Қазақстан мен Орталық Азияның басқа елдері Азия мен Ұлы Жібек жолының қақ ортасында орналасқан. Алайда бұл мемлекеттердің Еуразия тарихындағы рөлін тарихшылар жүйелі түрде елемей отыр. Кембридж университетінің зерттеушісі Праджакти Калра ғалымдарды ғасырлар бойы Еуразиядағы оқиғаларға ықпал еткен халықтарға басқаша қарауға шақырады.
"Орталық Азияның жазбаша тарихын негізінен отырықшы халықтар (қытайлар, ежелгі гректер, парсылар мен орыстар) жазды. Нәтижесінде жергілікті халықтар туралы әңгімелер сырттай бақылаушылар тұрғысынан, әсіресе көшпенділерге қатысты беріледі. Сонымен қатар XVI ғасырдың басынан бастап еуропалық отарлау тарихқа нақты түсінік берді, нәтижесінде көшпелі және жартылай отырықшы өркениет пен халықтар, әсіресе Шығыста, варварлық және мәдениетсіз деп саналды. Осы "түсінік" ақырында перифериялық көзқарасқа әкелді.
Перифериялық бір нәрсенің шетіне немесе оған сілтеме жасайтын дегенді білдіреді. Егер Орталық Азия елдері шетте орналасса, сонда орталық қайда? Орталық осы географиялық аймақта уақыт пен кеңістікте қозғалады. Біздің заманымыздан бұрынғы VI ғасырдан бастап Еуразияда Қытай мен Ахеменид Парсы империясы орталық рөл атқарды. Біздің заманымыздан VIII ғасырдың басында ислам келгеннен кейін бұл аймақ мұсылман әлемінің бір бөлігіне айналды, оның орталығы Халифат болды. XVII ғасырдан бастап Ресей патшалық Ресей империясы түрінде бұл аймақта үстемдік етті, кейін Орта Азия Кеңес Одағының құрамына кірді.
1991 жылдан кейін Орталық Азия мемлекеттері өздерінің көп ғасырлық ортақ тарихын бөлек салаларға бөлуге мәжбүр болды. Алайда біртұтас Еуразия туралы түсінікті қалыптастыру мүмкін болмады, ал отарлық еуропалық көзқарас үстемдігін жалғастырды, 19-ғасырдағы еуропалықтардың бұл аймаққа шлюз ретінде көзқарасы қазіргі адамдардың санасында қатып қалды. Алайда XIII ғасырдағы Моңғол империясы мен Валлерстайнның әлемдік жүйеге көзқарасын зерттейтін кез келген адам осы аймақтың қабылданған перифериялықтығын тоқтата алмайтын еді.
Соңғы уақытта тарихи ғылыми еңбектерде еуроцентризмнен бас тарту үрдісі байқалды. Давид Кристианның Ішкі Азияны (көшпелі Орталық Азия) Сыртқы Еуразиямен (Қытай, Ресей) салыстырғанда әлемдік тарихтың бірлігі ретінде қолдануы - тарихи көзқарасты өзгертуге лайықты әрекет еді. Ол оқырман назарын отырықшы өмір салтынан көшпенділер мен далаға ауыстырып қана қоймайды, сонымен қатар Ішкі (Орталық) Азияның саяси тұтастығын толық түсіндіреді.
Сол сияқты ғалымдар Нойман мен Виген көшпелі институттардың отырықшы Еуропа мемлекетіне әсер етуінің маңыздылығын атап өтті. Ұлттық мемлекеттің еуропалық және негізінен отырықшы құрылым ретінде қазіргі көзқарасы көшпелі институттардың ұзақ мерзімді әсерінің жеткілікті әділ көрінісін қамтамасыз етпейді.
Орталық Азия тарихында тағы бір "сүрлеу" бар, ол - Кеңес Одағы. Қырғи қабақ соғыстың аяқталуы капитализм мен Батыс Еуропа елдерінің идеологиялық жеңісі ретінде қарастырылады. Әлем Кеңес Одағын ресейлік эксперимент ретінде қарастырады, бұл Орталық Азия тұрғындарының рөлін көрсетпейді, олар 20-ғасырдың көп бөлігінде көрінбей қалады. КСРО-ның жетістіктері жоққа шығарылғандықтан, бұл қайтадан Орталық Азия тұрғындары үшін тағы бір шығынға әкелді.
Бүгінде Еуразиялық экономикалық одақ әлі де ресейлік жоба ретінде қарастырылуда. Осыны ескере отырып, Еуразия мен аймақтың кез келген еуразиялық идеясы Ресеймен тығыз байланысты (және Кеңес Одағының қайта жаңғыруы), сондықтан Еуразиялық одақ идеясы жалғасуда. Басқа жобалар аймақты қайта біріктіруге бағытталған және бұл Қазақстанда да пайда болды.
Ерте қоныс аударудан бастап көшпелі және жартылай қоныстанған өркениеттің алғашқы формаларына дейін Орталық Азия тұрғындары осы кеңістікте өрбіген әңгімелердің кейіпкерлері болды. Бұл топтардың отырықшы көршілеріне, демек, бүкіл Еуразияға әсері бізді оларға «еуразиялық тарих» терминін қолдануға мәжбүрлейді. 13-ғасырдан бері әлемдік жүйенің тірегін құраған Жібек жолы бойындағы сауданы таратуда Орталық Азия империялары мен хандықтарының, әсіресе көшпелі империялардың рөлін мойындау керек.
Егер біз Орталық Азия мен оның тарихтағы рөлін елемейтін болсақ, еуразиялық кеңістіктің режимдері мен мағынасын түсіну мүмкін емес. Моңғол империясына қарамай, Мәскеу мен Бейжіңнің көтерілуін түсіну мүмкін емес. Еуразияға көптеген халықтар, идеялар, өркениеттер мен діндер кіреді. Ресей Еуразияны өзіне лайықтауға тырысты (және сәтсіздікке ұшырады), ал Қытайға Еуразия сияқты үлкен санатқа кірудің қажеті жоқ, Орталық Азия ұлттық мемлекеттері әлемдік аренада өз ізін қалдыруға ұмтылуда.
Орталық Азия мемлекеттерінің жалпы тарихы әр түрлі дүниелер мен түсініктерді қабылдап, қайта қарауды қажет етеді: ол мейлі мәдени, саяси және экономикалық мәселелер болсын! Мүмкін Орталық Азия тарихшыларының бұл бағыттағы бастаманы өз қолдарына алып, еуразиялық тарихқа өз құқықтарын қорғап, оны жариялаудың уақыты жеткен шығар", - деді ғалым өз пікірімен бөлісіп.
"Адырна" ұлттық порталы.
