بەستوبە قالاسىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىنە ورنالاسقان كاسىپتىك تەحنيكۋمنىڭ قايناپ جاتقان ءومىرى بىرەۋلەرگە قىزىق، بىرەۋلەرگە قورقىنىشتى.
امەت سوڭعى كۋرستىڭ ستۋدەنتى. وسى كۇنگە دەيىن باسىنان نە وتپەدى دەيسىڭ!.. ءبىلىمى جەتىپ تالانتىنىڭ ارقاسىندا وقۋعا ءتۇسىپ گرانتتىڭ يەسى بولىپ جۇرگەنىمەن ونىڭ كورگەن قۇقايى از ەمەس... ستۋدەنت ءۇشىن ۇزدىك وقۋ، ءدارىستى ءبىلۋ ءبارىن شەشە بەرمەيتىنىنە ونىڭ كوزى جەتتى. تۋا ءبىتتى قاسيەت پە، بالا كەزدەن جۇققان ادەت پە، بويىنا سىڭگەن مىنەزى شىركىن-اي ەمەس، ەركىنەن تىس بيلەپ كەتەتىن ىشكى «بۇيرىعى» دەگەنىن ىستەتىپ تىنادى. قوعامنىڭ جالپىعا ورتاق ءتارتىبىن، مەكتەپتىڭ ەرەجەسىن، وقۋشىلاردىڭ ۋستاۆىن وزگەلەردەن جاقسى بىلمەسە، كەم بىلمەيدى. ءتىپتى باپتارىمەن بايانداپ بەرۋگە دايار، سويتە تۇرا جاساعان جۇمىسى، جۇرگەن جولى ءبىر جەرىنەن تومپاق بولىپ شىعا كەلەتىنى نەسى ەكەن!.. تەمەكى شەگۋگە تيىم سالىنا تۇرا شەگەدى، اراق ىشسە قاتاڭ تۇردە جازالاناتىنىن بىلە تۇرا ىشەدى. وزگە جەردىڭ ستۋدەنتتەرىنە قانداي تالاپ قويىلاتىنىن انىق بىلمەسە دە، ءدال وسى وقۋ ورنى اراق ىشۋگە مۇلدە رۇقسات ەتپەيدى.
اراق دەگەن ىشىمدىكتى ەڭ العاش كىمنىڭ اشىتقانىن، كىمنىڭ ءىشىپ باستاپ بەرگەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ادامزات قوعامىن «سىلكىندىرگەن» قاسىرەت ەكەنى انىق. باسقانىڭ ءحالىن ايتپاعاندا ءوزىن جاقسى بىلەدى. وسى ءبىر ءمولدىر سۋعا تەرىس قارامايدى. بىلاي قاراساڭ ءىشۋدىڭ ەشبىر سولەكەتتىگى جوق سەكىلدى، تۇتاس قوعام بولىپ قوماعايلانا قىلقىلداتىپ جۇتىپ جاتىر. ءتىپتى الىس اۋداندا تۇراتىن اكەسى دە قۇشىرلانا سىمىرەدى. ۇيلەرىنە كەلگەن قوناققا اراق تاسىپ العاش رەت بوتەلكەنى ۇستاپ كورگەن. قوناق كەتكەن سوڭ، ەلدىڭ ءبارى قىزىعىپ ىشەتىن زاتتىڭ ءدامى قالاي ەكەن دەپ، قۇمىرانى باسىنا كوتەرىپ جۇعىنىن سارقىپ تىلىنە تامىزىپ ءدامىن تاتقانى دا ەسىندە. اكەسىنىڭ ءبىر ادەتى بار ەدى، سىرىڭكە شىرپىسىن شىرت ەتكىزىپ جاندىرىپ الادى دا، اراعى سارقىلعان شولمەكتىڭ ىشىنە تاستاپ جىبەرەدى. بوتەلكە ىشىندە لەزدە كوكجاسىل جالىن «كۋ» ەتىپ لاپ ەتە تۇسەتىن.
مەكتەپ بىتىرەتىن جىلى ەرەسەك تارتىپ قالعان ءبىر توپ دوستار تىعىلىپ ساۋىقكەش وتكىزىپ العاش رەت اراققا سىلقيا تويعان بولاتىن. ول كەزدە جاستىقتىڭ قۋاتتىلىعى ما، دەنساۋلىقتىڭ مىقتىلىعى ما ماس بولۋدى بىلمەيتىن. ءىشىپ السا، بويى قىزىپ، اياعى جەردەن جارتى سۇيەم كوتەرىلىپ، كوڭىل تۇكپىرىندە تىعىلىپ جاتقان سوزدەرى سىرتقا شىققىسى كەلىپ تىلىنە جۇگىرىپ تۇرتىنە بەرەتىن. ءار ادامنىڭ قىزعانى مەن ماس بولۋى ءارتۇرلى بولاتىنىن ول انىق سەزدى. جىگىتتەردىڭ كوبى الابۋرىل تارتقاننان باستاپ ايەل زاتىنا، قىز-كەلىنشەكتەرگە قىرىنداي باستايدى. بۇل بولسا، ۇناتپاعان جىگىتتەرگە تيىسەدى، مىقتىسىنعان دوكەيلەرمەن ۇستاسادى، سوزگە كەلىپ كەرىلدەسىپ قالۋ، كەرەك بولسا جاعا جىرتىسىپ شارتپا-شۇرت شەڭبەكتەلە قالۋ، قۇلاشىن ەركىن جازىپ جۇدىرىق سىلتەۋ وعان ەرسى ەمەس.
وقۋعا شاقىرۋ الىپ ارتىنىپ-تارتىنىپ تەحنيكۋمعا جەتكەن كەزدە جانىنداعى جىگىتتەرمەن وقۋعا تۇسكەندەرىن جۋىپ جول جونەكەي اشتى سۋدان اشىرقانا وتىرىپ تارتىپ العان ولار تاۋىسا الماعان سوڭعى جارتىلىقتى جولعا لاقتىرىپ كەتۋگە قيماي وزدەرىمەن بىرگە قاقپادان الا كىرگەن وسى امەت بولاتىن. بولاشاق ماماندىعىن الاتىن ءبىلىم جۇرتىنىڭ ەسىگىندە يمەنبەستەن ءىشىپ الىپ اتتاعان ول، ستۋدەنتتەرگە ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ اراق ءيىسى مۇڭكىگەن قالپىمەن ءبىرتۇرلى بولىپ كورىندى. سودان بەرى تالاي قىزىقتاردى باسىنان وتكىزىپ قانشا رەت جينالىسقا ءتۇسىپ، ورىن-كورپەسىن جيناستىرىپ قايتىپ كەتۋگە شاق قالىپ ءجۇردى. وسىنىڭ بارىنە باسقانىڭ ەمەس ءوزىنىڭ ايىپتى ەكەنىن تىپتەن جاقسى بىلەدى. ىشپەسە جان بىتكەننىڭ اسىلى، ۇلكەنگە قۇرمەت، قىزدارعا ءىلتيپات كورسەتۋدە ودان يبالى، ودان بيازى جىگىت تاپپايسىڭ!.. سوندا دا ىشىمدىگىن قيىپ تاستاعىسى كەلمەيدى، بۇگىنگى جاستاردىڭ جاپپاي جاقسى كورەتىن كوڭىلاشارى بولعان سوڭ، مودىدان باس تارتۋعا بارا المادى. ءىلدالدالاپ ءجۇرىپ وقۋدان شىعىپ قالماۋىنىڭ سىرى ەكى جاقتىلى بولۋعا ءتيىس. ءبىرى، ساباقتا مىقتى، ەستىگەنىن جاتتاپ جادىنا ساقتاپ الادى. ەل سەكىلدى ەرتەلى-كەش كىتاپ كوتەرىپ وقىماسا دا، سۇراعان جەردەن جاۋابىن ايتىپ سۋىرىلىپ شىعا بەرەتىنى ۇستازداردى قاناعاتتاندىرعاندىقتان بولار. ەكىنشىسى، توبەلەستىڭ تۋىن تىگىپ، ايقاسا قالعان، شايقاسا قالعان ادامىن جەرگە قۇلاتپاي تىنبايدى. ونىڭ ونداي جاساعان ەرلىكتەرى تەحنيكۋمنىڭ ىشىنە دە، سىرتىنا دا بەلگىلى. سوندىقتاندا وقۋ ورنى امەتتى ىشتەي قورعاشتايدى.
وسى تەحنيكۋمدا ادەبيەتكە قۇمار، جاسىنان بالالار گازەتتەرىنە ماقالا، جىر-تاقپاقتار جازىپ جۇرەتىن سەرىك قىزىر دەگەن بالا بولدى. ول اينالاسىنداعى بولىپ جاتقان وقيعالاردى قالامىنا ارقاۋ ەتىپ جاڭالىقتاردى ءىلىپ الىپ شىعارىپ جۇرەتىن. بىردە ويلاماعان ءىس بولدى. ءار جاقتان كەلەتىن حاتتاردى ءوز يەسىنە جەتكىزبەي اۋزىن اشاتىن سۇمەلەكتەر دە كەزدەسەتىن. كوبىندە قىزدارعا كەلەتىن جىگىتتەردىڭ حاتى مەن جىگىتتەرگە كەلەتىن قىزداردىڭ حاتى جىرتىلىپ-جىرىمدالىپ، بارىمتالانىپ تۇتقىنعا تۇسەتىن. بۇل جولى سەرىكتىڭ ادىرىسىنە ۇلكەن جۋرنالدىڭ رەداكتسياسىنان حات كەلىپ تۇر. بۇل جاعداي ستۋدەنتتەرگە وتە قىزىعۋشىلىق تانىتادى، ونىڭ ۇستىنە حات تىرسيىپ كونۆەرتكە زورعا سيىپ تۇر. ءبىرى باستاپ، ءبىرى قوستاپ كونۆەرتتى جىرتىپ سەرىككە جەتكىزبەي وقي باستايدى.
ءبىرىنشى بەت رەداكتسيانىڭ قىسقا عانا ەسكەرتۋى ەكەن، وندا بىلاي دەپتى.
«قۇرمەتتى سەرىك قىزىر!
سەن جىبەرگەن «امەتتىڭ كۇلكىسى» دەگەن اڭگىمەنى وقىپ شىقتىق. ءالى دە پىسپاعان تۇستارى كوپ. كوركەمدىك دەڭگەيى تومەن بولعان سوڭ جۋرنالىمىزعا باسۋعا جارامادى. ۇزدىكسىز ىزدەنىپ، تىنباي ماشىقتانساڭ جازۋشى بولاتىنىڭا ءۇمىت بار.
قۇرمەتپەن، جاۋاپتى رەداكتور»
رەداكتسيانىڭ مىناۋ ەسكەرتۋىن الۋدىڭ ءوزى ۇلكەن مارتەبە ەمەس پە!.. مۇنان دا قىزىعى الدا... "امەتتىڭ كۇلكىسى" قانداي ەكەن؟ قايسى كۇلكىسىن جازىپ ءجۇر؟" دەگەن قۇشتارلىق ءبارىن وزىنە باۋراپ سول جەردە تۇرىپ ىشتەرىندەگى ءبىرى قايتارىلعان اڭگىمەنى جاقسىلاپ تۇرىپ داۋىستاپ وقي جونەلەدى. كادىمگى وزدەرى بىلەتىن «نوۋشى» امەتتى جازىپتى. اسىرەسە، ونىڭ ءىشىپ العانداعى ءتۇر-ءتۇسى، ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى قاز-قالپىندا حاتقا ءتۇسىرىلىپ سۋرەتتەلىپتى. «...امەت بۇگىندە قاتتى قىزۋ كەلە جاتىر. ارتىنان قاراپ تۇرعان كىسىگە ونىڭ تەڭسەلىپ شالىس باسقان ەكى اياعى كادىمگى ماتەماتيكاداعى كوبەيتۋ بەلگىسىنە ۇقسايتىن ەدى» دەگەن تۇسىنا كەلگەندە ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى راحاتتانا كۇلىپ الدى. اڭگىمە اياقتالدى، وقىعاندا، تىڭداعانداردا ءماز-ءمايرام. بۇلاردىڭ اراسىندا كەيبىرەۋلەرىنىڭ مۇرنىنا امەتتىڭ تاستاي قاتتى جۇدىرىعى دا تيگەن. كىسىمسىپ قالعان ءبىر ەكەۋىنىڭ جاعاسى جىرتىلىپ القىمىنداعى تۇيمەلەرى بىرت-بىرت ەتىپ ۇزىلگەن. مىنا اڭگىمە ولاردىڭ قىبىن قاندىردى. وتقا ماي قۇيعانداي بۇل جاڭالىق لاپ ەتىپ تۇتاس تەحنيكۋمعا لەزدە تارادى. «امەتتىڭ كۇلكىسى» دەگەن اڭگىمە جۋرنالدا جاريالانعاندا قانشالىقتى اسەرىنىڭ بولاتىنىن كىم ءبىلسىن، بۇگىنگى ءدۇمپۋى وراسان كۇشتى بولدى. «بومبا» جارىلعانداي دەۋگە تۇراتىنداي. اۋديتوريادا، جاتاقتا امەتتىڭ اڭگىمەسىن لاپىلداتىپ جاتتى. كەيىپكەرگە اينالعان امەت تە، ونى جازعان سەرىك تە اڭىزداعى باتىرلارعا بارابار بولدى دا قالدى.
بۇل ءسوز امەتتىڭ قۇلاعىنا جەتكەندە كەش باتىپ جۇرتتىڭ ءبارى جاتاقحانادا جايباراقات جاتقان كەزى، ونىڭ اياقتارى «كوبەيتۋ بەلگىسىندەي» بولىپ كەلە جاتقاندا ساعىن سىندىرعىسى كەلگەن بىرەۋ بەتىنە شىجعىرىپ باسىپ، بولعان قىزىقتى جەتكىزەدى. ونسىز دا الدىنداعىنى جاپىرىپ، قارسى كەزدەسكەنگە اقىرىپ كەلە جاتقان امەت بىردەن سەرىكتىڭ جاتاعىنا تارتتى. سول ەكپىنىمەن بولمەسىنىڭ ەسىگىن ءبىر تەۋىپ اشقان ول سەرىكتىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى.
- مەنىڭ كۇلكىمدى جازعان سەنبىسىڭ؟ - دەيدى، سۇرلانىپ.
- ءيا، مەن! - دەيدى، ول دا بۇلتاراتىن جەر تاپپاي.
- مەن ادەبيەتتى جاقسى كورەمىن، وقىعاندارىم سەنىكىنەن كوپ بولماسا، از ەمەس!.. ەگەر اڭگىمەڭ جارىق كورگەندە ءوزىم كەلىپ قۇتتىقتاپ، جۋىپ بەرەر ەدىم، ناشار اڭگىمە جازىپ جاريالانباي قايتىپ كەلگەنى ءۇشىن، سەنى جازالايىن دەپ كەلدىم. «قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتا كەلگەن قىز جامان»! مەنىڭ كۇلكىمدى دۇرىس جازا الماعانىڭ ءۇشىن، ءما، ساعان! - دەپ، وڭ قولىمەن سەرىكتىڭ قۇلاق تۇبىنەن پەرىپ قالدى. نە ءداۋ، تۇيەدەي جىگىتتەردىڭ ءوزى ءبىر جۇدىرىقتان اسپاي كەسكەن تەرەكتەي قۇلاپ تۇسەتىن امەتتىڭ الدىندا شاعىن دەنەلى سەرىك ءساي بولىپ پا، كەلەسى قىرىنان وما-شوما بالىپ جانىنا قۇلادى. الدى-ارتىنا قاراماعان «كەيىپكەر» بولمەدەن شىعىپ كەتە بەردى. سول ساتتەن باستالىپ «قاي سەرىك؟» دەگەن دە، «كەيىپكەرىنەن تاياق جەگەن سەرىك» بولىپ اتالىپ كەتتى.
تەحنيكۋم اۋدان ورتالىعىنا ءتيىپ تۇرعاندىقتان ستۋدەنتتەردىڭ كۇللى تىرشىلىگى، الاتىن كەرەك-جاراعى، كورەتىن كينوسى قالاشىقپەن تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن. «كوشكەن ەلدىڭ بۇقاسىن اۋىل-ءۇيدىڭ تايىنشاسى قورقىتادى» دەپ، جەرگىلىكتى جاستار وسى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە بۇيىدەي تيەتىن. جەكە جارىم كوشەگە شىققاندار مەن سىباي-سالتاڭ ۇشىراسىپ قالعانداردى ۇستاپ الىپ اقشاسىن تارتىپ الۋ، بەيكۇنا سويىلعا جىعۋ ەكى كۇننىڭ بىرىندە بولىپ وتىرادى. اسىرەسە قىزداردى تورۋىلداپ قىر كورسەتۋ، جولىن بوگەپ مازاسىن الۋ مۇنداعى ستۋدەنت جىگىتتەردىڭ نامىسىنا ابدەن ءتيىپ قايشىلىق كۇن وتكەن سايىن ءورشىپ كەلە جاتقاندى. جەكە دارا ەشكىم ەشكىمنەن قورىقپاس تا ەدى، ەڭ جامانى وسى بەستوبەگە اتى شىققان باقىتجان دەگەن اتامان جىگىت سودىرلار مەن سويقانداردىڭ باسىندا تۇرعاندىقتان ەشكىمنىڭ باتىلى بارىپ ولارمەن توبەلەسە المايتىن. باقىتجان باستاعان باسبۇزارلاردىڭ اسقىنعانى سونداي كوشەدەن ۇستاپ الىپ ساباۋ از بولعانداي تەحنيكۋمنىڭ اۋلاسىنا كىرىپ بولمەلەردى قىدىرىپ اراق العىزىپ ءىشۋ، وتىرىس جاساتۋ ولاردىڭ ادەتىنە اينالا باستايدى. ءبىر جولى، كوشەدە ءبىر ستۋدەنتتىڭ باسى جارىلىپ جاتقان جەرىنەن كۋرستاستارى تاۋىپ الىپ ەمحاناعا جاتقىزدى. ەندى بىردە، بولمەگە باسا كوكتەپ كەلىپ اقشا سۇراعانىنا تاۋىپ بەرە الماعان ستۋدەنتتى «تۇتقىنداپ» الدىنا سالىپ ايداپ كەتىپ، اراق زاۋىتىنىڭ تۇبىندە ەسىنەن تاندىرىپ ۇرىپ، تاستاپ كەتەدى.
ستۋدەنتتىك قىزىقتى كۇندەرىنە كولدەنەڭىنەن كەلىپ كيلىككەن مىنانداي قاسكۇنەمدىككە مازاسى كەتكەن ستۋدەنتتەر ىشتەي بىرىگۋگە وتەدى. ولاردا قۇرى قول بولمايىق دەپ كۇرەكتىڭ سابى، سىپىرتقىنىڭ سابى سەكىلدى جۇمىر اعاشتاردى قىسقارتىپ كەسىپ، وزگەدە شوقپار، تاياقتارىن دايارلاپ باستارىنا جاستاپ جاتاتىن بولدى. بۇل كەنەتتەن بولاتىن تۇنگى شابۋىلدان قورعانۋدىڭ امالى بولاتىن. جاعداي بارعان سايىن ۋشىعىپ ستۋدەنتتەر تەحنيكۋم قاقپاسىنان شىعۋدان كالدى.
امەت ادەبيەت دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن كىتاپ قۇمارلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. سول تۇستاعى جاڭادان شىققان رومانداردىڭ تۇگىن قالدىرماي وقىعاندىقتان ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قايتالاپ ايتۋ وعان تۇك ەمەس. «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە ۇلتتىق دۇنيەلەرمەن جىر-داستاندار «ءتورت كونە» دەپ ايىپتالىپ ورتەلگەندىكتەن ونداي قۇندى دۇنيە قولعا تۇسپەي جۇرگەندە، قىتايدىڭ ەرتە زاماندا جازىلعان تاريحي روماندارى اۋدىرىلىپ شىعا باستادى. سولاردىڭ ىشىندە سەگىز كىتاپتان تۇراتىن «سۋ بويىندا» رومانى مەن ءتورت تومنان تۇراتىن «ءۇش پاتشالىق تاريحى» رومانى يىرىمىنە تارتۋدايىن تارتتى. ءاربىرى 120 تاراۋعا سوزىلاتىن كىتاپتا نە جوق دەيسىڭ، ىزدەگەنىڭ تابىلادى. سول سان مىڭ وقيعانىڭ اراسىنان ءسۇيسىنىپ شۇقشياتىنى باتىرلاردىڭ جەكپە-جەگى. كەز-كەلگەن سوعىس جەكپە-جەكتەن باستالادى. ەكى جاق باتىرلارىن الدىعا شىعارىپ كۇش سىناسىپ بايقاسادى. قول قارىمى، قارۋ-جاراقتىڭ وتكىرلىگى، ءادىس-ءتاسىلدىڭ كوپتىگى، ەپتىلىك ساراپقا سالىنادى. ونداي جەكپە-جەك ات ۇستىندە جانە جەردە جاياۋ اسكەردىڭ اراسىندا دا جالعاسادى. دوداعا كىرۋ، جاپاتارماعاي سوعىس تاۋەكەلدىڭ ءىسى، سۇمدىق قانقاساپ دەرسىڭ... ال، جەڭسەڭ دە جەڭىلسەڭ دە جەكپە-جەك ەركەكتەردىڭ شايقاسى.
قىتايدىڭ تاريحي كىتاپتارىمەن ءشولىن باسىپ جۇرگەن امەتتىڭ قولىنا سوڭعى كەزدە قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرلى-جارىم تاريحي روماندارى تۇسە باستادى. ساياسي جىلىمىق الدە ۋاقىتتىڭ اعىمى ادەبيەت الەمىندە كوكتەمنىڭ قارلىعاشتارىنداي قازاق باتىرلارى تۋرالى اڭىز-داستان، حيسسالار قولدان-قولعا ءوتىپ وقىلىپ جاتتى. سونداي شىعارمالاردىڭ الدە نەشەۋىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقىعان امەت راحاتقا باتتى. مەيلى قىتاي بولسىن، مەيلى قازاق بولسىن تاريحقا ۇڭىلسەك، باتىرلاردىڭ ءومىرى بىردەي بولعان ەكەن عوي!.. سوعىس تاسىلدەرى دە، شايقاس مانەرى دە ۇقساس. قانداي توپ بولسا دا باتىرلارىن بەتكە ۇستار ەتىپ العا شىعارادى، باتىر قوسىننىڭ باعىن جاندىرۋى دا مۇمكىن، ساعىن سىندىرىپ بەرەكەسىن قاشىرۋى دا مۇمكىن. كۇش ەكىنىڭ بىرىنە بىتە بەرمەيدى، تايسالمايتىن تۇكتى جۇرەك تە بارلىق ادام بىتكەننىڭ كەۋدەسىندە جوق. تۇرقى بىردەي بولسا دا، قارىمى بولەك، قاھارى باسقا. ادام بىتكەننىڭ بارىندە ەس بولعانىمەن، بارلىعىندا دەس بولمايدى ەكەن. مىناۋ وقىعان كىتاپتاردان ۇققانى سولاي. مىنەكي، باتىر بابا رايىمبەك تە ءدال سولاي ەكەن. ون جەتى جاسىندا قالماقتىڭ باتىرى اعاناستى ات ۇستىنەن سايىپ ءتۇسىرىپ تۇتاس قولدىڭ نامىسىن قورعاپ، ايباتىن اسىرىپتى. قاي ەل بولسا دا، قاي زامان بولسا دا جۇرت الدىندا جالاۋ بولىپ جەلبىرەيتىن باتىرلار بولعان، ولار تۇتاس حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان ەكەن-اۋ!.. امەت شىرىن قيالداردىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ كىتاپتان باس الماي وتىر ەدى. كەنەتتەن ەسىك «سارت» ەتىپ اشىلىپ، قاتارلاس وقيتىن ستۋدەنت القىن-جۇلقىن كىرىپ كەلدى.
- امەت، وزىڭدە بىلەسىڭ، كۇنىمىز كۇن بولماي بارادى... سەن بىزگە قىر كورسەتكەنشە، مىقتى بولساڭ، «جاۋدان» قورعا! شەتكى جاتاققا جىگىتتەرىمەن باسىپ كىرگەن باقىتجان شەتىنەن ۇرىپ جاتىر. مەن قاشىپ شىعىپ ساعان كەلدىم. ەر بولساڭ، سىنالار كەزىڭ وسى! - دەدى، ءبىر جاعى اشىنىپ، ءبىر جاعى امەتتىڭ نامىسىن قايراپ.
جاڭا عانا شىرىن قيال، ءتاتتى ارمانداردىڭ ءلاززاتىنا باتىپ وتىرعان امەتتىڭ بويى تىتىركەنىپ كەتتى. وسى ءبىر بۇزىقتار وقۋشىلاردىڭ شىرقىن الىپ ءبىتتى. بويى شىمىرلاپ اشۋى سىرتقا تەپتى!.. مىنا سوزدەردەن سوڭ قاراپ وتىرۋعا بولمايتىنىن بىلگەن ول جەڭىل عانا كيىنە سالىپ كەلگەن جىگىتتىڭ سوڭىنان ەردى.
امەتپەن ءبىر توپتا وقيتىن تاعى باينارال، ورالباي دەگەن مىقتى جىگىتتەر بار، ودان قالسا قاتار توپتا كامىلجان دەگەن سوعىسقا سويقان بالا بار. بىرگە-ءبىر شىعا قالسا ەشكىمنەن وسال تۇسپەيدى. بىراق، قالاي ەكەنى شەشۋشى كەزدە ستۋدەنتتەر وسى امەتكە يەك ارتادى. مىنە بۇگىندە باسقا ەمەس سوعان كەلىپ تۇر. سەبەپ ايتىپ شەگىنەتىن جەر ەمەس... نە بولسا دا كورىپ الۋدى كوزدەپ كەتىپ بارادى.
امەت بولمەگە جاقىنداعان سايىن ايعاي شۋ، تارسىل-گۇرسىلدى انىق ەستي باستادى. بولمەنىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق جاتىر. ەكپىندەگەن كۇيى كىرىپ باردى.
- باقىتجان، مىناۋ يتتەرىڭدى توقتات! ءبىز سەنىڭ قۇلىڭ ەمەسپىز، جىگىت بولساڭ شىق بىلاي! - دەدى، وكتەم داۋىسپەن.
ءبارى ەسىككە جالت قاراپ ەدى، مۇرنى قوڭقيعان، كوزى شاتىناعان اقسارى جىگىت اقىرىپ تۇر ەكەن. قاپەلىمدە وزىنە قارسى ءسوز ايتاتىن ادام تابىلماي تۇرعاندا «باقىتجان، شىق بىلاي!» دەگەن ءسوز ونى دا ورنىنان تىك تۇرعىزدى.
- سەن كىمسىڭ؟
- مەن - اعا-شونەڭ امەتپىن! ساعان قويار شارتىم بار!
- قانداي شارتىڭ بار؟
- ەگەر سەن قازاق بولساڭ، بىلۋگە ءتيىسسىڭ!.. مىنا توبىرىڭدى توقتات! بەلدەرىڭدەگى پىشاقتارىڭدى تاستا! ءدال سەن، مەنىمەن جەكپە-جەككە، كەڭ جەرگە سىرتقا شىق!
باقىتجان بۇل كەلگەن جىگىتتىڭ امەت ەكەنىن ءتۇسىندى. قايمىقپاي قارسى كەلىپ، ماڭدايىنان قاسقالاتىپ قامشىمەن تارتقانداي ءسوزىن ەستىپ ازدا بولسا ايىلىن جيدى. ول دا:
- شىقساڭ شىق! - دەدى، شارتقا باعىنىپ.
جاتاقحانانىڭ الدىنداعى اشىق الاڭعا لەزدە ءجۇز شاقتى ستۋدەنت جينالدى. اينالا قورالانىپ ورتا اشىلىپ، ەكى جىگىت بىلەكتەرىن سىبانىپ تاستاپ ايقاسقا شىقتى. نە كەرەك، شاماسى ءبىر ءسۇت پىسىرىمگە جۋىق اياۋسىز توبەلەس ءجۇردى. باس-جارىلىپ كوز شىقپاعانمەن شودىرايعان شەكە، دۇرديگەن ەرىن، جىرىلعان ەزۋ ەكەۋىنىڭ دە تانىنە تاڭبالاندى. ءبىر كەزدە باقىتجان قولىن شوشايتىن،
- امەت، توقتا!.. بۇگىنگە وسى جەتەدى، توبەلەستىڭ كوكەسى الدا بولادى! - دەدى، توسىن ءۇن قاتىپ. امەت تە قاسارىسقان جوق، سوعىس يتجىعىسپەن اياقتالدى. ەكى جاق تا شاشىلعان زاتتارى مەن جىرتىلعان كيىمدەرىن الىپ ارتتارىنا شەگىندى. بىراق، ءدال وسى كۇننەن باستالىپ تەحنيكۋمنىڭ جاعدايى ءسال دە بولسا وزگەرە باستادى. امەت انىق جەڭبەسە دە، باقىتجانعا قارسى سويلەيتىن ءبىر پەندەنىڭ بار ەكەنى انىق بولىپ ستۋدەنتتەر «ءۇھ!» دەپ تىنىس العانداي كۇي كەشتى. كوشەگە شىعىپ زات الاتىن، كينوعا بارىپ كەلەتىن، تۋىس-تۋعان، تانىس-بىلىستەرىنە قىدىراتىندار پايدا بولدى.
تۇستەن كەيىنگى ساباقتىڭ ءۇستى بولاتىن، فيزيكا مۇعالىم ءىلياسحان اعاي ساباق ءوتىپ تۇرعان، ەسىك «تارس!» ەتىپ اشىلىپ باقىتجان باستاعان بەس جىگىت اۋديتورياعا كىرىپ كەلدى.
- اعاي، امەتپەن توبەلەسۋگە كەلدىك. فۋتپول الاڭىنا شىعامىز، بۇگىن كىمنىڭ جەڭەتىنى بەلگىلى بولادى. ساباعىڭىزدى توقتاتىڭىز! - دەدى، تيتتەي شىمىرىكپەي. الدىنعى جاعدايلاردى تولىق بىلە بەرمەيتىن ۇستاز ءسال تاڭعالىسپەن توسىلىپ بارىپ:
- امەت، نە ىستەيمىز؟
- توبەلەسەمىن! - دەدى، ساڭق ەتىپ، امەت الدىمەن سىرتقا بەتتەدى.
- امەت، وتكەندە توبەلەس اياقتالماي قالعان بولاتىن. «قازاق بولساڭ، جەكپە-جەككە شىعايىق» دەگەن ءوزىڭسىڭ، ەندەشە، جەكپە-جەك! كىم جەڭسە سول بەستوبەنىڭ اتامانى!
امەت ءسوز ايتقان جوق. بەستوبەنىڭ اتاماندىعىنا تالاسىپ جۇرگەن ول ەمەس بولاتىن، جان قىسىلعاندا كوپتىڭ نامىسىن تاپتاتپاۋ ءۇشىن بىلەك ءتۇردى، بۇگىندە ىركىلىپ تۇرعان جوق.
ەكەۋى ەشبىر قارۋ-جاراقسىز جالاڭاش بىلەك، جەڭىل كيىممەن كەمىندە جارتى ساعات جان اياماي الىستى. اياقتىڭ ىڭعايى كەلسە تەپتى، قولدىڭ ءمورتى كەلسە ۇردى، باس جۇمساۋدىڭ ورايى تابىلعاندا ءسۇزدى. بەلدەسىپ قالىپ ارپاق-تۇرپاق الىسا تۇسكەن تۇستارى دا ءجيى ۇشىراستى، وندايدا ءبىرىن-ءبىرى سەرپە لاقتىرىپ تەز بوسانىپ كەتىپ جاتتى. شاماسى بۇل ەكەۋىنە كۇرەسكەننەن گورى ەركىن توبەلەسكەن ۇنايتىنداي. تەبىسسە دە، قۇلاشتاپ قويعىلاسسا دا ەلىكشە ىرعىپ، بۇقاشا مۇيىزدەستى. بۇل كەزدە وزگە ستۋدەنتتەردە تەز قۇلاقتانىپ الدە نەشە ءجۇز بالا الاڭدى باسىپ قالىپ ەدى. قورالانعان ستۋدەنتتەر ورتانى كەڭ مول قالدىرىپ توبەلەسكە كەدەرگى كەلتىرمەۋگە تىرىستى. باقىتجاننىڭ ەرىپ كەلگەن جىگىتتەرى دە اراعا كىرىسكەن جوق. ادام دەگەن تەمىردەن جارالماعان سوڭ، ەكەۋى دە تيتىقتاپ ابدەن قالجىرادى. گۇرس-گۇرس ءتيىپ جاتقان سوققى، جالاڭاش ەتكە شارت-شۇرت ۇرىلىپ جاتقان مۇش ەسەپسىز جالعاسۋدا. مىناۋ يت تالاسقانداي بولعان توبەلەستى كورۋدىڭ ءوزى ايانىشتى بولاتىن، اجىراتايىن دەسە، شارت قيىن. كوپ بولىپ توقتاتۋعا دا بولار ەدى، الايدا ماسەلە شەشىلمەسە ەكى جاققا دا ءتيىمسىز...
ءبىر كەزدە قالايدان قالاي ەكەنى بەلگىسىز باقىتجاننىڭ كەزەكتى سوققىسىنان سوڭ اياعى قۇمعا تايعاناعان امەت شالقالاي قۇلادى. باسى دوپ الاڭىنىڭ شەتىندەگى شۇڭقىرلاۋ جەرگە ءتۇسىپ اياعى جوعارىدا قالىپ ىڭعايسىز جاعداي بولدى. ستۋدەنتتەر شۋ ەتە قالدى، ەگەر وسىدان امەت جەڭىلسە، كورگەن كۇندەرى كۇن بولمايدى، تىرلىكتەرى قور بولعالى تۇر. ولار ىشقىنا بار داۋىسىمەن «امەت! امەت!» دەپ ايعايعا باستى. باقىتجاندا قاراپ قالعان جوق، ورايلى ءساتتى پايدالانىپ قالعىسى كەلىپ قۇلاپ جاتقان امەتتىڭ ۇستىنە مىنە ءتۇسۋ ءۇشىن بار پارمەنىمەن العا ۇمتىلىپ، باسىپ قالۋدى ويلاپ شالت قيمىلدادى. «قاپ، قۇرىعان جەرىڭ وسى بولدى-اۋ!..امەت! امەت!» دەگەن ءدۇبىر تاعى جاڭعىردى. وسى كەزدە وقىس قيمىل بولىپ امەت سەرىپپەدەي جيىرىلدى، ەكى تىزەسىن ىشىنە تارتا بۇگىپ، ەكى اياقتى جۇپتادى. ءوزىن بۇركىتشە بۇرە ءتۇسۋ ءۇشىن، باسىپ قالايىن دەپ تاياپ قالعان باقىتجاننىڭ جۇرەك تۇسى وسى-اۋ دەپ، شالقالاپ جاتقان قالپىمەن، شاپشاندىقپەن قوس اياقتاپ تۇرىپ قاتتى تەپتى. «ءاي، ولگەن جەرىڭ وسى بولار» دەپ ساۋساقتارىمەن امەتتىڭ كەڭىردەگىن ەزىپ بۋىندىرارمىن دەپ ويلاپ ۇلگەرگەن باقىتجاننىڭ جۇرەك تۇسىنا وق تيگەندەي «سولق!» ەتە قالعانىن بىلەدى. ونان ارعىسىن سەزبەي سەرەيىپ بارىپ ارت جاعىنا جالپ ەتىپ قۇلادى. اياقتىڭ سوققىسى تالماۋ جەرى جۇرەكتىڭ تۇسىنا كەلىپ ءتيدى. امەت جاندارمەن ورنىنان قارعىپ تۇردى. ەندىگى كەزەك امەتكە كەلدى، باقىتجان ەسىن جيىپ، وزىنە كەلگەنشە ونىڭ كەۋدەسىنە مىنە ءتۇسىپ قۇلاق شەكەگە كوسىپ-كوسىپ جىبەردى. ونى از دەگەندەي قوس قولىنىڭ ساۋساقتارى باقىتجاننىڭ كەڭىردەگىنە بۇركىتتىڭ تۇياعىنداي قادالدى. كەزدەيسوق تەكپى، اۋىر سوققىدان نە بولعانىن بىلمەي قالعان باقىتجاننىڭ قيمىلى ازايىپ قىرىلداعان داۋىسى ەستىلدى. وسى كەزدە توبەلەستى كوزدەرىمەن كورىپ تۇرعان ستۋدەنتتەر مەن ۇستازدار «ءولدى! ءولدى!» دەپ اراشا سۇراعانداي شۋىلداپ كەتتى. ەندى اراعا ءىلياسحان مۇعالىم باستاعان ۇلكەندەر جەتىپ كەلىپ، امەتتىڭ ساۋساقتارىن ءبىر-بىرلەپ شىعارىپ شەتكە الىپ شىقتى. اناۋ اتامانعا ەرىپ كەلگەن جىگىتتەر دە ۇمتىلىپ بارىپ باقىتجاندى جاتقان جەرىنەن تىك كوتەرىپ الىپ كەتتى.
Abai.kz
