Shymkent qalasy Shymqala etnoaýylynda «Bes qarý» etnofestıvali ótti. Úsh kúnge sozylǵan is-shara barysynda jasóspirimderdi batyrlyq qasıetke tárbıeleıtin oıyn túrleri uıymdastyrylyp, qylyshtasý sheberleri men kaskaderlar jaýyngerlik ónerden, bes qarý túrlerin paıdalanýdan sheberlik saǵatyn ótkizdi. Batyrlar ınstıtýty taqyrybyn barynsha ashý maqsatynda elimizdiń tanymal tarıh jáne etnolog ǵalymdary men sheteldik jyrshylardyń qatysýymen arnaıy semınar uıymdastyryldy.
Is-sharaǵa Nur-Sultan, Almaty, Aqtaý, Qyzylorda qalalarynan jyrshylar men kórshiles qyrǵyz jáne ózbek elderiniń jyrshy-jomoqshylary, kaskaderlar men etno-folklorlyq top ánshileri qatysty. Kópshilik «Ońtústik Qazaqstan sýretshi jastary» birlestiginiń ókilderi usynǵan sahnalyq kórinisti tamashalap, «Bes qarý» ekspozıııasy men jyrshylardyń oryndaýyndaǵy batyrlar jyryn tyńdady. Iaǵnı etnofestıval kópshilikke naǵyz batyrlyq, kóshpendilik mádenıetti pash etken merekelik kóńil kúı syılady. «Bes qarý» etno-fest» jobasynyń avtory jáne prodıýseri – «Ulttyq áleýetti damytý» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti, Shymkent qalalyq qoǵamdyq keńesiniń múshesi Rústem Áshetaev. Jastyǵyna qaramastan osyndaı dúbirli sharaǵa muryndyq bolǵan, arysy qyrǵyz, qaraqalpaq, berisi Almaty, Nur-Sultandaǵy ǵalymdardyń basyn qosyp, ulttyq murany jańǵyrtyp júrgen jas jigitke kópshilik rızashylyǵyn bildirýde. «Qazaq ultyn memleket retinde ustap qalǵan tórt ınstıtýt bar. Olar otbasy, batyrlar, aqsaqaldar-bıler jáne han-sultandar ınstıtýttary. Osylardyń ishinde áli tolyq zerttelmegen batyrlar ınstıtýtynyń mánin ashýdy maqsat etip otyrmyz. Jyr-dastandarda batyrlar týraly kóp málimetter keltiriledi. Batyrdy áke-sheshesi áýlıelerge túnep júrip dúnıege ákeledi, ózgelerdeı emes, kún, tipti saǵat sanap ósedi, eseıgen soń qolyna naızasyn alyp jaýǵa shabady. Biraq kúndelikti ómirde ol qandaı qyzmet atqardy, batyrdyń áleýmettik-saıası orny qandaı bolǵan? Batyrdyń qazaq qoǵamyndaǵy atqarǵan fýnkııalary týraly tolyqqandy málimet joq. Festıvalge tarıhshy, ǵalymdardy shaqyrýdaǵy maqsat osy – qazaq qoǵamyndaǵy batyrdyń rólin aıqyndap berý, batyr men barymtashyny nemese qaraqshyny ajyratý. Bir sózben aıtqanda, búgingi urpaqtyń boıyna batyr obrazyn qalyptastyrý. Máselen, samýraı degende ádil, shynshyl, óz-ózin qurban etýden de taısalmaıtyn jaýynger kóz aldyńyzǵa elesteıdi. Batys ryarlary týraly áńgime qozǵaǵanda árdaıym meıirimdi, sonymen birge segiz qyrly bir syrly adamnyń obrazy kóz aldyńyzǵa keledi. Al qazaq batyrlary týraly qalyptasqan tolyqqandy obraz joq. Batyrlar bizge sýretshilerdiń óz qııalymen salǵan týyndylary arqyly tanys. Ár óner qazaq batyryn óz qııalymen jasaıdy. Bizdiń nıetimiz osy qııaldy tereń zertteýler arqyly aqıqatqa aınaladyrý. Sýret demekshi, festıvalge kelýshiler belgili sýretshi, fotograf Saıd Atabektiń týyndylaryna arnalǵan kórmeni tamashalady. S.Atabektiń týyndylary Eýropada tanymal. Onyń kókpar týraly bir ǵana sýretiniń ózi 60 myń dollarǵa deıin satylady. Al bizde bul jaǵyna kelgende qyzyǵýshylyq joq. Jalpy, batyr men jylqyny bólip alýǵa bolmaıdy. Kókpar, at sporty oıyndary batyrlyq ınstıtýttyń ajyramas bólshegi. Osy oraıda «Nomad» tobynyń kaskaderlary da óz ónerin kórsetti. Qytaıda, Golıvýdta, jalpy álemniń 90 memleketinde kınoǵa túsken, saıdyń tasyndaı iriktelgen naǵyz besaspap jigitter. Bulardan bólek shetelderde júldelermen oralyp júrgen «Turan» etnofolklorlyq tobynyń ónerpazdary da jurtty merekelik kóńil kúıge bóledi. Bulardy shetel tanıdy, al ózimizdiń jastarymyzdyń keıbiri bilmeıdi», deıdi Rústem Áshetaev.
Qazaqta «er qarýy – bes qarý» degen sóz bar. Epostyq jyrlarda: «Berik saýyt kıgizdi, Sadaǵyn sala baılanyp. Er qarýy – bes qarý, Beseýin tamam ilgizdi», degen joldar kezdesedi. Basy bardy ıdirgen, tizesi bardy búktirgen kóshpendiler qarý-jaraqqa atam zamannan erekshe mán bergen. «Egeýine kelgende, Elý usta jınalǵan. Taptaýyna kelgende, Tamam usta jınalǵan», dep jyrshylar qylyshtyń jasalýy ǵana emes, jaýdyń qutyn qashyrý úshin onyń maqtaýyn da osylaı kelistirgen kórinedi. Degenmen bes qarýdyń biz bilmeıtin syry kóp. Osy oraıda Almatydan arnaıy kelgen Mádenıet qaıratkeri, kóshpendilerdiń áskerı ónerlerin zertteýshi, temirshi-usta Mahmýd Qulmentegi kópshilikke tereń maǵlumat berdi. Sondaı-aq ǵalymdar úsh kún boıy Ázil-syqaq teatrynyń zalynda joǵary oqý oryndary stýdentterine arnap bes qarýdyń qupııasy, onyń jasalý tehnologııasy tóńireginde lekııalar oqydy. «Bes qarý – naıza, sadaq, aıbalta, kúrzi, qylysh. Árqaısynyń múmkindigi árqalaı. Naıza jaýdy jaqyn jolatpaıdy. Kóshpendilerdiń qaıqy qylyshy jeńil, at ústinde sermeýge yńǵaıly bolǵan. Saýyt kıgen jaýdy kúrzimen urǵan. Al aıbalta óte qaharly qarý bolǵan, – dedi ár qarýdyń qasıetin túsindirgen Mahmýd Qulmentegi. – Qazaq batyrlarynda basty soqqydan qorǵaıtyn shlem tárizdes, temirden soǵylǵan saýyt bolǵan. Ony tomaqap deıdi. Jaý urystyń aldynda sadaqtyń oǵyn jańbyrsha jaýdyrady. Osyndaı kezde saptyń aldyńǵy qatarynda, tomaqap kıgen alǵadaılar turǵan. Aýyr saýyt kıgen olar arttaǵy áskerge jol ashqan. «Basynan aıaǵyna deıin muzdaı temir qursanǵan», «baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan» degen sózder osydan qalǵan. Babalarymyz «aı qoralandy», «qoıan qashty» degen urys taktıkalary arqyly jaýdy jeńip otyrǵan. Tomaqapqa eki múıiz de jasalǵan. Ortasynda ómir aǵashy bolady. Bulardyń barlyǵy da táńiri dinimen, kosmologııamen baılanysty. Qalqan erekshe bappen jasalady. Ishki jaǵyndaǵy teri arnaıy suıyqtyqtardyń kómegimen ılenedi. Onyń syrty temirmen qaptalady. Qazaq qalqany eýropalyqsha eki emes, bir tutqadan turady. Mundaı qalqan birinshiden, óte jeńil, ıaǵnı kez kelgen jaǵdaıda qorǵanýǵa ońaı, ekinshiden soqqyny darytpaıdy. Sebebi ıini qanǵan teri amortızaııanyń rólin atqarady». Al festıvalge Alataýdyń arǵy jaǵyndaǵy qyrǵyz elinen kelgen fılologııa ǵylymdarynyń doktory, folklortanýshy, doent, Qyrǵyz Respýblıkasynyń UǴA prezıdıýmynyń termınologııa sektorynyń meńgerýshisi, manasshy Talantaaly Bakchıev qazaq pen qyrǵyz halqynyń ortaq qundylyqtaryna toqtaldy. Qyrǵyzda qyryq epos bar. Ǵalym solardyń eń kólemdisi ári qasıettisi «Manas» jyry týraly áńgimeledi. «Manasshylar degenimiz, kitaptaǵyny jattap aıtatyndar emes, manasshylyq adamǵa jaratqannyń ámirimen aıan beriletin qasıet. Qazirgi ýaqytta «Manas» jyry Qyrǵyz Respýblıkasynyń Konstıtýııasyna engen. 2011 jyly Qyrǵyzstanda «Manas» jyry týraly arnaıy zań qabyldanǵan. 2012 jyldan bastap «Manas» jyry barlyq joǵary oqý oryndaryna deneshynyqtyrý, orys tili sııaqty mindetti túrde ótiletin dáris retinde kirdi. Mektepte qyrǵyz ádebıeti páninde Manastan arnaıy saǵattar bar. Jaqynda bizde «Manas» teatry ashyldy. Teatrda 33 shtat bar. Onyń ishinde 23 manasshy jumysyn bastady», dedi ǵalym.
Úsh kúnge sozylǵan etnofestıval barysynda qala turǵyndary men qonaqtary el tarıhy, el qorǵany bolǵan batyrlar týraly kóp maǵlumat aldy. Joba avtory jáne prodıýseri Rústem Áshetaevtyń aıtýyna qaraǵanda, Shymkent qalalyq ákimdigi «Bes qarý» festıvalin jyl saıyn ótetin dástúrli sharaǵa aınaldyrýǵa ýáde berip otyr.
Ǵalymjan ELShIBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
