Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń basqa elderi Azııa men Uly Jibek jolynyń qaq ortasynda ornalasqan. Alaıda bul memleketterdiń Eýrazııa tarıhyndaǵy rólin tarıhshylar júıeli túrde elemeı otyr. Kembrıdj ýnıversıtetiniń zertteýshisi Pradjaktı Kalra ǵalymdardy ǵasyrlar boıy Eýrazııadaǵy oqıǵalarǵa yqpal etken halyqtarǵa basqasha qaraýǵa shaqyrady.
"Ortalyq Azııanyń jazbasha tarıhyn negizinen otyryqshy halyqtar (qytaılar, ejelgi grekter, parsylar men orystar) jazdy. Nátıjesinde jergilikti halyqtar týraly áńgimeler syrttaı baqylaýshylar turǵysynan, ásirese kóshpendilerge qatysty beriledi. Sonymen qatar XVI ǵasyrdyń basynan bastap eýropalyq otarlaý tarıhqa naqty túsinik berdi, nátıjesinde kóshpeli jáne jartylaı otyryqshy órkenıet pen halyqtar, ásirese Shyǵysta, varvarlyq jáne mádenıetsiz dep sanaldy. Osy "túsinik" aqyrynda perıferııalyq kózqarasqa ákeldi.
Perıferııalyq bir nárseniń shetine nemese oǵan silteme jasaıtyn degendi bildiredi. Eger Ortalyq Azııa elderi shette ornalassa, sonda ortalyq qaıda? Ortalyq osy geografııalyq aımaqta ýaqyt pen keńistikte qozǵalady. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy VI ǵasyrdan bastap Eýrazııada Qytaı men Ahemenıd Parsy ımperııasy ortalyq ról atqardy. Bizdiń zamanymyzdan VIII ǵasyrdyń basynda ıslam kelgennen keıin bul aımaq musylman áleminiń bir bóligine aınaldy, onyń ortalyǵy Halıfat boldy. XVII ǵasyrdan bastap Reseı patshalyq Reseı ımperııasy túrinde bul aımaqta ústemdik etti, keıin Orta Azııa Keńes Odaǵynyń quramyna kirdi.
1991 jyldan keıin Ortalyq Azııa memleketteri ózderiniń kóp ǵasyrlyq ortaq tarıhyn bólek salalarǵa bólýge májbúr boldy. Alaıda birtutas Eýrazııa týraly túsinikti qalyptastyrý múmkin bolmady, al otarlyq eýropalyq kózqaras ústemdigin jalǵastyrdy, 19-ǵasyrdaǵy eýropalyqtardyń bul aımaqqa shlıýz retinde kózqarasy qazirgi adamdardyń sanasynda qatyp qaldy. Alaıda XIII ǵasyrdaǵy Mońǵol ımperııasy men Vallerstaınnyń álemdik júıege kózqarasyn zertteıtin kez kelgen adam osy aımaqtyń qabyldanǵan perıferııalyqtyǵyn toqtata almaıtyn edi.
Sońǵy ýaqytta tarıhı ǵylymı eńbekterde eýroentrızmnen bas tartý úrdisi baıqaldy. Davıd Krıstıannyń Ishki Azııany (kóshpeli Ortalyq Azııa) Syrtqy Eýrazııamen (Qytaı, Reseı) salystyrǵanda álemdik tarıhtyń birligi retinde qoldanýy - tarıhı kózqarasty ózgertýge laıyqty áreket edi. Ol oqyrman nazaryn otyryqshy ómir saltynan kóshpendiler men dalaǵa aýystyryp qana qoımaıdy, sonymen qatar Ishki (Ortalyq) Azııanyń saıası tutastyǵyn tolyq túsindiredi.
Sol sııaqty ǵalymdar Noıman men Vıgen kóshpeli ınstıtýttardyń otyryqshy Eýropa memleketine áser etýiniń mańyzdylyǵyn atap ótti. Ulttyq memlekettiń eýropalyq jáne negizinen otyryqshy qurylym retinde qazirgi kózqarasy kóshpeli ınstıtýttardyń uzaq merzimdi áseriniń jetkilikti ádil kórinisin qamtamasyz etpeıdi.
Ortalyq Azııa tarıhynda taǵy bir "súrleý" bar, ol - Keńes Odaǵy. Qyrǵı qabaq soǵystyń aıaqtalýy kapıtalızm men Batys Eýropa elderiniń ıdeologııalyq jeńisi retinde qarastyrylady. Álem Keńes Odaǵyn reseılik eksperıment retinde qarastyrady, bul Ortalyq Azııa turǵyndarynyń rólin kórsetpeıdi, olar 20-ǵasyrdyń kóp bóliginde kórinbeı qalady. KSRO-nyń jetistikteri joqqa shyǵarylǵandyqtan, bul qaıtadan Ortalyq Azııa turǵyndary úshin taǵy bir shyǵynǵa ákeldi.
Búginde Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq áli de reseılik joba retinde qarastyrylýda. Osyny eskere otyryp, Eýrazııa men aımaqtyń kez kelgen eýrazııalyq ıdeıasy Reseımen tyǵyz baılanysty (jáne Keńes Odaǵynyń qaıta jańǵyrýy), sondyqtan Eýrazııalyq odaq ıdeıasy jalǵasýda. Basqa jobalar aımaqty qaıta biriktirýge baǵyttalǵan jáne bul Qazaqstanda da paıda boldy.
Erte qonys aýdarýdan bastap kóshpeli jáne jartylaı qonystanǵan órkenıettiń alǵashqy formalaryna deıin Ortalyq Azııa turǵyndary osy keńistikte órbigen áńgimelerdiń keıipkerleri boldy. Bul toptardyń otyryqshy kórshilerine, demek, búkil Eýrazııaǵa áseri bizdi olarǵa «eýrazııalyq tarıh» termınin qoldanýǵa májbúrleıdi. 13-ǵasyrdan beri álemdik júıeniń tiregin quraǵan Jibek joly boıyndaǵy saýdany taratýda Ortalyq Azııa ımperııalary men handyqtarynyń, ásirese kóshpeli ımperııalardyń rólin moıyndaý kerek.
Eger biz Ortalyq Azııa men onyń tarıhtaǵy rólin elemeıtin bolsaq, eýrazııalyq keńistiktiń rejımderi men maǵynasyn túsiný múmkin emes. Mońǵol ımperııasyna qaramaı, Máskeý men Beıjińniń kóterilýin túsiný múmkin emes. Eýrazııaǵa kóptegen halyqtar, ıdeıalar, órkenıetter men dinder kiredi. Reseı Eýrazııany ózine laıyqtaýǵa tyrysty (jáne sátsizdikke ushyrady), al Qytaıǵa Eýrazııa sııaqty úlken sanatqa kirýdiń qajeti joq, Ortalyq Azııa ulttyq memleketteri álemdik arenada óz izin qaldyrýǵa umtylýda.
Ortalyq Azııa memleketteriniń jalpy tarıhy ár túrli dúnıeler men túsinikterdi qabyldap, qaıta qaraýdy qajet etedi: ol meıli mádenı, saıası jáne ekonomıkalyq máseleler bolsyn! Múmkin Ortalyq Azııa tarıhshylarynyń bul baǵyttaǵy bastamany óz qoldaryna alyp, eýrazııalyq tarıhqa óz quqyqtaryn qorǵap, ony jarııalaýdyń ýaqyty jetken shyǵar", - dedi ǵalym óz pikirimen bólisip.
"Adyrna" ulttyq portaly.
