ارل يساەۆ، «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى شىمكەنت فيليالىنىڭ توراعاسى: «جەلتوقسان قوزعالىسى ۇلتتىق رۋحتى ءوسىردى»

753
Adyrna.kz Telegram

جەلتوقسان وقيعاسى — قازاق جاستارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان كۇرەسى. جەلتوقسان وقيعاسى — تاۋەلسىزدىك تاڭىن جاقىنداتقان قوزعالىس.

جەلتوقسان وقيعاسى... ايتا بەرسەك، تەڭەۋ كوپ. الماتى قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنداعى برەجنەۆ الاڭىندا (قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭى) مۇز ۇستىندەگى الاۋداي جالىنداعان جاستاردىڭ ءومىرىن قيىپ، امان قالعاندارىن قۋدالاپ، تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراتقان وقيعاعا بيىل 35 جىل تولىپ وتىر. ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە ەل نامىسى ءۇشىن كوزسىز ەرلىككە بارعان باتىرلارىمىزدىڭ قاھارماندىعى ۇمىتىلماق ەمەس. جەلتوقسانشىلاردىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىن بىلمەك نيەتتە رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان اقيقاتى» پاتريوتتىق قوزعالىسى» قوعامدىق بىرلەستىگى شىمكەنت قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى كارل ءومىرتايۇلى يساەۆپەن تىلدەسكەن ەدى.

— جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ءار ازاماتتىڭ ومىرىندە بۇل كۇندەر وزىندىك ءىزىن قالدىرعانى انىق. ءسىز 1986 جىلى قانشا جاستا ەدىڭىز؟ كوتەرىلىس بولعان كۇندى بايانداپ بەرسەڭىز.
— قازىرگى ق.ساتباەۆ اتىنداعى، ول كەزدە لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 5 كۋرس ستۋدەنتى ەدىم. مەن «جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ قابىلداي المايمىن. سەبەبى، بۇل – ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس. نەبارى 16 مينۋتتىق پلەنۋمدا د.قوناەۆتى ورنىنان الىپ تاستاپ، ماسكەۋدەگى ورتالىقتىڭ رەسپۋبليكا حالقىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاستان رەسەيدىڭ ۋليانوۆ وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى گ.ۆ.كولبيندى قكوك-ءنىڭ 1-حاتشىسى ەتىپ تاعايىنداۋى كوتەرىلىسكە تۇرتكى بولدى. 16 جەلتوقسان كۇنى كەشكىسىن جاتاقحاناعا كەلسەم، جۇرەگى قازاق دەپ سوققان جاستار ءوزارا بولمەلەرىنە جيىلىپ، نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر ەكەن. قازاق جاستارىنا ەل بيلىگىنە بەيتانىس ادامنىڭ، اسىرەسە بۇل ولكەنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن حابارسىز وزگە ۇلت وكىلىنىڭ كەلۋى قاتتى اسەر ەتتى. الايدا، ول ءبىر كۇندە تۋعان نارازىلىق ەمەس ەدى. سول كۇنگە دەيىن توتاليتارلىق جۇيە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى شەكتەپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى كەمسىتىپ، ۇلتتىق مۇددەمىزدى اياقاستى ەتىپ كەلدى. ماسەلەن، وقۋ ورىندارىندا قازاق توپتارى وتە سيرەك بولاتىن. مەن سوزاق اۋدانى، جارتىتوبە كەڭشارىندا وقىدىم. ورىس ءتىلىن مەكتەپتە وقىعانىمەن، تۇرمىسىمىزعا جات ءتىل. ەركىن سويلەي المادىق. دەسەك تە، جوعارى وقۋ ورنىندا ورىسشا وقۋعا ءماجبۇر بولدىق. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ءبارىن قازاق جاستارى كورىپ-ءبىلىپ، نامىسقا بۋلىعىپ جۇرگەن ەدى. كومپارتيانىڭ مىنا ادىلەتسىز شەشىمى ىشتەگى بۇكىل اشۋ-ىزانىڭ اقتارىلىپ سىرتقا شىعۋىنا تۇرتكى بولدى.
كەلەسى كۇنى، 1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا تاڭەرتەڭ الاڭنان ءوتىپ بارا جاتسام، 50-60 كىسى توپتانىپ تۇر ەكەن. «قازاقستانعا قازاق باسشى!»، «ءار حالىققا – ءوز كوسەمى!» دەگەن ۇرانمەن، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن ايتىپ الاڭعا شىقتى. مەن دە قوسىلدىم. ءسويتىپ، تاڭعى 11-دەن تۇنگى 11-گە دەيىن الاڭدا بولدىم. ءبىزدى كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ كومەگىمەن قۋدىڭ امالدارىن جاساپ باقتى. بىراق ءبىز قايسارلىقپەن قايتا جينالىپ، نارازىلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ جاتىرمىز. سول كۇنى تۇنگى 23.00-شاماسىندا قولعا ءتۇستىم. مەنى كالينين اۋداندىق ميليتسيا بولىمىنە اپارىپ تاستادى. تەرگەدى. ماعان «بالاباقشاداعى بالالاردى قورقىتتىڭ» دەگەن جالا جابىلدى.
18 جەلتوقسان كۇنى تاشكەنت تاس جولى ماڭىنداعى تەرگەۋ بولىمشەسىنە اۋىستىردى. اۋىر سوققىعا جىقتى. الاڭعا شىققاندا جانىمدا ءسابيتجان دەگەن بولەم بار ەدى. ول دا ۇستالىپ، ءبىر-بىرىمىزدەن كوز جازىپ قالدىق. سىرتتان كەلگەن سولداتتار كۇشكە سالدى. ساربازدار باسىمىزدان دۋبينكامەن ۇرادى.

758

2-3 سوققىدان سوڭ قولىڭمەن باسىڭدى قورعاي باستاساڭ، بۇيرەك تۇسىڭنان تەبەدى. السىرەپ، ەسىڭدى جيا الماي جاتساڭ، سۇيرەپ كامەراعا اپارىپ تاستايدى. بەت-اۋزىمىز كوگەرىپ، ءنار تاتپاعان كۇيى 4 كۇن جاتتىق. سودان كەيىن 20 شاقتى جىگىتتى قالا پروكۋرورى قولىمىزعا ەسكەرتۋ قاعازىن بەرىپ بوساتتى. بىزدەن الاڭعا شىقپايتىنىمىز تۋرالى قولحات الدى.

— وقۋىڭىزعا، اۋىلداعى اتا-اناڭىزعا زيانى تيمەدى مە؟
— ەلدەگى احۋالعا بايلانىستى وقۋ ورىندارىندا سەمينار ساباقتارىن قىسقارتىپ، لەكتسيالار عانا وتكىزە باستادى.
3-4 توپ لەكتسيادا وتىرعاندا، ءار ساعات سايىن سىرتتان كەلىپ كەز-كەلگەنىمىزدىڭ اتى-ءجونىمىزدى اتايدى دا، تەرگەۋگە الىپ كەتەدى. ەشكىم ەشكىمنەن نە بولىپ جاتقانىن سۇراي دا المايدى. قورقىپ قالعان. 23 جەلتوقسان كۇنى «يساەۆ» دەپ مەنىڭ فاميليام اتالدى. مەنى سوتقا اپارىپ، ءىس قارالىپ بولعانشا
15 كۇنگە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ، قاماپ تاستادى. بۇل كەزدە چەليابى، نوۆوسيبيرسكى، سۆەردلوۆسكىدەن، تبيليسيدەن الماتى ميليتسياسىنا كومەككە كەلگەن كۇش كەرى قايتارىلعان ەكەن. العاشقى قاماۋداعىداي سوققى بولعان جوق.
ساتتىلىك سەرىك بولعان شىعار. وقۋدان شىعارمادى. بىراق، 1987 جىلى قاڭتاردا كومسومول جاستار ۇيىمىنان شىعارىپ تاستادى. سوسىن ۋنيۆەرسيتەتتە اسكەري دايىندىق وقىپ،
4-كۋرستا لەيتەنانت شەنىن العان ەدىم. كوتەرىلىسكە قاتىسقانىمىز ءۇشىن كۋرستاعى
3 جىگىتتىڭ اسكەري بيلەتىن كەرى قايتارىپ الدى. ديپلوم قولعا تيگەنشە قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ءجيى-ءجيى الىپ كەتىپ، تەرگەپ وتىردى. وقۋدى اياقتاعان سوڭ، ءبىر جارىم جىل اسكەري بورىشىمدى وتەۋگە كەتتىم.

— ءوزىڭىز توراعالىق ەتىپ وتىرعان ۇيىم جايىندا ايتىپ وتسەڭىز. بىرلەستىكتە قانشا جەلتوقسانشى بار؟
— بۇل قوعامدىق بىرلەستىك اۋەلى 2006 جىلى قۇرىمباەۆ بولات ەسىمدى ازاماتتىڭ باستاماسىمەن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە قۇرىلدى. كەيىن ايماقتاردا فيليالدارى اشىلا باستادى. 2017 جىلدىڭ اقپان ايىنان 2020 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيىن باتىرحان
ساعىنتاەۆ دەگەن ازامات فيليالعا توراعالىق ەتتى. ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، جەلتوقسانشىلاردىڭ اتىنان ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ جۇرەتىنبىز. وتكەن جىلى پاندەميا كەزىندە ب.ساعىنتاەۆ باۋىرىمىزدان ايىرىلىپ قالدىق. كەيىن بىرلەستىك مۇشەلەرىنىڭ شەشىمىمەن توراعالىق قىزمەت ماعان ءوتتى. بۇگىندە بىرلەستىك قۇرامىندا 29 جەلتوقسانشى بار. وبلىستىڭ اكىمشىلىك اۋماققا بولىنۋىنە بايلانىستى بىرلەستىك قۇجاتتارىن «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى شىمكەنت فيليالى دەپ قايتا
زاڭداستىردىق.

— قوعامدىق بىرلەستىك بۇگىندە نەمەن اينالىسىپ جاتىر؟
— جەلتوقسانشىلار — تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى. ولاردىڭ اراسىندا وتانى، ەلى ءۇشىن جانىن قيعاندار دا بار. وتانى ءۇشىن تاعدىر تالكەگىنە ءتۇستى. قانشاسىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلدى. دەسەك تە، بۇل ازاماتتارعا ەشبىر الەۋمەتتىك ستاتۋس بەرىلمەگەن. ەشبىر جەردە جەڭىلدىك قاراستىرىلماعان. جالپى، الەۋمەتتىك پروبلەما بارىندە بار. دەگەنمەن، جەلتوقسانشىلار ءۇشىن ەمدەلۋگە، قوعامدىق كولىكتە جۇرۋگە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلسا دەگەن ۇسىنىس بار. سونداي-اق، شىمكەنتتە ءتۇرلى اللەيا، ساياباقتار جەتەرلىك. الايدا، جەلتوقسانشىلاردى ەسكە الاتىن ورىن جوقتىڭ قاسى. ۇسىنىسىمىز قولداۋ تاۋىپ جاتسا، سول ەگەمەندىك ءۇشىن الاڭعا شىققان باتىرلارىمىزدىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتىپ، ءار جىل سايىن ەسكە الىپ، باس قوساتىن ساياباق قالىپتاستىرساق دەگەن ماقساتىمىز بار.
ودان وزگە قوعامدىق بىرلەستىك جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ ماقساتىندا ءبىلىم وردالارىندا كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ ءجۇر. سونداي-اق، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە دە بىرلەستىك مۇشەلەرى سىرت قالىپ جاتقان جوق.
بيىل 16 ماۋسىمدا «ەرلىك» مۇراجايىنىڭ ىشىنەن جەلتوقسانشىلارعا بۇرىش اشىلدى. بۇل بۇرىش ءاربىر مۇراجاي كەلۋشىسىنە وي سالىپ، ولاردىڭ وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ارتۋىنا سەبەپكەر بولسا، وندا ءبىزدىڭ ماقساتىمىزدىڭ
ورىندالعانى.

— بىرلەستىك مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى اقتالعان با؟
— شىمكەنتتە وسى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن قىلمىستىق جازاعا تارتىلعان 5 كىسى بار. ونىڭ تورتەۋى – ەر، بىرەۋى – ايەل كىسى. ودان وزگە بىرلەستىك قۇرامىنداعى ازاماتتاردىڭ دا ءتۇرلى جاعدايمەن اقتالماي قالعاندارى بارشىلىق. بيىل قوعامدىق بىرلەستىك اتىنان ءوتىنىش جازىپ، ەكى ازاماتتى اقتاۋعا قۇجاتتارىن تاپسىردىق. ازىرگە جاۋابىن كۇتىپ وتىرمىز.

— «شىمكەنت كەلبەتىنىڭ» وقىرماندارىنا ايتارىڭىز...
— ءار ازاماتتىڭ ءبىر عانا وتانى بولادى. وسكەلەڭ ۇرپاق قولدا باردىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ەلىنە ادال قىزمەت ەتسە دەيمىن. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا
30 جىل تولسا دا، ءتىل ماسەلەسى ءالى دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق. احمەت بايتۇرسىنۇلى «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن ەكەن. ۇلتىمىزدى ساقتايمىز دەسەك، ءتىل تازالىعىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك.
سونداي-اق، جەلتوقسان قوزعالىسى بۇكىل حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنە اسەر ەتتى. ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق رۋحتى ءوسىردى. دەسەك تە، بۇگىنگە دەيىن جەلتوقسانشىلار جايلى مالىمەتتەر وتە از. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا جەلتوقساننىڭ 35 جىلدىعىن تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار اتاپ ءوتۋ تۋرالى ايتتى عوي. ەندىگى جەردە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ساياسي باعا بەرىلىپ، ونى زەرتتەۋ مەن اقيقاتىن اشىپ كورسەتۋگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان
بەرىلسە دەيمىز.
— اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان زاميرا الدابەرگەنوۆا

پىكىرلەر