«الاشتىڭ اقتاڭگەرى – ءاليحان»

5647
Adyrna.kz Telegram

قازاق تاريحىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلسەك، بۇرمالانعان بەتتەرى كەمدە-كەم. كىم باتىر؟ كىم ساتقىن؟ كىم حالقى ءۇشىن قام جەدى؟ كىم جەكە باسىنىڭ قامىن ويلادى؟ كىم ءوز ءومىرىن تۋعان ەلى ءۇشىن قيدى؟ كىم قاساقانا حالقىنىڭ قانىن توكتى؟ ارينە، بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس.

بۇل-قازاق تاڭىرگە زات ەتكەن قازاق!

قينالىپ، قاندى ازاپ شەككەن قزاق.

ايتەۋىر قاندى ازاپتان قۇتقارار دەپ،

وقىعان ازاماتىن كۇتكەن قازاق.

تاريحىمىزدى اقتاڭداقتاردان ارىلتۋ بۇگىنگى تاڭدا ايرىقشا ماڭىزدىلىعىنا، اسا قاجەتتىلىگىنە ءبىرىمىز دە كۇماندانبايتىن بىرىگەي مىندەتتەر ورتاسىنان ورىن الادى. تاريحتىڭ ۋاقىت تابىنان سارعىش تارتقان پاراقتارىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن كوز جۇگىرتكەندە، سول كەزەڭدەردىڭ ورنى تولماس وقيعالارىنا بۇگىنگى تالاپ بيىگىنەن باعا بەرگەندە، ءبىز ول تاريحتا ازدى-كوپتى بەدەر قالدىرعان جەكە ادامداردىڭ ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن دە جادىمىزدان شىعارۋعا ءتيىستى ەمەسپىز.

قازاقستان تاريحىندا ءىز قالدىرعاندار قاتارىندا ستاليندىك زۇلماتتىڭ قۇربانى بولعان، جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ حالىق جۇرەگىندە قالعان ۇلى تۇلعا – ءاليحان بوكەيحانوۆ

الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاش كوسەمى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. الەمدىك اتاقتى ۇيىم – يۋنەسكو-نىڭ ءوزى قازاقتىڭ ءاليحانىن «الەمدىك دەڭگەيدەگى شىن مانىندەگى اسا كورنەكتى قايراتكەر تۇلعا» دەپ مويىنداپ، ونىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو كولەمىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتۋ جونىندە ارنايى شەشىم شىعارىلعان بولاتىن. بۇل كۇللى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. كەشەگى الاش زيالىلارىن الەم مويىنداعانىنىڭ دالەلى

يۋنەسكو-نىڭ پاريجدە 2-18 قاراشا ارالىعىندا وتكەن باس كونفەرەنتسياسىنىڭ 38-سەسسياسىندا الاشتىڭ كوسەمى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن 2016 جىلى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاۋ ۇسىنىسى قابىلدانعان بولاتىن.

ءاليحان - الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى سول كەزدەگى الاش زيالىلارى سياقتى ءار سالانىڭ بىلگىرى. رەسمي تۇردە اتايتىن بولساق - عۇلاما عالىم ورمانتانۋشى، ەكونوميست، مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋدى عىلىمي جولعا قويۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، ءارى پۋبليتسيست رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني رۋحاني تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ - سوڭعى حان-سۇلتانداردىڭ ءبىرى - بوكەيدىڭ -تىكەلەي ۇرپاعى. بوكەيدىڭ 1816 جىلى حان تاعىنا وتىرۋىنان تۋرا 50 جىل وتكەن 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلگەن. ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىن اياقتاعان سوڭ، ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا جەرىن كەلىمسەكتەردەن قورعاۋ كەرەكتىگىن بۇكىل سانا-سەزىمىمەن سەزگەن ءاليحان 1890 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونىمەن قاراما-قاتار استانالىق يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتى كۋرسىن ەكستەرن ادىسىمەن وقىپ، 1894 جىلى ورمانتانۋشى-عالىم جانە زاڭگەر دەگەن ەكى ديپلوم الادى.

ءاليحان دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە بولىنگەن قازاق ەلىنىڭ جەرىن، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىن، حالىق شارۋاشىلىعىن، ءتورت تۇلىك مالى مەن سانىن، تابيعاتى مەن اۋا رايىن زەرتتەگەن 4 عىلىمي ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى. وسى جىلدارى ءاليحان بۇكىل وتارشىل يمپەرياعا تانىلعان عالىم، قازاقستان بويىنشا تەڭدەسسىز بىلگىر ساراپشى رەتىندە تانىلىپ، تۋعان ەلى مەن حالقىنىڭ تاريحى، ەكونوميكاسى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى جانە جەرى تۋرالى بىرنەشە ىرگەلى عىلىمي مونوگرافيا، ونداعان وچەرك، مىڭنان اسا ماقالا مەن ەڭبەك جازىپ جاريالايدى. التى الاش كوسەمىنىڭ وسى كۇنگە قاراي انىقتالىپ جينالعان شەكسىز باي مۇراسىنىڭ جالپى كولەمى 16-18 تومدىق جيناقتى قۇراپ وتىر.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆ XIXع. سوڭى مەن XXع. باسىنداعى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى. ول قازاق ءۇشىن پۋبليتسيست تە، ەكونوميست تە، عالىم دا، اۋدارماشى دا، تاريحشى دا، ەتنوگراف تا بولدى.

بۇگىنگى تاڭدا باتىسشىل زيالىلاردىڭ اتقارىپ كەتكەن قىزمەتى «الاش» ۇراندى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى رەتىندە تانىلسا، ءاليحان بوكەيحانوۆتى ونىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالاۋشى، باس يدەولوگى، ساياسي جەتەكشىسى دەپ ءبىراۋىزدان مويىندايدى.«الاش» قوزعالىسى مەن ونىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن، ياعني وتارشىل پاتشالىق سامودەرجاۆيە تۇسىندا قانداي قيان-كەسكى كۇرەس جۇرگىزگەنىن مىناداي فاكتىدەن بايقاۋعا بولادى. 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە ءبىر ءاليحاننىڭ ءوزى 7 رەت تۇتقىندالىپ، بىرنەشە تاۋلىكتەن 4 جانە 8 ايعا دەيىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعىپ، 2 رەت ساياسي ايداۋدا بولدى. ونىڭ ىشىندە سامارادا 8 جىلىن وتكىزسە، ماسكەۋدە شىم-شىتىرىق وقيعالار مەن قيان-كەسكى كۇرەسكە تولى عۇمىرىنىڭ اقىرعى 15 جىلىن سارپ ەتتى.

ول قازاق ۇلتشىلدىعى - ول ءوز ۇلتىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، اتا-بابا جەرىن، وتاندى ءسۇيۋ، قورعاۋ جانە قامقور بولۋ دەپ ناسيحاتتادى. ول سوڭعى دەمى بىتكەنشە تۋعان قازاق حالقىنىڭ اتا-بابا جەرىنە دەگەن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا دەگەن قاسيەتتى قۇقىن تاباندى تۇردە قورعاپ، سول ءۇشىن كۇرەسىپ ءوتتى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز سوزىندە: «ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەپ ايتىپ كەتكەن. شىنىندا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەلى مەن جەرى ءۇشىن، حالقى ءۇشىن ايانباي كۇش-جىگەرىن سارپ ەتتى!

ەگەردە «ءاليحان بۇگىنگى قازاق قوعامىنا نەسىمەن قادىرلى؟» دەگەن سۇراق تۋىنداي قالسا ول سۇراقتىڭ جاۋابىن الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ اتاپ ايتقان يدەيالارىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى:

«قازاق ءۇشىن الاش يدەياسىنان، ونىڭ بەس ۇلى نىسانىنان ارتىق مۇددە بولۋى ءتيىس ەمەس. ول يدەيا بۇگىن دە ءوزىنىڭ مۇددەلى ماقساتىن جويعان جوق. قايتا تاۋەلسىزدىكتىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتكەن سايىن، الدىمىزعا سۇراق بولىپ شىعىپ وتىر»، - دەيدى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي. ول يدەيالار مىنالار:

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى. ال بۇل يدەيالاردىڭ ۇيتقىسى، تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، قازاق قوعامىنىڭ سۋن ياتسەنى مەن ماحاتما گانديى - ءاليحان بوكەيحانوۆ بولاتىن.

كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، پۋبليتسيست، عالىم، اۋدارماشى ءاليحان بوكەيحانوۆ مۇرالارىن زەردەلەۋ بولاشاق ۇرپاقتىڭ ءاردايىم نازارىندا بولۋى كەرەك. جانە دە وسىنداي حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار زاماتتارىن، ۇلى تۇلعالارىن قۇرمەتتەپ، ولاردىڭ جاساعان ەرلىك ىستەرىن ۇمىتپاي قادىرلەپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. ەلباسىمىز ايتقانداي «بولاشاق جاستاردىڭ قولىندا»، سوندىقتان بىزدەر جاس ۇرپاق تاريحتا قالعان ۇلى ەسىمدەردى ۇلىقتاپ، مول ونەگە-تاربيە الىپ، العا نىق قادام باسۋىمىز كەرەك.


ماديار مەڭدىباي،

 "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر