Qazaq tarıhynyń ótkenine úńilsek, burmalanǵan betteri kemde-kem. Kim batyr? Kim satqyn? Kim halqy úshin qam jedi? Kim jeke basynyń qamyn oılady? Kim óz ómirin týǵan eli úshin qıdy? Kim qasaqana halqynyń qanyn tókti? Árıne, bul saýaldarǵa jaýap berý ońaı emes.
Bul-qazaq táńirge zat etken qazaq!
Qınalyp, qandy azap shekken qzaq.
Áıteýir qandy azaptan qutqarar dep,
Oqyǵan azamatyn kútken qazaq.
Tarıhymyzdy aqtańdaqtardan aryltý búgingi tańda aıryqsha mańyzdylyǵyna, asa qajettiligine birimiz de kúmándanbaıtyn birigeı mindetter ortasynan oryn alady. Tarıhtyń ýaqyt tabynan sarǵysh tartqan paraqtaryna jańasha kózqaraspen kóz júgirtkende, sol kezeńderdiń orny tolmas oqıǵalaryna búgingi talap bıiginen baǵa bergende, biz ol tarıhta azdy-kópti beder qaldyrǵan jeke adamdardyń urpaq aldyndaǵy jaýapkershiligin de jadymyzdan shyǵarýǵa tıisti emespiz.
Qazaqstan tarıhynda iz qaldyrǵandar qatarynda stalındik zulmattyń qurbany bolǵan, jaryq juldyzdaı jarqyrap halyq júreginde qalǵan uly tulǵa – Álıhan Bókeıhanov
Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alash kósemi Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhannyń týǵanyna 150 jyldyǵyn atap óttik. Álemdik ataqty uıym – IýNESKO-nyń ózi qazaqtyń Álıhanyn «álemdik deńgeıdegi shyn mánindegi asa kórnekti qaıratker tulǵa» dep moıyndap, onyń 150 jyldyq mereıtoıyn IýNESKO kóleminde keńinen atap ótý jóninde arnaıy sheshim shyǵarylǵan bolatyn. Bul kúlli qazaq halqy úshin úlken abyroı. Keshegi alash zııalylaryn álem moıyndaǵanynyń dáleli
IýNESKO-nyń Parıjde 2-18 qarasha aralyǵynda ótken Bas konferenııasynyń 38-sessııasynda Alashtyń kósemi, kórnekti memleket qaıratkeri Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyq mereıtoıyn 2016 jyly IýNESKO kóleminde toılaý usynysy qabyldanǵan bolatyn.
Álıhan - Alashorda avtonomııaly úkimetiniń tuńǵysh tóraǵasy sol kezdegi Alash zııalylary sııaqty ár salanyń bilgiri. Resmı túrde ataıtyn bolsaq - ǵulama ǵalym ormantanýshy, ekonomıst, mal sharýashylyǵyn zertteýdi ǵylymı jolǵa qoıýshy, tarıhshy, etnograf, ádebıettanýshy, aýdarmashy, ári pýblııst retinde qazaq halqynyń saıası áleýmettik, mádenı rýhanı tarıhynda óshpesteı iz qaldyrǵan uly tulǵa.
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanov - sońǵy han-sultandardyń biri - Bókeıdiń -tikeleı urpaǵy. Bókeıdiń 1816 jyly han taǵyna otyrýynan týra 50 jyl ótken 1866 jyly 5 naýryzda dúnıege kelgen. Omby tehnıkalyq ýchılıesin aıaqtaǵan soń, eń aldymen qazaq halqynyń ata-baba jerin kelimsekterden qorǵaý kerektigin búkil sana-sezimimen sezgen Álıhan 1890 jyly Sankt-Peterbýrgtyń orman ınstıtýtyna túsip, onymen qarama-qatar astanalyq ımperatorlyq ýnıversıtettiń zań fakýlteti kýrsyn ekstern ádisimen oqyp, 1894 jyly ormantanýshy-ǵalym jáne zańger degen eki dıplom alady.
Álıhan Dala jáne Túrkistan ólkelerine bólingen Qazaq eliniń jerin, áleýmettik-ekonomıkalyq ahýalyn, halyq sharýashylyǵyn, tórt túlik maly men sanyn, tabıǵaty men aýa raıyn zerttegen 4 ǵylymı ekspedıııasynyń jumysyna qatysady. Osy jyldary Álıhan búkil otarshyl ımperııaǵa tanylǵan ǵalym, Qazaqstan boıynsha teńdessiz bilgir sarapshy retinde tanylyp, týǵan eli men halqynyń tarıhy, ekonomıkasy, mádenıeti, sharýashylyǵy, onyń ishinde dástúrli mal sharýashylyǵy jáne jeri týraly birneshe irgeli ǵylymı monografııa, ondaǵan ocherk, myńnan asa maqala men eńbek jazyp jarııalaıdy. Alty alash kóseminiń osy kúnge qaraı anyqtalyp jınalǵan sheksiz baı murasynyń jalpy kólemi 16-18 tomdyq jınaqty qurap otyr.
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanov XIXǵ. sońy men XXǵ. basyndaǵy qazaqtyń birtýar uldarynyń qataryndaǵy asa erekshe tulǵa. Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomııaly úkimetiniń tóraǵasy. Ol qazaq úshin pýblııst te, ekonomıst te, ǵalym da, aýdarmashy da, tarıhshy da, etnograf ta boldy.
Búgingi tańda batysshyl zııalylardyń atqaryp ketken qyzmeti «Alash» urandy ult-azattyq qozǵalysy retinde tanylsa, Álıhan Bókeıhanovty onyń ıdeıalyq negizin qalaýshy, bas ıdeology, saıası jetekshisi dep biraýyzdan moıyndaıdy.«Alash» qozǵalysy men onyń kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisine deıin, ıaǵnı otarshyl patshalyq samoderjavıe tusynda qandaı qııan-keski kúres júrgizgenin mynadaı faktiden baıqaýǵa bolady. 1917 jylǵy tóńkeriske deıingi jáne odan keıingi kezeńde bir Álıhannyń ózi 7 ret tutqyndalyp, birneshe táýlikten 4 jáne 8 aıǵa deıin túrmede otyryp shyǵyp, 2 ret saıası aıdaýda boldy. Onyń ishinde Samarada 8 jylyn ótkizse, Máskeýde shym-shytyryq oqıǵalar men qııan-keski kúreske toly ǵumyrynyń aqyrǵy 15 jylyn sarp etti.
Ol qazaq ultshyldyǵy - ol óz ultyn, tilin, mádenıetin, salt-dástúrin, ata-baba jerin, Otandy súıý, qorǵaý jáne qamqor bolý dep nasıhattady. Ol sońǵy demi bitkenshe týǵan qazaq halqynyń ata-baba jerine degen, ulttyq memleket quryp, ózin-ózi basqarýǵa degen qasıetti quqyn tabandy túrde qorǵap, sol úshin kúresip ótti.
Álıhan Bókeıhanov óz sózinde: «Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» dep aıtyp ketken. Shynynda, ómiriniń sońyna deıin eli men jeri úshin, halqy úshin aıanbaı kúsh-jigerin sarp etti!
Egerde «Álıhan búgingi qazaq qoǵamyna nesimen qadirli?» degen suraq týyndaı qalsa ol suraqtyń jaýabyn alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaıdyń atap aıtqan ıdeıalarymen túsindirýge bolady:
«Qazaq úshin Alash ıdeıasynan, onyń bes uly nysanynan artyq múdde bolýy tıis emes. Ol ıdeıa búgin de óziniń múddeli maqsatyn joıǵan joq. Qaıta táýelsizdiktiń tamyry tereńge ketken saıyn, aldymyzǵa suraq bolyp shyǵyp otyr», - deıdi belgili alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı. Ol ıdeıalar mynalar:
Birinshi ustanym: jer, jer jáne jer. Jersiz Otan joq. Álıhan Bókeıhanovtyń uıǵarymy boıynsha: «Qazaqtyń baıyrǵy jerin qashan qazaqtar óz betinshe ǵylym men tehnıkaǵa súıenip tolyq ıgermeıinshe, jer jeke menshikke de, qonystanýshylarǵa da berilmeıdi».
Ekinshi ustanym: jerdiń astyndaǵy, ústindegi, aspanyndaǵy barlyq ıgilik qazaq memleketine qyzmet etýi kerek. Á.Bókeıhanovtyń aıtýynsha: «Onyń ár bir túıir tasy qazaqtyń óńirine túıme bolyp qadalý kerek» bolatyn.
Úshinshi ustanym: Á.Bókeıhanovtyń jobasy boıynsha, «Qazaqtyń jerinde óndirilgen «bir ýys jún sol memlekettiń azamattarynyń ústine toqyma bolyp kıilýi» kerek, ıaǵnı tolyqtaı ekonomıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýge umtylýy tıis edi.
Tórtinshi nysana: qazaq memleketinde memleket qurýshy ulttyń til, din, dil ústemdigi bolýy kerek.
Besinshi, túpki maqsat: ǵylymǵa, ulttyq salt-dástúrge negizdelgen zańǵa súıene otyryp, Japonııanyń úlgisindegi ulttyq-demokratııalyq memleket qurý edi. Al bul ıdeıalardyń uıtqysy, tarıhshy Mámbet Qoıgeldıev dál taýyp aıtqanyndaı, qazaq qoǵamynyń Sýn Iatseni men Mahatma Gandıi - Álıhan Bókeıhanov bolatyn.
Kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomııaly úkimetiniń tóraǵasy, pýblııst, ǵalym, aýdarmashy Álıhan Bókeıhanov muralaryn zerdeleý bolashaq urpaqtyń árdaıym nazarynda bolýy kerek. Jáne de osyndaı halqymyzdyń birtýar zamattaryn, uly tulǵalaryn qurmettep, olardyń jasaǵan erlik isterin umytpaı qadirlep júrýimiz kerek. Elbasymyz aıtqandaı «Bolashaq jastardyń qolynda», sondyqtan bizder jas urpaq tarıhta qalǵan uly esimderdi ulyqtap, mol ónege-tárbıe alyp, alǵa nyq qadam basýymyz kerek.
Madııar MEŃDIBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
