Jeltoqsan oqıǵasy — qazaq jastarynyń táýelsizdikke umtylǵan kúresi. Jeltoqsan oqıǵasy — táýelsizdik tańyn jaqyndatqan qozǵalys.
Jeltoqsan oqıǵasy... Aıta bersek, teńeý kóp. Almaty qalasynyń qaq ortasyndaǵy Brejnev alańynda (qazirgi Respýblıka alańy) muz ústindegi alaýdaı jalyndaǵan jastardyń ómirin qıyp, aman qalǵandaryn qýdalap, taǵdyr tálkegine ushyratqan oqıǵaǵa bıyl 35 jyl tolyp otyr. Arada qansha ýaqyt ótse de el namysy úshin kózsiz erlikke barǵan batyrlarymyzdyń qaharmandyǵy umytylmaq emes. Jeltoqsanshylardyń búgingi jaı-kúıin bilmek nıette respýblıkalyq «Jeltoqsan aqıqaty» patrıottyq qozǵalysy» qoǵamdyq birlestigi Shymkent qalalyq fılıalynyń tóraǵasy Karl Ómirtaıuly ISAEVPEN tildesken edi.
— Jeltoqsan kóterilisine qatysqan ár azamattyń ómirinde bul kúnder ózindik izin qaldyrǵany anyq. Siz 1986 jyly qansha jasta edińiz? Kóterilis bolǵan kúndi baıandap berseńiz.
— Qazirgi Q.Sátbaev atyndaǵy, ol kezde Lenın atyndaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń 5 kýrs stýdenti edim. Men «Jeltoqsan oqıǵasy» dep qabyldaı almaımyn. Sebebi, bul – ult-azattyq kóterilis. Nebári 16 mınýttyq plenýmda D.Qonaevty ornynan alyp tastap, Máskeýdegi ortalyqtyń respýblıka halqynyń pikirimen sanaspastan Reseıdiń Ýlıanov oblysy partııa komıtetiniń 1-hatshysy G.V.Kolbındi QKOK-niń 1-hatshysy etip taǵaıyndaýy kóteriliske túrtki boldy. 16 jeltoqsan kúni keshkisin jataqhanaǵa kelsem, júregi qazaq dep soqqan jastar ózara bólmelerine jıylyp, narazylyǵyn bildirip jatyr eken. Qazaq jastaryna el bıligine beıtanys adamnyń, ásirese bul ólkeniń tynys-tirshiliginen habarsyz ózge ult ókiliniń kelýi qatty áser etti. Alaıda, ol bir kúnde týǵan narazylyq emes edi. Sol kúnge deıin totalıtarlyq júıe bizdiń tilimizdi, dinimizdi shektep, salt-dástúrimizdi kemsitip, ulttyq múddemizdi aıaqasty etip keldi. Máselen, oqý oryndarynda qazaq toptary óte sırek bolatyn. Men Sozaq aýdany, Jartytóbe keńsharynda oqydym. Orys tilin mektepte oqyǵanymen, turmysymyzǵa jat til. Erkin sóıleı almadyq. Desek te, joǵary oqý ornynda oryssha oqýǵa májbúr boldyq. Osyndaı jaǵdaılardyń bárin qazaq jastary kórip-bilip, namysqa býlyǵyp júrgen edi. Kompartııanyń myna ádiletsiz sheshimi ishtegi búkil ashý-yzanyń aqtarylyp syrtqa shyǵýyna túrtki boldy.
Kelesi kúni, 1986 jyldyń 17 jeltoqsanynda tańerteń alańnan ótip bara jatsam, 50-60 kisi toptanyp tur eken. «Qazaqstanǵa qazaq basshy!», «Ár halyqqa – óz kósemi!» degen uranmen, «Meniń Qazaqstanym» ánin aıtyp alańǵa shyqty. Men de qosyldym. Sóıtip, tańǵy 11-den túngi 11-ge deıin alańda boldym. Bizdi kúshtik qurylymdardyń kómegimen qýýdyń amaldaryn jasap baqty. Biraq biz qaısarlyqpen qaıta jınalyp, narazylyǵymyzdy bildirip jatyrmyz. Sol kúni túngi 23.00-shamasynda qolǵa tústim. Meni Kalının aýdandyq mılıııa bólimine aparyp tastady. Tergedi. Maǵan «balabaqshadaǵy balalardy qorqyttyń» degen jala jabyldy.
18 jeltoqsan kúni Tashkent tas joly mańyndaǵy tergeý bólimshesine aýystyrdy. Aýyr soqqyǵa jyqty. Alańǵa shyqqanda janymda Sábıtjan degen bólem bar edi. Ol da ustalyp, bir-birimizden kóz jazyp qaldyq. Syrttan kelgen soldattar kúshke saldy. Sarbazdar basymyzdan dýbınkamen urady.
758
2-3 soqqydan soń qolyńmen basyńdy qorǵaı bastasań, búırek tusyńnan tebedi. Álsirep, esińdi jııa almaı jatsań, súırep kameraǵa aparyp tastaıdy. Bet-aýzymyz kógerip, nár tatpaǵan kúıi 4 kún jattyq. Sodan keıin 20 shaqty jigitti qala prokýrory qolymyzǵa eskertý qaǵazyn berip bosatty. Bizden alańǵa shyqpaıtynymyz týraly qolhat aldy.
— Oqýyńyzǵa, aýyldaǵy ata-anańyzǵa zııany tımedi me?
— Eldegi ahýalǵa baılanysty oqý oryndarynda semınar sabaqtaryn qysqartyp, lekııalar ǵana ótkize bastady.
3-4 top lekııada otyrǵanda, ár saǵat saıyn syrttan kelip kez-kelgenimizdiń aty-jónimizdi ataıdy da, tergeýge alyp ketedi. Eshkim eshkimnen ne bolyp jatqanyn suraı da almaıdy. Qorqyp qalǵan. 23 jeltoqsan kúni «Isaev» dep meniń famılııam ataldy. Meni sotqa aparyp, is qaralyp bolǵansha
15 kúnge ákimshilik jaýapkershilikke tartyp, qamap tastady. Bul kezde Chelıabi, Novosıbırski, Sverdlovskiden, Tbılısıden Almaty mılıııasyna kómekke kelgen kúsh keri qaıtarylǵan eken. Alǵashqy qamaýdaǵydaı soqqy bolǵan joq.
Sáttilik serik bolǵan shyǵar. Oqýdan shyǵarmady. Biraq, 1987 jyly qańtarda komsomol jastar uıymynan shyǵaryp tastady. Sosyn ýnıversıtette áskerı daıyndyq oqyp,
4-kýrsta leıtenant shenin alǵan edim. Kóteriliske qatysqanymyz úshin kýrstaǵy
3 jigittiń áskerı bıletin keri qaıtaryp aldy. Dıplom qolǵa tıgenshe qaýipsizdik qyzmeti jıi-jıi alyp ketip, tergep otyrdy. Oqýdy aıaqtaǵan soń, bir jarym jyl áskerı boryshymdy óteýge kettim.
— Ózińiz tóraǵalyq etip otyrǵan uıym jaıynda aıtyp ótseńiz. Birlestikte qansha jeltoqsanshy bar?
— Bul qoǵamdyq birlestik áýeli 2006 jyly Qurymbaev Bolat esimdi azamattyń bastamasymen respýblıka deńgeıinde quryldy. Keıin aımaqtarda fılıaldary ashyla bastady. 2017 jyldyń aqpan aıynan 2020 jyldyń maýsym aıyna deıin Batyrhan
Saǵyntaev degen azamat fılıalǵa tóraǵalyq etti. Bárimiz bir kisideı jumylyp, jeltoqsanshylardyń atynan túrli sharalar uıymdastyryp júretinbiz. Ótken jyly pandemııa kezinde B.Saǵyntaev baýyrymyzdan aıyrylyp qaldyq. Keıin birlestik músheleriniń sheshimimen tóraǵalyq qyzmet maǵan ótti. Búginde birlestik quramynda 29 jeltoqsanshy bar. Oblystyń ákimshilik aýmaqqa bólinýine baılanysty birlestik qujattaryn «Jeltoqsan aqıqaty» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigi Shymkent fılıaly dep qaıta
zańdastyrdyq.
— Qoǵamdyq birlestik búginde nemen aınalysyp jatyr?
— Jeltoqsanshylar — táýelsizdiktiń alǵashqy qarlyǵashtary. Olardyń arasynda Otany, eli úshin janyn qıǵandar da bar. Otany úshin taǵdyr tálkegine tústi. Qanshasynyń densaýlyǵyna zııan keldi. Desek te, bul azamattarǵa eshbir áleýmettik statýs berilmegen. Eshbir jerde jeńildik qarastyrylmaǵan. Jalpy, áleýmettik problema bárinde bar. Degenmen, jeltoqsanshylar úshin emdelýge, qoǵamdyq kólikte júrýge jeńildikter qarastyrylsa degen usynys bar. Sondaı-aq, Shymkentte túrli alleıa, saıabaqtar jeterlik. Alaıda, jeltoqsanshylardy eske alatyn oryn joqtyń qasy. Usynysymyz qoldaý taýyp jatsa, sol egemendik úshin alańǵa shyqqan batyrlarymyzdyń qurmetine eskertkish ornatyp, ár jyl saıyn eske alyp, bas qosatyn saıabaq qalyptastyrsaq degen maqsatymyz bar.
Odan ózge qoǵamdyq birlestik jastardy otansúıgishtikke tárbıeleý maqsatynda bilim ordalarynda kezdesýler uıymdastyryp júr. Sondaı-aq, el basyna kún týǵan kezde de birlestik músheleri syrt qalyp jatqan joq.
Bıyl 16 maýsymda «Erlik» murajaıynyń ishinen jeltoqsanshylarǵa burysh ashyldy. Bul burysh árbir murajaı kelýshisine oı salyp, olardyń Otanǵa degen súıispenshiliginiń artýyna sebepker bolsa, onda bizdiń maqsatymyzdyń
oryndalǵany.
— Birlestik músheleriniń barlyǵy aqtalǵan ba?
— Shymkentte osy Jeltoqsan oqıǵasynan keıin qylmystyq jazaǵa tartylǵan 5 kisi bar. Onyń tórteýi – er, bireýi – áıel kisi. Odan ózge birlestik quramyndaǵy azamattardyń da túrli jaǵdaımen aqtalmaı qalǵandary barshylyq. Bıyl qoǵamdyq birlestik atynan ótinish jazyp, eki azamatty aqtaýǵa qujattaryn tapsyrdyq. Ázirge jaýabyn kútip otyrmyz.
— «Shymkent kelbetiniń» oqyrmandaryna aıtaryńyz...
— Ár azamattyń bir ǵana Otany bolady. Óskeleń urpaq qolda bardyń qadirin bilip, eline adal qyzmet etse deımin. Sondaı-aq, Qazaqstannyń táýelsizdik alǵanyna
30 jyl tolsa da, til máselesi áli de ózektiligin joıǵan joq. Ahmet Baıtursynuly «Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – til. Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen eken. Ultymyzdy saqtaımyz desek, til tazalyǵyna mán berýimiz kerek.
Sondaı-aq, Jeltoqsan qozǵalysy búkil halyqtyń rýhanı ómirine áser etti. Ulttyq sanany qalyptastyryp, ulttyq rýhty ósirdi. Desek te, búginge deıin jeltoqsanshylar jaıly málimetter óte az. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda Jeltoqsannyń 35 jyldyǵyn Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵymen qatar atap ótý týraly aıtty ǵoı. Endigi jerde Jeltoqsan kóterilisine saıası baǵa berilip, ony zertteý men aqıqatyn ashyp kórsetýge memlekettik deńgeıde mán
berilse deımiz.
— Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan Zamıra ALDABERGENOVA
