Jeltoqsandyqtardyŋ jan-aiqaiy: "Işımızde ökpemız bar, qanşama jeltoqsandyqtar jyndyhanada jatyr"

«ALJİR» mūrajai-memorialdyq keşenınde, muzei direktory Samat Tergembaev pen Respublikalyq «Jeltoqsan» ūiymynyŋ töraiymy Aqböpe Balǧymbekovanyŋ bastamasymen, Jeltoqsan qaharmandary 35 tüp qaraǧai men şyrşa, qaiyŋ aǧaş köşetın otyrǧyzyp, erlıkpen janyn qiǧan batyrlar ruhyna qūran baǧyştap, taǧzym ettı. Üş sauaptyŋ bırın bırlese atqarǧan jeltoqsanşylar igı ıstı QR Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧy men Jeltoqsan köterılısınıŋ 35 jyldyǧyna arnap otyr, dep habarlaidy «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı. Samat Tergembaev, «ALJİR» memorialdy-mūrajai keşenınıŋ direktory, jeltoqsanşy:

- Jalpy ūiymdastyrylyp jatqan şara el Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧy men Jeltoqsan köterılısınıŋ 35 jyldyǧyna arnalyp ūiymdastyrylyp otyr. «Bolaşaǧyn oilaǧan el – tal egedı» - demekşı, Nūr-Sūltan, Qaraǧandy, Almaty qalasynan kelgen jeltoqsanşylardy jinap jatyrmyz. Bızdıŋ ömırdıŋ köbı ketıp, azy qaldy. Būl erteŋgı ūrpaqqa qalatyn dünie. «Bızdıŋ äkelerımız Jeltoqsan köterılısıne qatysqan. Būl Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy qarlyǧaştary, qazaqtyŋ ūlttyq namysyn qorǧap şyqqan azamattar - bızdıŋ äke-şeşelerımız, atalarymyz-apalaramyz» - dep bızdı eske alatyndai, artymyzdan bır estelık qaldyryp ketsek degen maqsatymyz bar. 100 jyldan keiın de būl qaraǧai, qaiyŋ, şyrşa aǧaştary öte ūzaq jasaidy. Sondyqtan erteŋ ūrpaqtarymyz osy jerge kelıp, sondai qasırettı jer bolǧanyn ūmytpau kerek ekenın alǧa qoiyp, ondai qasıret-zūlmattardyŋ qaitalanbauy üşın osyndai dünielerdı esımızde saqtauymyz kerek, - deidı.

Sondai-aq, jeltoqsanşy 1986 jyly alaŋǧa şyqqan marqūm batyrlarymyzdy kürsıne eske alyp, älı künge deiın Jeltoqsanǧa laiyqty saiasi baǧa berılmegenın aityp qynjyldy.

- Jeltoqsanşylardyŋ köbı oqudan şyqty, türmege otyrdy. Bırneşe azamattarymyz şeiıt bolyp kettı. Sondyqtan bız ol qasırettı ūmytpauymyz kerek. Älı Jeltoqsan tolyq özınıŋ saiasi baǧasyn alǧan joq. Täuelsız el bolǧanymyzǧa 30 jyl bolsa da, ışımızde ökpemız bar. Öitkenı, bızdıŋ sol kezdegı alaŋǧa şyǧyp, ūlttyŋ namysyn, qazaqtyŋ namysyn qoldap şyqqan qyz-jıgıtter, şeiıt bolyp ketken azamattar älı tolyq aqtalǧan joq. Endı ǧana qazır mıne aqtalyp jatyrmyz. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtauǧa bailanysty byltyr QR Prezidentı Q.Toqaev Jarlyq qabyldady. Sol boiynşa respublikalyq komissiia qūryldy. Bükıl oblystarda aimaqtyq komissiia qūrylyp, qazır arhivterdegı qūpiia qūjattardyŋ bärın tügel aşyp jatyr. Keŋes ökımetı qūrylǧannan bergı zamandaǧy soŋǧy 1986-jylǧa deiıngı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau boiynşa bükıl tarihşylar, ǧalymdar jūmys ıstep jatyr, - deidı jeltoqsanşy S. Tergembaev.

Aǧaş otyrǧyzu saltanynan keiın jinalǧan düiım jūrt marqūmdardyŋ ruhyna qūran baǧyştap, keiın muzeidıŋ ışın tamaşalady. Muzeige kelgender öz estelıkterımen qatar qūndy aqparattarmen de bölıstı.     Mūrat Mūhamedjanov, Täjık-auǧan şekarasyndaǧy äskeri ıs-qimyldarǧa qatysqan jauyngerler odaǧynyŋ töraǧasy:

- Keŋes Odaǧy bızdıŋ halqymyzǧa qaiǧy-qasıret, azap pen ölım äkeldı. Qazır menıŋ qasymda Qazaqstannyŋ batyrlary tūr. Būl jeltoqsanşylar. Olar kezınde bızdıŋ memleketımızdıŋ täuelsızdıgın qorǧap qaldy. Bızdıŋ jeltoqsanşylar erekşe märtebege laiyq dep sanaimyn. Qazaqstan bızdıŋ jeltoqsandyqtardy «Halyq Qaharmany»  retınde tanuy tiıs. Sol bır qaharly, qiyn kezeŋde Azattyq üşın alaŋǧa şyqqandardyŋ bärı batyr, - deidı Mūrat Mūhamedjanov.

Odan bölek Mūrat Mūhamedjanov Jeltoqsan köterılısıne qatysqan barlyq batyrlarymyzdyŋ statusyn köterıp, ärqaisysynyŋ aty-jönın Qazaqstannyŋ qūrmet kıtabyna tızıp jazuymyz kerek ekenın atap öttı.

- Bızdıŋ batyrlarymyz Jeltoqsan köterılısınıŋ Keŋes odaǧyn ydyratuǧa ūiytqy bolǧanyn bükıl älemge körsete bıldı. Bız bügın däl osy batyrlarymyzdyŋ arqasynda Täuelsızdıkke qol jetkızıp otyrmyz. Qazaqstan qazaq halqynyŋ genosidın moiyndauy tiıs. Genosid 1936 jyldan 1986 jylǧa deiın boluy kerek. Būl da genosid. Olar bızdıŋ qazaqtardy janşyp öltırdı. Būl jalpy qazaq halqynyŋ genosidı. Sondyqtan bız şeiıt bolǧan batyrlardyŋ  esımderın ızdep, tabuymyz kerek. Sebebı, būl tarih. Ol jaily bızge ündemei, barynşa aitpauǧa tyrysuda. Bıraq erte me, keş pe mūraǧattyq qūjattardyŋ saqtau merzımı bar, bız būl qūjattardy qūpiiadan şyǧaruǧa mındettımız. Şyn mänınde ne bolǧanyn körsetuımız tiıs, - deidı Täjık-auǧan şekarasyndaǧy äskeri ıs-qimyldarǧa qatysqan jauyngerler odaǧynyŋ töraǧasy.

Aqböpe Balǧymbekova, Respublikalyq «Jeltoqsan» ūiymynyŋ töraiymy, jeltoqsanşy:

- Qazır ǧana jeltoqsanşylarymyz aqtalyp, sol qūjattarmen jūmys jasap jatyrmyz. Jeltoqsanşylar osy uaqytqa deiın qaida jürdı degen äŋgıme bolmasyn. 2021 jyldyŋ 5 qaŋtar künı QR Prezidentı, Memleket basşysy Q.Toqaevtyŋ «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasy jariialanǧannan keiın, 1993 jyldan bastap şyqqan Jarlyqpen bıraz jeltoqsandyqtar aqtaldy. Osy kündı küttı, osy uaqytty küttı.  Qazırgı uaqytta 600 jeltoqsandyqtar zaŋdy türde aqtalu qaǧazyn prokuraturadan aluǧa daiyn, - deidı Respublikalyq «Jeltoqsan» ūiymynyŋ töraiymy.

Osy oraida, jeltoqsanşy Memleket basşysyna jeltoqsanşylardyŋ taǧdyryna bei-jai qaramai, öz baqylauyna aluyn ötındı.

- Jalpy endı Jeltoqsan köterılısınıŋ batyrlary öte köp. Jeltoqsandyqtar 35 jyl şydady, küttı. Endı osy kısılerdıŋ jaǧdaiyn memlekettık deŋgeide zaŋdastyryp, dūrystap qarasa jön bolar edı. Keibır kısıler özderınıŋ ūiymdarymen jeke-jeke aqtaluǧa arhivke barsa,  bıraz närse joq. Endı men 20 jyl būryn alǧan arhivten qazırgı alǧan arhivterdı qūjattar tobyna salǧanymda, ol kısıler öz familiialaryn, tegterın tauyp quanyp jatyr. «Bızge osyndai jyly osyndai arhivten sızdı anyqtaityn qūjat joq degen. Al, ana jerde şyǧyp jatyr» - dep alǧystaryn bıldırude. Sol arhivterdıŋ qyzmetın bızdıŋ Prezidentımız qolǧa alyp, mekeme qyzmetkerlerı osy syndy jūmystardy säikesınşe dūrys oryndap, bızge dūrys qūjat beruın ötınemız, - deidı jeltoqsanşy Aqböpe Balǧymbekova.

  Odan bölek Aqböpe Balǧymbekova jeltoqsanşylarǧa qatysty eş jerde aitylmaǧan şyndyqtarymen bölısıp, tıptı keibıreuınıŋ saiasi qamap ta, jyndyhanalarda otyrǧandyǧyn aitty.

- Qanşama jeltoqsandyqtar sottalyp, qanşama jeltoqsandyqtar zardap kördı. Jyndyhanaǧa jatqyzdy. Osy künge şeiın Almaty jyndyhanasynda jatqan Ospanov Qairat degen aǧamyz bar. Sol kısınıŋ bar jaǧdaiy tüzu. Zeinet jasqa şyqqanda bıraq şyǧaramyz dep aitqan eken. Endı qanşama uaqyt öttı ǧoi. Ol kısını sonşa ūzaq ūstau degen memleketımızge, basqaǧa da, zaŋymyzǧa da syimaidy. Soǧan bır dūrys közben qarasaŋyzdar. Bızdı basqaryp otqan Memleket basşysynan bastap, joǧary lauazymdy prokuratura, sottar osyǧan dūrys qarasa degen ötınış aitamyz,- deidı jeltoqsanşy.

Aqaidar Ysymūly, «Mūqalmas» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy, jeltoqsanşy:

- Jeltoqsannyŋ män-maǧynasyn kemıtıp, köbınese oqiǧa dep aityp kele jatyr. Bıraq, būl oqiǧa emes. Būl köterılıs. 2016 jyly ötken Halyqaralyq konferensiiada türlı elderden kelgen ırgelı ǧalymdar män-jaiǧa qanyǧa otyryp, oǧan köterılıs degen baǧa bergen. Endı bız bilıkten sony talap etıp jatyrmyz. Köterılıs degen baǧa berıluı kerek. Osy köterılıske qatysuşylardyŋ märtebesın beru kerek degen äŋgımeler aitylyp jatyr. Aqtau jūmysy jürıp jatyr. Bıraq, jalpy alǧanda sylbyr dep aituymyz kerek. Özı memleket tūrǧysynda akt qabyldanuy kerek. Akt dep otqanymyz – arnaiy zaŋ qabyldanuy kerek. 1993 jyly osy saiasi-quǧyn sürgın qūrbandaryn aqtau turaly zaŋ şyqty. Onyŋ aldynda Prezidenttıŋ jarlyǧy da bar. Sol jarlyqty oryndauǧa bailanysty Ükımıtten qaulysy da bar. Bıraq, ol jetkılıksız, - deidı Aqaidar Ysymūly.

Kezdesu qorytyndysynda erkındıq men bostandyq jolynda bastaryn bäigege tıkken qandy Jeltoqsan köterılısıne qatysqan batyrlarymyzǧa arnaiy estelık kıtaptar tabystaldy. Būl kezdesu mäŋgılık eldıŋ bosaǧasyn bekıter bügıngı jas buyn aǧa ūrpaqtyŋ ötkenınen taǧylym alyp, jastar öz taǧdyrlaryna özderı ielık etetın azamattar boluy üşın, ömırdıŋ özınen alynǧan şynaiy oqiǧalardyŋ ortasynda bolǧan batyrlardyŋ äŋgımesın, önegesın tyŋdap, tarih betterındegı qalǧan paraqtardy eske alu maqsatynda ūiymdastyryldy. Jeltoqsan qaharmandarynyŋ sol qaharly künderdegı qaisar erlıkterı bügıngı jastar men keleşek ūrpaqqa taptyrmas ülgı, ölşeusız önege...

Zarina ÄŞIRBEK,

«Adyrna» ūlttyq portaly