قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرى ازيا مەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان. الايدا بۇل مەملەكەتتەردىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ءرولىن تاريحشىلار جۇيەلى تۇردە ەلەمەي وتىر. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى پرادجاكتي كالرا عالىمداردى عاسىرلار بويى ەۋرازياداعى وقيعالارعا ىقپال ەتكەن حالىقتارعا باسقاشا قاراۋعا شاقىرادى.
"ورتالىق ازيانىڭ جازباشا تاريحىن نەگىزىنەن وتىرىقشى حالىقتار (قىتايلار، ەجەلگى گرەكتەر، پارسىلار مەن ورىستار) جازدى. ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى حالىقتار تۋرالى اڭگىمەلەر سىرتتاي باقىلاۋشىلار تۇرعىسىنان، اسىرەسە كوشپەندىلەرگە قاتىستى بەرىلەدى. سونىمەن قاتار XVI عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ەۋروپالىق وتارلاۋ تاريحقا ناقتى تۇسىنىك بەردى، ناتيجەسىندە كوشپەلى جانە جارتىلاي وتىرىقشى وركەنيەت پەن حالىقتار، اسىرەسە شىعىستا، ۆارۆارلىق جانە مادەنيەتسىز دەپ سانالدى. وسى "تۇسىنىك" اقىرىندا پەريفەريالىق كوزقاراسقا اكەلدى.
پەريفەريالىق ءبىر نارسەنىڭ شەتىنە نەمەسە وعان سىلتەمە جاسايتىن دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر ورتالىق ازيا ەلدەرى شەتتە ورنالاسسا، سوندا ورتالىق قايدا؟ ورتالىق وسى گەوگرافيالىق ايماقتا ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە قوزعالادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى VI عاسىردان باستاپ ەۋرازيادا قىتاي مەن احەمەنيد پارسى يمپەرياسى ورتالىق ءرول اتقاردى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان VIII عاسىردىڭ باسىندا يسلام كەلگەننەن كەيىن بۇل ايماق مۇسىلمان الەمىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى، ونىڭ ورتالىعى حاليفات بولدى. XVII عاسىردان باستاپ رەسەي پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى تۇرىندە بۇل ايماقتا ۇستەمدىك ەتتى، كەيىن ورتا ازيا كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىردى.
1991 جىلدان كەيىن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ كوپ عاسىرلىق ورتاق تاريحىن بولەك سالالارعا بولۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا ءبىرتۇتاس ەۋرازيا تۋرالى تۇسىنىكتى قالىپتاستىرۋ مۇمكىن بولمادى، ال وتارلىق ەۋروپالىق كوزقاراس ۇستەمدىگىن جالعاستىردى، 19-عاسىرداعى ەۋروپالىقتاردىڭ بۇل ايماققا شليۋز رەتىندە كوزقاراسى قازىرگى ادامداردىڭ ساناسىندا قاتىپ قالدى. الايدا XIII عاسىرداعى موڭعول يمپەرياسى مەن ۆاللەرستايننىڭ الەمدىك جۇيەگە كوزقاراسىن زەرتتەيتىن كەز كەلگەن ادام وسى ايماقتىڭ قابىلدانعان پەريفەريالىقتىعىن توقتاتا المايتىن ەدى.
سوڭعى ۋاقىتتا تاريحي عىلىمي ەڭبەكتەردە ەۋروتسەنتريزمنەن باس تارتۋ ءۇردىسى بايقالدى. داۆيد كريستياننىڭ ىشكى ازيانى (كوشپەلى ورتالىق ازيا) سىرتقى ەۋرازيامەن (قىتاي، رەسەي) سالىستىرعاندا الەمدىك تاريحتىڭ بىرلىگى رەتىندە قولدانۋى - تاريحي كوزقاراستى وزگەرتۋگە لايىقتى ارەكەت ەدى. ول وقىرمان نازارىن وتىرىقشى ءومىر سالتىنان كوشپەندىلەر مەن دالاعا اۋىستىرىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ىشكى (ورتالىق) ازيانىڭ ساياسي تۇتاستىعىن تولىق تۇسىندىرەدى.
سول سياقتى عالىمدار نويمان مەن ۆيگەن كوشپەلى ينستيتۋتتاردىڭ وتىرىقشى ەۋروپا مەملەكەتىنە اسەر ەتۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ەۋروپالىق جانە نەگىزىنەن وتىرىقشى قۇرىلىم رەتىندە قازىرگى كوزقاراسى كوشپەلى ينستيتۋتتاردىڭ ۇزاق مەرزىمدى اسەرىنىڭ جەتكىلىكتى ءادىل كورىنىسىن قامتاماسىز ەتپەيدى.
ورتالىق ازيا تاريحىندا تاعى ءبىر "سۇرلەۋ" بار، ول - كەڭەس وداعى. قىرعي قاباق سوعىستىڭ اياقتالۋى كاپيتاليزم مەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ يدەولوگيالىق جەڭىسى رەتىندە قاراستىرىلادى. الەم كەڭەس وداعىن رەسەيلىك ەكسپەريمەنت رەتىندە قاراستىرادى، بۇل ورتالىق ازيا تۇرعىندارىنىڭ ءرولىن كورسەتپەيدى، ولار 20-عاسىردىڭ كوپ بولىگىندە كورىنبەي قالادى. كسرو-نىڭ جەتىستىكتەرى جوققا شىعارىلعاندىقتان، بۇل قايتادان ورتالىق ازيا تۇرعىندارى ءۇشىن تاعى ءبىر شىعىنعا اكەلدى.
بۇگىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ءالى دە رەسەيلىك جوبا رەتىندە قاراستىرىلۋدا. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ەۋرازيا مەن ايماقتىڭ كەز كەلگەن ەۋرازيالىق يدەياسى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستى (جانە كەڭەس وداعىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى), سوندىقتان ەۋرازيالىق وداق يدەياسى جالعاسۋدا. باسقا جوبالار ايماقتى قايتا بىرىكتىرۋگە باعىتتالعان جانە بۇل قازاقستاندا دا پايدا بولدى.
ەرتە قونىس اۋدارۋدان باستاپ كوشپەلى جانە جارتىلاي قونىستانعان وركەنيەتتىڭ العاشقى فورمالارىنا دەيىن ورتالىق ازيا تۇرعىندارى وسى كەڭىستىكتە وربىگەن اڭگىمەلەردىڭ كەيىپكەرلەرى بولدى. بۇل توپتاردىڭ وتىرىقشى كورشىلەرىنە، دەمەك، بۇكىل ەۋرازياعا اسەرى ءبىزدى ولارعا «ەۋرازيالىق تاريح» تەرمينىن قولدانۋعا ماجبۇرلەيدى. 13-عاسىردان بەرى الەمدىك جۇيەنىڭ تىرەگىن قۇراعان جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدانى تاراتۋدا ورتالىق ازيا يمپەريالارى مەن حاندىقتارىنىڭ، اسىرەسە كوشپەلى يمپەريالاردىڭ ءرولىن مويىنداۋ كەرەك.
ەگەر ءبىز ورتالىق ازيا مەن ونىڭ تاريحتاعى ءرولىن ەلەمەيتىن بولساق، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتىڭ رەجيمدەرى مەن ماعىناسىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. موڭعول يمپەرياسىنا قاراماي، ماسكەۋ مەن بەيجىڭنىڭ كوتەرىلۋىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ەۋرازياعا كوپتەگەن حالىقتار، يدەيالار، وركەنيەتتەر مەن دىندەر كىرەدى. رەسەي ەۋرازيانى وزىنە لايىقتاۋعا تىرىستى (جانە ساتسىزدىككە ۇشىرادى), ال قىتايعا ەۋرازيا سياقتى ۇلكەن ساناتقا كىرۋدىڭ قاجەتى جوق، ورتالىق ازيا ۇلتتىق مەملەكەتتەرى الەمدىك ارەنادا ءوز ءىزىن قالدىرۋعا ۇمتىلۋدا.
ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ جالپى تاريحى ءار ءتۇرلى دۇنيەلەر مەن تۇسىنىكتەردى قابىلداپ، قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى: ول مەيلى مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بولسىن! مۇمكىن ورتالىق ازيا تاريحشىلارىنىڭ بۇل باعىتتاعى باستامانى ءوز قولدارىنا الىپ، ەۋرازيالىق تاريحقا ءوز قۇقىقتارىن قورعاپ، ونى جاريالاۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن شىعار", - دەدى عالىم ءوز پىكىرىمەن ءبولىسىپ.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
