شىمكەنت قالاسى Shymqala ەتنواۋىلىندا «بەس قارۋ» ەتنوفەستيۆالى ءوتتى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان ءىس-شارا بارىسىندا جاسوسپىرىمدەردى باتىرلىق قاسيەتكە تاربيەلەيتىن ويىن تۇرلەرى ۇيىمداستىرىلىپ، قىلىشتاسۋ شەبەرلەرى مەن كاسكادەرلار جاۋىنگەرلىك ونەردەن، بەس قارۋ تۇرلەرىن پايدالانۋدان شەبەرلىك ساعاتىن وتكىزدى. باتىرلار ينستيتۋتى تاقىرىبىن بارىنشا اشۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ تانىمال تاريح جانە ەتنولوگ عالىمدارى مەن شەتەلدىك جىرشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى سەمينار ۇيىمداستىرىلدى.
ءىس-شاراعا نۇر-سۇلتان، الماتى، اقتاۋ، قىزىلوردا قالالارىنان جىرشىلار مەن كورشىلەس قىرعىز جانە وزبەك ەلدەرىنىڭ جىرشى-جوموقشىلارى، كاسكادەرلار مەن ەتنو-فولكلورلىق توپ انشىلەرى قاتىستى. كوپشىلىك «وڭتۇستىك قازاقستان سۋرەتشى جاستارى» بىرلەستىگىنىڭ وكىلدەرى ۇسىنعان ساحنالىق كورىنىستى تاماشالاپ، «بەس قارۋ» ەكسپوزيتسياسى مەن جىرشىلاردىڭ ورىنداۋىنداعى باتىرلار جىرىن تىڭدادى. ياعني ەتنوفەستيۆال كوپشىلىككە ناعىز باتىرلىق، كوشپەندىلىك مادەنيەتتى پاش ەتكەن مەرەكەلىك كوڭىل كۇي سىيلادى. «بەس قارۋ» ەتنو-fest» جوباسىنىڭ اۆتورى جانە پروديۋسەرى – «ۇلتتىق الەۋەتتى دامىتۋ» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، شىمكەنت قالالىق قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رۇستەم اشەتاەۆ. جاستىعىنا قاراماستان وسىنداي ءدۇبىرلى شاراعا مۇرىندىق بولعان، ارىسى قىرعىز، قاراقالپاق، بەرىسى الماتى، نۇر-سۇلتانداعى عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلتتىق مۇرانى جاڭعىرتىپ جۇرگەن جاس جىگىتكە كوپشىلىك ريزاشىلىعىن بىلدىرۋدە. «قازاق ۇلتىن مەملەكەت رەتىندە ۇستاپ قالعان ءتورت ينستيتۋت بار. ولار وتباسى، باتىرلار، اقساقالدار-بيلەر جانە حان-سۇلتاندار ينستيتۋتتارى. وسىلاردىڭ ىشىندە ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن باتىرلار ينستيتۋتىنىڭ ءمانىن اشۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. جىر-داستانداردا باتىرلار تۋرالى كوپ مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. باتىردى اكە-شەشەسى اۋليەلەرگە ءتۇنەپ ءجۇرىپ دۇنيەگە اكەلەدى، وزگەلەردەي ەمەس، كۇن، ءتىپتى ساعات ساناپ وسەدى، ەسەيگەن سوڭ قولىنا نايزاسىن الىپ جاۋعا شابادى. بىراق كۇندەلىكتى ومىردە ول قانداي قىزمەت اتقاردى، باتىردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ورنى قانداي بولعان؟ باتىردىڭ قازاق قوعامىنداعى اتقارعان فۋنكتسيالارى تۋرالى تولىققاندى ءمالىمەت جوق. فەستيۆالگە تاريحشى، عالىمداردى شاقىرۋداعى ماقسات وسى – قازاق قوعامىنداعى باتىردىڭ ءرولىن ايقىنداپ بەرۋ، باتىر مەن بارىمتاشىنى نەمەسە قاراقشىنى اجىراتۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بويىنا باتىر وبرازىن قالىپتاستىرۋ. ماسەلەن، سامۋراي دەگەندە ءادىل، شىنشىل، ءوز-ءوزىن قۇربان ەتۋدەن دە تايسالمايتىن جاۋىنگەر كوز الدىڭىزعا ەلەستەيدى. باتىس رىتسارلارى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا ءاردايىم مەيىرىمدى، سونىمەن بىرگە سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ادامنىڭ وبرازى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. ال قازاق باتىرلارى تۋرالى قالىپتاسقان تولىققاندى وبراز جوق. باتىرلار بىزگە سۋرەتشىلەردىڭ ءوز قيالىمەن سالعان تۋىندىلارى ارقىلى تانىس. ءار ونەر قازاق باتىرىن ءوز قيالىمەن جاسايدى. ءبىزدىڭ نيەتىمىز وسى قيالدى تەرەڭ زەرتتەۋلەر ارقىلى اقيقاتقا اينالادىرۋ. سۋرەت دەمەكشى، فەستيۆالگە كەلۋشىلەر بەلگىلى سۋرەتشى، فوتوگراف سايد اتابەكتىڭ تۋىندىلارىنا ارنالعان كورمەنى تاماشالادى. س.اتابەكتىڭ تۋىندىلارى ەۋروپادا تانىمال. ونىڭ كوكپار تۋرالى ءبىر عانا سۋرەتىنىڭ ءوزى 60 مىڭ دوللارعا دەيىن ساتىلادى. ال بىزدە بۇل جاعىنا كەلگەندە قىزىعۋشىلىق جوق. جالپى، باتىر مەن جىلقىنى ءبولىپ الۋعا بولمايدى. كوكپار، ات سپورتى ويىندارى باتىرلىق ينستيتۋتتىڭ اجىراماس بولشەگى. وسى ورايدا «نوماد» توبىنىڭ كاسكادەرلارى دا ءوز ونەرىن كورسەتتى. قىتايدا، گوليۆۋدتا، جالپى الەمنىڭ 90 مەملەكەتىندە كينوعا تۇسكەن، سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن ناعىز بەساسپاپ جىگىتتەر. بۇلاردان بولەك شەتەلدەردە جۇلدەلەرمەن ورالىپ جۇرگەن «تۇران» ەتنوفولكلورلىق توبىنىڭ ونەرپازدارى دا جۇرتتى مەرەكەلىك كوڭىل كۇيگە بولەدى. بۇلاردى شەتەل تانيدى، ال ءوزىمىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ كەيبىرى بىلمەيدى»، دەيدى رۇستەم اشەتاەۆ.
قازاقتا «ەر قارۋى – بەس قارۋ» دەگەن ءسوز بار. ەپوستىق جىرلاردا: «بەرىك ساۋىت كيگىزدى، ساداعىن سالا بايلانىپ. ەر قارۋى – بەس قارۋ، بەسەۋىن تامام ىلگىزدى»، دەگەن جولدار كەزدەسەدى. باسى باردى يدىرگەن، تىزەسى باردى بۇكتىرگەن كوشپەندىلەر قارۋ-جاراققا اتام زاماننان ەرەكشە ءمان بەرگەن. «ەگەۋىنە كەلگەندە، ەلۋ ۇستا جينالعان. تاپتاۋىنا كەلگەندە، تامام ۇستا جينالعان»، دەپ جىرشىلار قىلىشتىڭ جاسالۋى عانا ەمەس، جاۋدىڭ قۇتىن قاشىرۋ ءۇشىن ونىڭ ماقتاۋىن دا وسىلاي كەلىستىرگەن كورىنەدى. دەگەنمەن بەس قارۋدىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرى كوپ. وسى ورايدا الماتىدان ارنايى كەلگەن مادەنيەت قايراتكەرى، كوشپەندىلەردىڭ اسكەري ونەرلەرىن زەرتتەۋشى، تەمىرشى-ۇستا ماحمۋد قۇلمەنتەگى كوپشىلىككە تەرەڭ ماعلۇمات بەردى. سونداي-اق عالىمدار ءۇش كۇن بويى ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ زالىندا جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارناپ بەس قارۋدىڭ قۇپياسى، ونىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى توڭىرەگىندە لەكتسيالار وقىدى. «بەس قارۋ – نايزا، ساداق، ايبالتا، كۇرزى، قىلىش. ارقايسىنىڭ مۇمكىندىگى ارقالاي. نايزا جاۋدى جاقىن جولاتپايدى. كوشپەندىلەردىڭ قايقى قىلىشى جەڭىل، ات ۇستىندە سەرمەۋگە ىڭعايلى بولعان. ساۋىت كيگەن جاۋدى كۇرزىمەن ۇرعان. ال ايبالتا وتە قاھارلى قارۋ بولعان، – دەدى ءار قارۋدىڭ قاسيەتىن تۇسىندىرگەن ماحمۋد قۇلمەنتەگى. – قازاق باتىرلارىندا باستى سوققىدان قورعايتىن شلەم تارىزدەس، تەمىردەن سوعىلعان ساۋىت بولعان. ونى توماقاپ دەيدى. جاۋ ۇرىستىڭ الدىندا ساداقتىڭ وعىن جاڭبىرشا جاۋدىرادى. وسىنداي كەزدە ساپتىڭ الدىڭعى قاتارىندا، توماقاپ كيگەن العادايلار تۇرعان. اۋىر ساۋىت كيگەن ولار ارتتاعى اسكەرگە جول اشقان. «باسىنان اياعىنا دەيىن مۇزداي تەمىر قۇرسانعان»، «باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان» دەگەن سوزدەر وسىدان قالعان. بابالارىمىز «اي قورالاندى»، «قويان قاشتى» دەگەن ۇرىس تاكتيكالارى ارقىلى جاۋدى جەڭىپ وتىرعان. توماقاپقا ەكى ءمۇيىز دە جاسالعان. ورتاسىندا ءومىر اعاشى بولادى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا ءتاڭىرى دىنىمەن، كوسمولوگيامەن بايلانىستى. قالقان ەرەكشە باپپەن جاسالادى. ىشكى جاعىنداعى تەرى ارنايى سۇيىقتىقتاردىڭ كومەگىمەن يلەنەدى. ونىڭ سىرتى تەمىرمەن قاپتالادى. قازاق قالقانى ەۋروپالىقشا ەكى ەمەس، ءبىر تۇتقادان تۇرادى. مۇنداي قالقان ءبىرىنشىدەن، وتە جەڭىل، ياعني كەز كەلگەن جاعدايدا قورعانۋعا وڭاي، ەكىنشىدەن سوققىنى دارىتپايدى. سەبەبى ءيىنى قانعان تەرى امورتيزاتسيانىڭ ءرولىن اتقارادى». ال فەستيۆالگە الاتاۋدىڭ ارعى جاعىنداعى قىرعىز ەلىنەن كەلگەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، فولكلورتانۋشى، دوتسەنت، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇعا پرەزيديۋمىنىڭ تەرمينولوگيا سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ماناسشى تالانتاالى باكچيەۆ قازاق پەن قىرعىز حالقىنىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا توقتالدى. قىرعىزدا قىرىق ەپوس بار. عالىم سولاردىڭ ەڭ كولەمدىسى ءارى قاسيەتتىسى «ماناس» جىرى تۋرالى اڭگىمەلەدى. «ماناسشىلار دەگەنىمىز، كىتاپتاعىنى جاتتاپ ايتاتىندار ەمەس، ماناسشىلىق ادامعا جاراتقاننىڭ ءامىرىمەن ايان بەرىلەتىن قاسيەت. قازىرگى ۋاقىتتا «ماناس» جىرى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنگەن. 2011 جىلى قىرعىزستاندا «ماناس» جىرى تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانعان. 2012 جىلدان باستاپ «ماناس» جىرى بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەنەشىنىقتىرۋ، ورىس ءتىلى سياقتى مىندەتتى ءتۇردە وتىلەتىن ءدارىس رەتىندە كىردى. مەكتەپتە قىرعىز ادەبيەتى پانىندە ماناستان ارنايى ساعاتتار بار. جاقىندا بىزدە «ماناس» تەاترى اشىلدى. تەاتردا 33 شتات بار. ونىڭ ىشىندە 23 ماناسشى جۇمىسىن باستادى»، دەدى عالىم.
ءۇش كۇنگە سوزىلعان ەتنوفەستيۆال بارىسىندا قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارى ەل تاريحى، ەل قورعانى بولعان باتىرلار تۋرالى كوپ ماعلۇمات الدى. جوبا اۆتورى جانە پروديۋسەرى ءرۇستەم اشەتاەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، شىمكەنت قالالىق اكىمدىگى «بەس قارۋ» فەستيۆالىن جىل سايىن وتەتىن ءداستۇرلى شاراعا اينالدىرۋعا ۋادە بەرىپ وتىر.
عالىمجان ەلشىباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
