قاراعاندىدا وكتيابر اۋدانىنىڭ اتاۋى رەسمي تۇردە ءاليحان بوكەيحان اۋدانى دەپ وزگەرتىلدى. وسى ءبىر تاريحي ماڭىزدى كۇنگە وراي مايقۇدىق ىقشاماۋدانىنىڭ مادەنيەت ءۇيىنىڭ الاڭىندا سالتاناتتى شارا ءوتتى.
30 جىلدان كەيىن ءبىر-اق اتاۋى ءاليحان بوكەيحان دەپ وزگەرتىلگەن اۋدان تۋرالى تاريحشى، زاڭگەر-عالىمدار نە دەيدى؟ "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى پىكىرلەرىن ءبىلىپ قايتقان ەدى.
مەيرام قاراسارتوۆ، زاڭگەر، اقىن:
«قالا اكىمىنىڭ، وبلىس اكىمىنىڭ ارقاسىندا قابىلدانعان شەشىم ەمەس!»
- بۇگىن مىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30-جىلدىعى قارساڭىندا جالعىز قاراعاندى وبلىسى مەن ارقا ءوڭىرى ءۇشىن عانا ەمەس، بارشا قازاق ەلى ءۇشىن وزەكتى جارعان قۋانىش بولىپ تۇر. ءاليحان بوكەيحان التى الاشقا كوسەم بولعان كەزىندە وسى بابالارىمىزدىڭ قانىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن كەلگەن قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قانشاما عاسىرلار بويى كوكسەگەن بابالار ارمانىن جالعاستىردى. قازاقتاردى تاۋەلسىز ەل قىلامىن دەپ، كوككە قولىن سەرمەگەن ءبىزدىڭ قاسيەتتى بابالارىمىز - ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، ج. ايماۋىتۇلى تاعى باسقا دا س.سەيفۋللين، ن.نۇرماقۇلى ءبارى دە ساياسي جاعىنان ءار ءتۇرلى كوزقاراستا بولعانىمەن، ءبارىنىڭ ماقساتى دا، مۇددەسى دە وسى قازاقتى قالاي قاراڭعىلىقتىڭ قامىتىنان جارىق كۇنگە جەتكىزەمىز دەپ تالپىنۋىندا ەدى، سول ارمان جولدارىندا وزدەرىنىڭ شىبىن جاندارىن قيىپ كەتكەن بولاتىن...
الەۋمەتتىك جەلىلەردە، اقپارات قۇرالدارىندا دا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر...
- ەندى ارينە مىناۋ زامان تالابىنا قاراي، تۋا بىتكەن مىنەز بولادى ادامدا... سوندىقتان، مەن شىندىعىن ايتايىن. بۇل شەشىم ءبىر قالا اكىمىنىڭ، ءبىر وبلىس اكىمىنىڭ عانا، ءبىر جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ قول قويعان شەشىمىنىڭ ارقاسىندا عانا بولعان شارۋا ەمەس! ءاليحان وسى وبلىستىڭ، اقتوعايدىڭ تۋماسى بولعاندىقتان بۇل جىلدار بويى وسى قاراعاندى قالاسىنىڭ، وبلىس تۇرعىندارىنىڭ، جالپى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ زيالىلارىنىڭ ەرىنبەي ەتكەن ەڭبەكتەرىنىڭ، بارلىق قاجىر قايراتتارىنىڭ ارقاسىندا! قوعام بەلسەندىلەرى بار، جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان قوعام بەلسەندىلەرى بار. ولاردىڭ ەڭبەگىن اتاپ كەتكەن دۇرىس. تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق دەگەندەي، قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدال كەلدى. اليحانعا تاعى دا قايتالاپ ايتام، تەك قانا قاراعاندىنىڭ ءبىر اۋدانىنىڭ اتاۋىن بەرگەن از. ول كىسىنىڭ ۇلكەن تۇعىرى مىنا رەسپۋبليكالىق استانانىڭ تورىندە تۇرۋعا لايىقتى دەپ ويلايمىن. ءار زاماننىڭ ءوز كوسەمى بولادى. ابىلاي حان مەن بۇقار جىراۋدى، قازىبەك بابامىزدى قالاي دارىپتەسەك، ءاليحان بوكەيحاندى جانە ونىڭ ءىزباسارلارىن، سول كەزدە ءبىز ءۇشىن جاندارىن پيدا ەتكەن تۇلعالاردىڭ بارشاسىنا دا سولاي قۇرمەت كورسەتكەن دۇرىس!، - دەيدى زاڭگەر.
ادىلەت جاعىپار، جاس الاشتانۋشى-عالىم:
«ءاليحان اۋدانىنا ساي اۋدان بولسا ەكەن!»
- ءاليحان التى الاشتىڭ كوسەمى عوي! سوندىقتان بۇل جەردەگى ماسەلە وتە تەرەڭدە دەپ ويلايمىز. 80-جىلداردىڭ اياعىنان باستالدى عوي. اقتالعان كەزەڭدەرىن قاراساڭىزدار، سول كەزدەرى مىناۋ قاراعاندى ەنتسيكلوپەدياسى شىققاننىڭ وزىندە الاش زيالىلارى "قوسىمشا" رەتىندە بەرىلگەن ەكەن. 89 جىلعى شىققان ەنتسيكلوپەديادا ءاليحان بوكەيحاندى قوسىمشا رەتىندە عانا بەرگەن... ونى رىمعالي نۇرعالي شىعارىپ وتىر. تاريح بەتتەرىندە سول سياقتى كوپتەگەن ماسەلەلەر ورىن الدى... ارينە ءاليحان بوكەيحان ەسىمىنە اۋدان بەرۋدىڭ وزىندە كوپتەگەن قيىندىقتاردان وتۋىمىزگە تۋرا كەلدى. اۋدان بەرۋ ماسەلەسىندە بىرقاتار قوعام قايراتكەرلەرى، ىرگەلى عالىمدار، اليحانعا بايلانىستى ۇسىنىستار ايتقان جالىنداعان جاس جىگىتتەردىڭ قالاي تالپىنعاندارىنىڭ ءبارىن بىلەمىز. سوندىقتان دا، بۇل كوپشىلىكتىڭ كوپتەن كۇتكەن قالاۋى بولدى. اققا قۇداي جاق دەيدى عوي. وسى وكتيابر اۋدانىنا ءاليحان ەسىمىن بەرۋمەنەن جاڭا ءاليحان ءداۋىرى باستالدى دەپ ءبىز سەنەمىز. ەڭ باستىسى، ءاليحان اۋدانىنا ساي اۋدان بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز!
ساعىندىق ۇبايۇلى، بەلگىلى ارحەولوگ، پروفەسسور:
«ءبارى دە ءبىزدىڭ جۋاستىعىمىزدان...»
- وكتيابردىڭ كەتكەنىنە 30 جىل بولدى. رەۆوليۋتسيادان، كادىمگى سوۆەت ۇكىمەتىنەن قۇتىلعانىمىزعا 30 جىل بولدى. ءبارى دە ءبىزدىڭ جۋاستىعىمىزدان عوي... ايتپەسە، باياعىدا-اق الار ەدىك. مىناۋ رەسەي ءوزىنىڭ جەرىندە بىردە-ءبىر كەشەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتتارىن قالدىرعان جوق. لەنيننىڭ اتىنداعى، ۋليانوۆتىڭ اتىنداعى، كرۋپسكايانىڭ اتىنداعى قانشاما جەرلەر بار ەدى. بارلىعىن وزگەرتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا مىنەكەي، ەڭ سوڭعى بولساق تا... ايتەۋىر، اۋدانىمىزدى ءاليحان بوكەيحانعا بەرىپ جاتىرمىز. اليحانعا بەرمەگەندە كىمگە بەرەمىز؟! وسى جەردىڭ تۋماسى، كەشەگى الاشتىڭ پروگرامماسىن قۇرىپ، الاشتىڭ تۋىن كوككە كوتەرگەن، سول الاش ءۇشىن بار عۇمىرىن پيدا ەتكەن اردا ازامات ەمەس پە ەدى؟! وتە دۇرىس شەشىم بولدى. ەندى جاستارىمىز الاش اڭساپ كەتكەندەي بىلىمگە، عىلىمعا ۇمتىلسا ەكەن. مەن ىلعي ستۋدەنتتەرگە ايتامىن، ءبىز اناۋ جاپونداردان، ءبىز اناۋ نەمىستەردەن نە كەمدىگىمىز بار؟ ءبىزدىڭ ەشقانداي كەمدىگىمىز جوق! ءتورت مۇشەمىز بىردەي، تۇگەل. تەك قانا ءبىر عانا كەمدىگىمىز - كىشكەنە جالقاۋمىز. موينىمىزدا تۇرعان ۇلكەن پروبلەما وسى! ءبىز تالانتتى حالىقپىز، دارىندى حالىقپىز. وسى جالقاۋلىقتى جەڭە الساق، ءبىز ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەرەمەت وسەتىن حالىقتىڭ ءبىرىمىز!
نۇرساحان احمەتقىزى، بەلگىلى ءاليحانتانۋشى عالىم، "جاس الاش" عىلىمي-زەرتتەۋ كلۋبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى:
«وردالى جەردە ورنىمىزدى الدىق!»
- اق وردا دەگەن ءسوزدى ايتۋعا باتىلى بارماي جۇرگەن قازاق بۇگىن اق ورداسىن سالدىرىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆولىن كورسەتتى! اتا-بابامىزدان مۇرا بولىپ قالعان ىنتىماق پەن بىرلىكتى تاسقا جازعان كۇلتەگىننىڭ تاسى ەلىمىزگە ورالدى. وندا نە دەپ ايتىلىپ ەدى؟ "اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعىنان بەك ۇلدارىن قۇل بولدى، پاك قىزدارىن كۇن بولدى"... مىنە، سول اۋىزبىرشىلىككە شاقىرعان 30-جىلدىقتىڭ دا مەرەكەسى كەلىپ جەتتى. كەشەگى قاراقشىلاردىڭ قانجىعاسىندا كەتكەن حاندارىمىزدىڭ باسى ەلگە ورالدى. وتارشىلداردىڭ اياعىندا تاپتالعان شاڭىراعىمىز بۇگىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولى رەتىندە اسپانعا كوتەرىلدى! كوك بايراعىمىز اسپاندا جەلبىرەپ تۇر. كەشەگى اتا-بابامىز الاش ارىستارىنىڭ سۇيەگى قايدا قالعانىن بىلمەي جۇرگەن قازاققا ولاردىڭ اتىنا كۇمبەزدەر ورناتىپ، سوعان زيارات ەتۋگە مۇمكىندىك الدىق. ءاليحان بوكەيحان اۋدانىنا قول جەتكىزۋىمىزدىڭ ءوزى كەشەگى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي "وردالى جەردە ورنىمىزدى، ولجالى جەردە ولجامىزدى، ۇلەستى جەردە ۇلەستى جەرىمىزدى الدىرعان" دەگەنىمەن دالمە-ءدال كەلىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك قادىرىن بىلەتىن جاس ۇرپاق كەلدى! ءبىزدىڭ زامانداستار، ءبىزدىڭ ۇرپاق سىزدەرگە ەلدىكتىڭ جەتى تۇعىرىن امانات ەتىپ تاپسىردى. ەندى وسى اماناتقا قيانات جاساماي، ارى قاراي كەلەسى 40-جىلدىقتا، 50-جىلدىقتا، 60-جىلدىقتا سىزدەر وسى تاۋەلسىزدىكتى جەتكىزىڭىزدەر!
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى اۋدان 1938 جىلى قاراعاندىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قۇرىلعان. ول 1961 جىلعا دەيىن ستالين اۋدانى بولىپ اتالىپ كەلدى. سودان كەيىن وكتيابر اۋدانى بولىپ وزگەرتىلدى. جەر كولەمى 22,4 مىڭ گەكتار بولاتىن اۋداندا قازىرگى ۋاقىتتا 227 مىڭ ادام تۇرادى.
زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
