.00 شاماسىندا ۇيدەن شىعىپ، جاياۋلاپ كەلىسكەن پوچتاعا قاراي اياڭدادىم. سەبەبى ەكى ورتا بالەندەي قاشىق ەمەس ەدى. باستاپقىدا اۋەزوۆ تەاترىنا دەيىن مەنىڭ كوزىمە وعاش ەشتەڭە بايقالمادى. اباي داڭعىلىن كەسىپ ءوتىپ بايزاقوۆ، بوتانيچەسكايا كوشەلەرىنە تۇسكەندە 3-5-تەن توپتالعان جاستاردىڭ كوبەيگەنىن بايقادىم. بارلىعى سول مەن كەتىپ بارا جاتقان باعىتقا كەتىپ بارادى جانە قولدارىندا ەرەكشە ءمان بەرەتىن ەشتەڭە جوق. اڭگىمەلەرى كوڭىلدى، قىزۋ تاقىرىپتا. الايدا اشۋ نەمەسە دۇرلىگۋدىڭ نىشانى مۇلدەم جوق. قۇتتى ءبىر تويعا نەمەسە پارادقا جينالۋعا كەتىپ بارا جاتقان سياقتى.
مەن ىلگەرى جۇرگەن سايىن توپتالعان جاستاردىڭ قاتارى كوبەيە باستادى. مولشەرمەن 3-4 كۆارتال جۇرگەن سوڭ حالىقتىڭ سانى مۇلدەم كوبەيدى. حالىق سانى كوبەيگەن سايىن داۋىستار دا قاتتى شىعا باستادى. مەن تەك سول كەزدە عانا توتەنشە ءبىر جاعدايدىڭ ورىن العانىن جانە بۇل وقيعا كەشەگى تەلەاقپاراتتان ەستىگەن حابارمەن، ياعني 1-ءشى حاتشىلىق لاۋازىمعا سايلانعان كولبينمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ۇقتىم. سەبەبى جاستاردىڭ اڭگىمەسىنەن سۇراۋسىز اق انىقتالىپ تۇرعانداي، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك پاتريوتتىق رۋحتاعى تاقىرىپقا اڭگىمەلەسىپ بارا جاتتى. اسىرەسە «ايتسىن»، «ءتۇسىندىرسىن بىزگە»، «ءتىپتى قازاقستاننىڭ ورىسى بولسا دا بولادى عوي، «ايتپەسە قازاقستاندا باسشىلىققا لايىق ءبىر قازاق تابىلمادى ما»، - دەگەن اڭگىمەلەردى مەنىڭ قۇلاعىم انىق ەستىدى.
وسى تولقىعان ادامدار لەگىمەن ورتالىق الاڭعا جاقىنداعاندا حالىقتىڭ سانى مۇلدەم كوبەيىپ كەتتى. مەن پوچتانىڭ عيماراتىنا جاقىنداعاندا ادامداردىڭ توبىرىمەن ەرىكسىز كوشەنىڭ ەكىنشى بەتىنە ىسىرىلىپ قالدىم دا پوچتا عيماراتىنىڭ ەكىنشى بەتىنە شىعىپ قالدىم. سەبەبى ولاردىڭ بارلىعى توپتالىپ بىرنەشەۋ بوپ كەلە جاتسا مەن جالعىزبىن، سودان ەرىكسىز ىعىسا بەردىم.
مير كوشەسىندەگى پوچتانىڭ تەلەگراف تۇرعان عيماراتىنا جەتكەندە مەن بويىمنىڭ ۇزىندىعىن پايدالانىپ، عيماراتتىڭ الدىنان اقىلبەك دوسىمدى ىزدەدىم. الايدا ادامداردىڭ كوپتىگىنەن دوسىمدى تابا المادىم. سەبەبى عيماراتتىڭ الدى، ونىڭ باسپالداعى تۇگەل قاپتاعان ادامدار بولدى. وسى كەزدە جاستاردىڭ اراسىنان ۇرانداعان داۋىستار دا شىعىپ جاتتى. ءسويتىپ تۇرعاندا مەن ادامداردىڭ توبىمەن ەرىكسىز ىعىسىپ ورتالىق الاڭنان بىراق شىقتىم. مەنىڭ ەسىل دەرتىم، دوسىم اقىلبەكتى تاۋىپ الۋ بولاتىن. موينىمدى سوزىپ جان-جاعىمنان سونى ىزدەيمىن. بىراق تاپپادىم. دوسىمدى سول قالپى كەزدەستىرمەدىم. اقىلبەكتىڭ ءوزى ەر مىنەزدى، قىزۋشاڭ جانە ۇلتشىل پاتريوتتىققا بەيىم جان ەدى. جاستاردىڭ وسىنداي تولقۋىن كورگەندە ول شىداماي ەرىكسىز بەلسەندىلىك كورسەتىپ، كوپكە ارالاسىپ كەتتى مە دەپ ويلايمىن.
سودان مەن ورتالىق الاڭدامىن. كوپتىڭ ىشىندەمىن. جان-جاقتان دابىرلاعان جاستاردىڭ داۋىستارى. بىرەن-ساران بولماسا جينالعان ادامداردىڭ باسىم بولىگى جاستار. اراسىندا تىڭداسام ستۋدەنتتەر جانە جۇمىسشى جاستار دا بار. تۇگەل ورىمدەي قىزدار مەن جىگىتتەر. ارۋ الماتىنىڭ سول كۇنگى اۋا-رايى ءبۇرتۇرلى ىزعارلى ەدى. ءتىپتى تابيعات انانىڭ ءوزى بيلىكتە بولىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتى جاقتىرماعانداي ىزعارلانىپ تۇردى.
جينالعان جاستار ورتاعا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كەلىپ، تۇسىنىك بەرۋىن تالاپ ەتتى. بىرەۋلەر «ورتاعا ديمەكەڭنىڭ ءوزى كەلسىن». «سول كىسىنىڭ اۋزىنان ەستيىك، ول كىسى ءوز ەركىمەن كەتتى مە الدە كەتىردى مە»، دەگەن سياقتى ايقايلار بولىپ جاتتى. ەندى ءبىر توپ ش.قالداياقوۆتىڭ قازاقستانىن شىرقاپ جاتتى. شىنىن ايتۋ كەرەك جالپى جينالعان جاستاردىڭ بويىندا اشۋ مەن ىزا بولسا دا، ولاردىڭ كوڭىلدەرى جايدارى، جۇزدەرى جىلى ەدى. مەنىڭ ماڭىمدا تۇرعان جاستاردىڭ اراسىندا شابامىن، قىرامىن، جويامىن دەگەن پەيىلدىڭ نىشانى دا جوق ەدى. كەرىسىنشە بارلىعى ءپوزيتيۆتى كۇيدە، كۇننىڭ سۋىقتىعىنا تونىپ قالماس ءۇشىن وزدەرىن جايدارى ۇستاۋعا تىرىسىپ، ءىشىنارا ازىلدەسىپ، ورىندارىندا سەكىرىپ جىلىنىپ تۇردى.
قازىر تۋرا ەسىمدە جوق مولشەرمەن سول تۇسكە تاقاعان ۋاقىتتا بولار دەيمىن، جاستار اقىلداسا كەلە بيلىككە پارلامەنتيورلەردى جىبەرۋدى شەشتى. ورتاعا ىرىكتەلىپ بەلسەندىلەر شىقتى. مەن الىستا تۇردىم، سول سەبەپتى ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن جانە نەشە ادام ەكەنىن انىق كورە المادىم. الايدا رۋپور ارقىلى ايقايلاعان داۋىستاردان وسىنداي جاعدايلاردىڭ بولىپ جاتقانىن ەستىپ، كورىپ تۇردىم. وسى كەزدە الاڭدى قورشاعان ميليتسيا فورماسىنداعىلار بولدى. العاشىندا ولار حالىققا تيمەگەنىمەن، حالىقتى جاقتىرىپ تا تۇرماعانى انىق بايقالىپ تۇردى. ميليتسيونەرلەر جاستاردى ورتاعا وتكىزبەۋگە تىرىسىپ، جاستارعا كوپە-كورنەۋ بوگەت جاساپ تۇردى. الايدا قىزبالانعان قىزدار مەن جىگىتتەر ولاردى تىڭداماستان، شەپتەرىن بۇزىپ ورتاعا ءوتىپ تولىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي الاڭ حالىققا لىق تولدى. ءبىراز جاستاردىڭ قولىندا ۇرانداعان ترانسپارانتتار پايدا بولدى. مەنىڭ سول كەزدە بايقاعانىم، جىگىتتەردەن گورى قىزداردىڭ باتىلدىعى مەن قايتپاس قايسارلىعى الدەقايدا باسىمىراق بولدى. قازاق ۇلتتى ميليتسيونەر جىگىتتەرگە تاپ-تاپ بەرىپ، «قازاق ەمەسسىڭ بە، نەگە قازاقتارعا قارسى شىعىپ تۇرسىڭ؟»، دەگەن سياقتى وكتەم-وكتەم تالاپ قويىپ، ميليتسيونەر قازاقتاردى جەردەن الىپ جەرگە سالىپ جاتتى.
پارلامەنتيورلەردىڭ كەتكەنىنە ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى. ۋاقىت تۇستەن استى. جاستار تارقامادى جانە تارقاۋ تۋرالى ەشكىمدە وي دا بولعان جوق. باعاناعىداي ەمەس ەندى «قازاقستان» انىمەن«ەلىماي» اندەرى جان-جاقتان شىرقالا باستادى. سول كەزدە مەنىڭ جانىمدا تۇرعان ءبىر توپ جاستار ءبىر-بىرىمەن ازىلدەسىپ، ورتالارىندا تۇرعان نازىك كەلگەن، ۇستىنە اشىق ءتۇستى پالتو كيگەن سارى شاشتى قىزعا «وي قارىنداسىم-اي! ءسىزدى اۆتوبۋستان لاقتىرىپ جىبەرە جازدادىق قوي»، - دەپ قالجىڭداپ جاتتى. سويتسە اۆتوبۋستا كەلە جاتقاندا وسى بويجەتكەندى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەن دەپ، بىرەۋلەر اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ جىبەرمەك بولعاندا، ونىڭ تەك شاشىن بوياعان قازاق قىزى ەكەنىن ءبىلىپ، الىپ قالىپتى. ەندى مىنە بۇرىن ءبىر-ءبىرىن تانىماسا دا، ۇلت باسىنا كەمسىتۋ مەن قورلاۋ كەلگەندە بارلىعى يىقتاسىپ، ءبىر الاڭدا تۇر. سول كەزدەگى ۇلت وكىلدەرىنىڭ رۋحىنا اسىرەسە قايتپاس قايسار مىنەزدى جاستارىمىزعا مەن بۇگىن تاعزىم ەتەمىن.
بيلىكتەن ويعا قونىمدى جاۋاپ نەمەسە تۇسىنىكتەمە كۇتىپ الاڭدا تۇرعان كەزىمىزدە مەن جان-جاعىما جالتاقتاپ اقىلبەك دوسىمدى ىزدەپ تۇردىم. ونى كەزدەستىرەمىن، تابامىن دەگەن ءۇمىتىم ءالى جوعالماعان ەدى. الايدا ونى سول قالپى مۇلدەم كەزدەستىرمەدىم. دەگەنمەن، مەن سول بەيبىت شەرۋدىڭ ىشىندە ءوزىمنىڭ جەرلەسىم، مەنەن ءبىر كلاسس جوعارى وقىعان اۋىلداسىم سيمتيكوۆ ەلشاتتى كەزدەستىردىم. ول ماعان قاراعاندا الدەقايدا باسىم بەلسەندىلىك كورسەتىپ، باعان باسىنا شىعىپ، ايقايلاپ تۇردى. مەن ونى الىستان كورىپ بايقاعانىممەن ول مەنى كورمەدى. سەبەبى ارامىز ءبىرتالاي الشاق بولعان ەدى. جەتۋ مۇمكىن بولمادى. سوڭىنان ەستۋىمشە ول دا كەزىندە ءبىراز قۋعىندالعان ەكەن. الايدا بۇگىنگى كۇنى بارىنە دەگەن سەنىمسىزدىك تانىتىپ، ەشقانداي ءىس-شارالارعا ارالاسپايتىن كورىنەدى.
جينالعان جاستار قانشاما توسقانىمەن جىبەرىلگەن پارلامەنتيورلەرىمىز ورالمادى. سول كەزدە ولاردىڭ وزدەرىن قاماپ تاستاپتى، ۇرىپتى دەگەن سوزدەر شىعا باستادى. ەندى الاڭداعى جۇرت اشۋعا باستى. سول كەزدە پارلامەنتيورلەردىڭ اراسىندا بولعان ءبىر بويجەتكەن شىعىپ، جىلاپ تۇرىپ جۇرتقا «قايتىڭدار»، «تارقاڭدار»، «ارتى جامان بولادى» دەگەن اڭگىمە ايتتى. مەن ءوز باسىم ول قىزدى كورمەدىم دە ايتقانىن دا ەستىمەدىم. دەگەنمەن الدىڭعى شەپتە بولىپ جاتقان وقيعالار سوڭعى قاتاردا تۇرعان بىزدەرگە جەتىپ جاتتى. وسى ساتتەن باستاپ جينالعان جۇرتتىڭ ىشىندە شىنايى تولقۋ باستالدى.
جينالعان جاستاردىڭ اراسىنان «كولبين كەت!»، «دولوي كولبينا»، «ءار ەلدە سول ەلدىڭ باسشىسى بولسىن»، - دەگەن ۇراندار ورىسشا، قازاقشا ەستىلە باستادى. وسى كەزدە مىنبەگە شىققان بەلسەندىلەر ورىسشا جانە قازاقشالاپ «تارقاڭدار ايتپەسە قازىر كۇشپەن تارقايسىڭدار»، - دەپ ءارتۇرلى قوقان-لوقى كورسەتە باستادى. الايدا الاڭعا جينالعان جاستار ولاردى تىڭداماق تۇگىلى ايىلدارىن دا جيعان جوق. كەرىسىنشە ولاردان «دىنمۇحامەدقوناەۆتىڭ ءوزى كەلسىن، ايتپەسە كەتپەيمىز، تارقامايمىز، كەرەك بولسا وسى الاڭدا تۇنەيمىز»، دەپ جاتتى.
وسى كەزدە مەنىڭ تاعى ءبىر بايقاعانىم، كەيبىر بەلسەندى جىگىتتەردى وڭاشالاپ الىپ كەتپەك بولىپ جاتتى. الايدا ولاردىڭ بارلىعىن الىپ كەتۋگە شامالارى كەلمەدى. دەگەنمەن جەتەكتەپ الىپ كەتكەندەرى دە بولدى. ءبىرازدان كەيىن الاڭدا ۇشقان باس كيىمدەر (اسىرەسە ميليتسيونەرلەردىڭ) جانە قار كەسەكتەرى مەنكىرپىشتىڭ سىنىقتارىن بايقاي باستادىم. بەلگىسىز ءبىر ەر ازامات باعان باسىنا ورمەلەپ شىعىپ، راديوقابىلداعىشتىڭ ۇنشىعارماسىن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى. ونىڭ بۇل باتىل ارەكەتى باسقالارعا رۋح بەرگەندەي بولدى.
وسى ساتتە بەيبىت شەرۋ كەرىسىنشە مايدان دالاسىنا اينالعانداي بولدى. سەبەبى الاڭدى قورشاعان ميليتسيونەرلەر قولدارىنداعى سۋىق قارۋلارىمەن الاڭداعى جاستاردى ۇرىپ-سوعىپ، قۋالاي باستادى. جاستار دا قاراپ قالماي ولارعا قارسىلىق ءبىلدىردى. ەكى جاقتىڭ دا ادامدارى سوققىعا جىعىلىپ جاتتى. كوپتىڭ اتى كوپ قوي، جاستار دا بوي بەرەر ەمەس. قولدارىندا قارۋلارى بولماسا دا، قارۋلى ميليتسيونەرلەرگە تايسالماي توتەپ بەرە باستادى. ءتىپتى كەرىسىنشە ميليتسيونەرلەردىڭ وزدەرىن تىقسىرىپ الاڭنىڭ شەتىنە شىعارىپ تاستاعان كەزدەرى دە بولدى. ەكىنشى جاقتا كەرىسىنشە جاستاردىڭ دا تىعىرىققا تىرەلىپ، الاڭنان ويسىرىلا قۋىلعان ساتتەرى دە بولدى. اراسىندا قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ جاراقات الىپ الاڭعا جىعىلىپ، تاپتالىپ جاتقاندارىن دا كوردىم. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ ءوزىم جىعىلىپ جاتقان جىگىتكە شالىنىپ، وماقاسا قۇلاپ توبىردىڭ استىندا قالىپ قويدىم. سو جولى سول جاق قولىم جامان جانشىلىپ قالىپتى. العاشىندا ەت قىزۋىمەن ءمان بەرمەگەن ەدىم. سوڭىنان بايقادىم سول قولىمنىڭ الاقانىمنىڭ سىرتى مەن بىلەك تۇسىم ءىسىپ كەتىپتى جانە بىلەگىمدەگى كوماندير ساعاتىم بولعان (كورپۋسى كۇمىسپەن جالاتىلعان، تەمىر سەرىپپەلى براسلەتى بار ەدى), سول ساعاتىم قولىم جانشىلعاندا ءتۇسىپ قالىپتى. ورنىندا بىلەگىمە باتقان ءىزى عانا قالعان ەكەن. كىم ەكەنىن تانىمايمىن، ماعان بەيتانىس جىگىتتەر مەنى جانە باسقا دا جىگىتتەر مەن قىزداردى دەمەپ تۇرعىزىپ الدى. ەسىمدى جيىپ، قول اياعىمنىڭ ساۋ ەكەنىن بايقاعان سوڭ ءوزىم سياقتى جاراقات العان، قۇلاپ جاتقاندارعا كومەكتەسۋگە كىرىستىم. سەبەبى مەن ءوزىم تۋعاننان توبەلەسكە جوق ادام ەدىم. سوندىقتان توبەلەسىپ جارىتپاسىمدى بىلگەن سوڭ وزىمە سانيتارلىق قىزمەتتى ءوزىم جۇكتەپ، جارالىلاردى شەتكە سۇيرەي باستادىم. ءۇستىپ ءجۇرىپ ءوزىم دە باسىمنىڭ وڭ جاعىنان وڭدىرماي سوققى الدىم. دۋبينكا ما الدە كۇرەك پە انىعىن ءالى بىلمەيمىن ايتەۋ ءبىر زاتپەن تيگەن سوققىدان اۋىر دەنە جاراقاتىن الىپپىن. تيگەن سوققىدان ەسەڭگىرەپ قۇلادىم. قانشا جاتقانىمدى بىلمەيمىن، ەسىمدى جيسام بوتەن قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ مەنى تۇرعىزىپ، موينىمداعى شارفىممەن باسىمدى بايلاپتى. مەن بىراق سونى ءوزىم بايقاماپپىن. تەك سىرت كيىمىمنىڭ سۋ بولعانىن عانا ءبىلدىم. مەنىڭ ۇستىمدە سىرتى نىعىز قارا ماتامەن قاپتالعان تون، موينىمدا قولدان توقىلعان ۇزىن الا شارف، بۇتىمدا قارا كوك ءتۇستى شالبار، باسىم جالاڭباس بولاتىن. باسىما كيىپ كەلگەن بويالعان قازاقي قويان بوركىمدى اپايىمنىڭ ۇيىنە تاستاپ كەتكەنمىن.
باسىمداعى جارامدى وراپ بەرگەن سول قىزدار مەن جىگىتتەر مەنى جانە تاعى دا ءبىر قىزبەن ەكى جىگىت، تورتەۋىمىزدى سول ماڭداعى ءبىر اۋرۋحاناعا الىپ كەلدى. كەلسەك اۋرۋحانانىڭ بارلىق ەسىكتەرى جابىق ەكەن. ول كەزدە كەش ءتۇسىپ، كۇن قاراڭعى بولعان ەدى. ايتەۋ توقپاقتاپ ءجۇرىپ سول جاستار اۋرۋحانانىڭ ءبىر قوسالقى ەسىگىن اشتىرىپ الدى. مەنىڭ سوندا ءبىر بايقاعانىم، ەسىكتى اشقان دارىگەرلەر ەمەس كەرىسىنشە قازاق ۇلتتى جاس سانيتار قىزدار بولدى. ولار ءبىزدى وراۋ بولمەسىنە ەمەس كەرىسىنشە ءبىر قوسالقى بولمەگە الىپ كەلىپ، جاراقاتتارىمىزدى تازالاپ، تاڭا باستادى. مەنى ەسەڭگىرەپ تىنىش تۇرعاندىقتان بولار ەڭ سوڭىنان قارادى. الدىمەن جاراقاتىن اۋىرسىنىپ، داۋىستاپ مامالاپ، جىلاپ تۇرعان قىزدى قارادى. سوسون ەكى جىگىتتىڭ جارالارىن تاڭىپ بەردى. كەزەك ماعان كەلگەندە مەنىڭ باسىمدى وراعان شارفتى شەشكەن كەزدە اققان قان مەن جارامدى كورىپ، قىزدار شوشىپ كەتتى. بىرەۋى جۇگىرىپ بارىپ دارىگەردى شاقىرۋعا كەتتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ورتا بويلى، تولىق دەنەلى جاسى ەگدە تارتقان، سول جەردەگى قىزداردىڭ ايتۋىنشا ماريا ميتروفانوۆنا دەگەن مەدسەسترا كەلدى. ول كىسى جاي كەلمەي، ۇرسىپ كەلە جاتتى. مەنىڭ ۇققانىم بويىنشا نەگە ەسىكتى جاۋىپ الدى؟ كىم ونداي بۇيرىق بەردى؟ سىرتتا قانشا جاراسىنان قان سورعالاعان ادامدار تۇر، دەپ اشۋلانىپ ءجۇردى. كەلىپ مەنىڭ جارامدى كورگەن ماريا ميتروفانوۆنا «وي-وي-ويلاپ»، «چتو جە ەتو دەلاەتسيا ا»، «چتو جە منە دەلات»، «پوتەرپي رودنوي، پوتەرپي»، - دەپ مەنىڭ جارامدىەمدەي باستادى.
مەن بۇگىنگى كەزدە سول ماعان العاشقى دارىگەرلىك كومەككورسەتكەن جاستاردى، سانيتارلاردى جانە ماريا ميتروفانوۆنانى كورگىم جانە ولارعا ءوزىمنىڭ العىسىمدىبىلدىرگىم كەلەدى. الايدا ولاردىڭ ەشقايسىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىنكەزدەستىرە الماي كەلەمىن. ارتىنان ءبىلدىم سول اۋرۋحاناسەيفۋللين كوشەسىندەگى جەدەل مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋاۋرۋحاناسى ەكەن.
ءبىز جارامىز تاڭىلىپ، ەسىمىزدى جيعان سوڭ، سول جەردەن كەتۋدىڭامالىن ىزدەدىك. سەبەبى بىزدەن كەيىن دە سول جولمەن جارالىلاربىرتىندەپ كەلە باستادى. اۋرۋحاناعا جاتۋ تۋرالى ويلاۋ دا مۇمكىنەمەس ەدى. سەبەبى ءبىز وندا جاسىرىن جولمەن كىرىپ، ەم الىپ تۇرمىز. ەشكىم ءبىزدىڭ اتى ءجونىمىزدى سۇراعان دا جوق جانە ءبىزدىڭ دە ايتقىمىز كەلىپ تۇرعانى شامالى ەدى.
سودان ءبىز بىرگە كىرگەن ءۇش جىگىت بىرگە شىعىپ كەتتىك. ماعان قاراعاندا ولاردىڭ جارالارى جەڭىلدەۋ ەدى. ەسىمدە قالعانى بىرەۋى قولىن موينىنا اسىپ العان بولاتىن. ءبىز تانىسپادىق تا. اۋرۋحانادان شىققان بويى تاسالاپ قاراڭعىدا جارىق كوشەگە شىقپاي كەلە جاتقانىمىزدا ۇيلەردىڭ اراسىنان ءبىر جيگۋلي ماركالى اۆتوكولىگى شىعا كەلدى. ءبىز ساسقانىمىزدان ونىڭ جولىن بوگەي كەتتىك. سول كەزدە ماشينا توقتاپ ءبىز تەز ارادا وعان وتىرىپ الدىق. جۇرگىزۋشى بىزدەن ەرەسەكتەۋ ازامات ەكەن. تۇرىنە قاراساق ينتەليگەنتىي كيىنگەن، ورىسشا سويلەيتىن قازاق جىگىتى ەدى. ءبىز ول ادامدى تاكسيست ەكەن دەپ، ۇيىمىزگە اپارىپ تاستاۋىن سۇرادىق. ول جىگىت ءبىزدى ايادى ما الدە ناعىز ۇلتتىڭ پاتريوتى ما بىلمەدىم، ايتەۋ ەش قينالماستان، تەك ۇلكەندىك اقىلىن ايتىپ، «بايقاڭدار»دەپ ءۇي ۇيىمىزگە تاراتىپ تاستادى. ءتىپتى بىزدەن جول اقى دا المادى.
مەن بىردەن اپايىمنىڭ ۇيىنە بارۋدان باس تارتتىم. بىرىنشىدەن، باسىمنىڭ جاراقاتىن، قان-جوسا بولعان ءۇستىمدى كورسە ونسىز دا جۇرەگى اۋىراتىن اپايىم ساۋلە شوشىپ كەتەر دەپ قورىقتىم. ەكىنشىدەن، جەزدەم ول كەزدە مەملكەتتىك باق-ا ەڭبەك ەتەدى. سوعان زيانىم تيەر دەپ قورىقتىم. سودان اەروپورت جاقتا ۋسسۋريسكايا كوشەسىندە تۇراتىن كلاستاسىم ءارى اعايىنداس تۋىسىم رىسحان اكىمتاەۆانىڭ ۇيىنە بارايىن دەپ شەشتىم جانە سول اۆتوكولىكپەن رىسحاننىڭ ۇيىنە كەلدىم. وسىمەن مەنىڭ قىزىل كەڭەستىڭ قاندىقول قىرعىنىمەن ويلاماعان جەردە باستالعان «شايقاسىم» باستالماي جاتىپ اياقتالدى.
رىسحاننىڭ جولداسى جاعىپار قىزىلوردا جاقتىڭ ازاماتى، اڭقىلداعان اقكوڭىل، كوزى اشىق جىگىت. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول قالپىنان اينىماعان ازامات. مەنىڭ كۇيىمدى كورىپ، شوشىپ كەتكەن رىسحان مەن جاعىپار ەكەۋى بىردەن مەنى ۇيگە كىرگىزىپ، شەشىندىرىپ، تاماق بەرىپ، توسەك سالىپ جاتقىزىپ قويدى. ەرتەسىندە ءبىر ۋكولدار اكەلىپ سالىپ، جارامدى جاڭالاپ تاڭىپ، سول جاتقاننان مەنى ءبىر اپتا ۇيدە تىعىپ، ەمدەدى. ەرتەسىندە رىسحان مەنىڭ اپايىما تەلەفون شالىپ، ونى تىنىشتاندىرىپ قويدى. كەشىندە اپايىم ساۋلە جەزدەم مارات ەكەۋى كەلىپ، ءحالىمدى سۇراپ، تاماق، ءدارى-دارمەك اكەلىپ بەرىپ كەتتى. ءبىر اپتادان كەيىن، جاعىپار ماعان قاپشاعايدان جانعىز توبە ستانتسياسىنا دەيىن پوەزعا بيلەت اكەلىپ بەرىپ، مەن ۇيگە، ياعني زايسانعا ورالدىم.
سول كەزدە العان دەنە جاراقاتىم بەرتىڭگە دەيىن مەنىڭ مازامدى الۋشى ەدى. قازىر تولىق جازىلدى ما الدە مەنىڭ اعزام وعان تولىق كوندىگىپ كەتتى مە بىلمەيمىن. ايتەۋ اۋىرعانىن قويدى. ال سول قىرعىندا العان مەنىڭ جان جاراقاتىم اۋقىن-اۋقىن ەسىمە تۇسكەندە جۇرەگىمدى سىزداتىپ، جان-دۇنيەمدى اۋىرتادى. اسىرەسە سول قىرعىندا جاستارعا سۋىق قارۋ قولدانىپ، قىزدارىمىزدى شاشىنان سۇيرەپ، ۇلدارىمىزدى قان-جوساسىن شىعارىپ ساباپ، ولاردى قۋعىنداپ، تۇرمەگە قاماپ سوتتاپ، الىمجەتتىك كورسەتكەندەردىڭ ىشىندە ماسكەۋدىڭ قول شوقپارىنا اينالعان ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىزدىڭ دا بولعانى ەسىمە تۇسكەندە كادىمگىدەي جان ازابىن تارتىپ، قينالىسقا ۇشىرايتىن كەزدەرىم دە بولادى. نەتكەن جەتەسىزدىك، نەعىلعان ادىلەتسىزدىك جانە قانداي مۇساپىرلىك دەپ ويلايمىن. بۇگىندە اللا-تاعالادان ماعان سونداي ۇرپاق بەرە كورمە، دەپ تىلەيمىن.
ۋاقىت ءبارىن ەمدەيدى دەيدى. دەگەنمەن ءبىزدىڭ جارامىز ءالى ەمدەلەر ەمەس. سەبەبى مەن قازىرگى كەزدىڭ وزىندە 1986 جىلدىڭ ىزعارلى جەلتوقسانىن ەسىمە السام كادىمگىدەي بويىمدى ۇرەي بيلەپ، جانىم تۇرشىگەدى. سوققىعا جىعىلىپ جاتقان قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ جاراسىن اۋىرسىنعان داۋىستارى، جان ايقايى، ميليتسيونەرلەردىڭ قاتىگەز قانتالاعان كوزدەرى، ولاردىڭ بوقتىقتارى، قولدارىنداعى قان-قان بولعان كۇرەكتەرى مەن قالقاندارى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا. ونى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. سول قىرعىننان قانشا ادام قىرشىنىنان قيىلىپ اجال قۇشتى. قانشاسى ومىرلىك مۇگەدەك بولىپ قالدى. قانشاسى سوتتى بولىپ تاعدىرلارى تالكەككە ءتۇستى. الايدا سولاردىڭ سول جانكەشتىلىگى بۇگىندە دۇرىس باعالانىپ وتىر ما؟ بۇگىندە نەگە جوعارى مىنبەلەردە وسى تاريحي جاعدايدى ءجاي وقيعا دەپ اتايدى؟ نەگە ول تاريحي رەۆوليۋتسيالىق ۇلت كوتەرىلىسى دەپ جاريالانبايدى؟ الەم مويىنداعان كوتەرىلىس، نەگە ءوزىنىڭ تاريحي مەكەنىندە ساياسي-قۇقىقتىق تۇرعىدا باعالانبايدى؟ نەلىكتەن وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ديسسەرتاتسيالار جازىلمايدى؟ بۇل شارالاردىڭ ورىندالۋى كىمنىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن؟
ۋاقىتىندا بۇكىلوداقتى، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ون بەس تاتۋلاس ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋدە، رەۆوليۋتسيالىق سەرپىلىس كۇشىنە يە بولعان، الەمگە ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىق مەرەيتويى جاقىنداۋدا. ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوز ەركىمەن كەلمەگەنى بۇكىل الەمگە ايان. ەندەشە سول تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدە جەلتوقساننىڭ ىزعارلى ايازى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاندى قول ساياساتىنا قارسى شىعىپ، حالىقتىڭ ھاس باتىرلارى اتانعان ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىزدى ۇلىقتاۋ بارشامىزدىڭ ورتاق مۇددەمىز دەپ تۇسىنەمىن.
ءا.و.الماباەۆ،
نۇر-سۇلتان قالاسى.
