Qazaq tarihynyŋ ötkenıne üŋılsek, būrmalanǧan betterı kemde-kem. Kım batyr? Kım satqyn? Kım halqy üşın qam jedı? Kım jeke basynyŋ qamyn oilady? Kım öz ömırın tuǧan elı üşın qidy? Kım qasaqana halqynyŋ qanyn töktı? Ärine, būl saualdarǧa jauap beru oŋai emes.
Būl-qazaq täŋırge zat etken qazaq!
Qinalyp, qandy azap şekken qzaq.
Äiteuır qandy azaptan qūtqarar dep,
Oqyǧan azamatyn kütken qazaq.
Tarihymyzdy aqtaŋdaqtardan aryltu bügıngı taŋda airyqşa maŋyzdylyǧyna, asa qajettılıgıne bırımız de kümändanbaityn bırıgei mındetter ortasynan oryn alady. Tarihtyŋ uaqyt tabynan sarǧyş tartqan paraqtaryna jaŋaşa közqaraspen köz jügırtkende, sol kezeŋderdıŋ orny tolmas oqiǧalaryna bügıngı talap biıgınen baǧa bergende, bız ol tarihta azdy-köptı beder qaldyrǧan jeke adamdardyŋ ūrpaq aldyndaǧy jauapkerşılıgın de jadymyzdan şyǧaruǧa tiıstı emespız.
Qazaqstan tarihynda ız qaldyrǧandar qatarynda stalindık zūlmattyŋ qūrbany bolǧan, jaryq jūldyzdai jarqyrap halyq jüregınde qalǧan ūly tūlǧa – Älihan Bökeihanov
Alaş qozǧalysynyŋ jetekşısı, Alaş kösemı Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyldyǧyn atap öttık. Älemdık ataqty ūiym – IýNESKO-nyŋ özı qazaqtyŋ Älihanyn «älemdık deŋgeidegı şyn mänındegı asa körnektı qairatker tūlǧa» dep moiyndap, onyŋ 150 jyldyq mereitoiyn IýNESKO kölemınde keŋınen atap ötu jönınde arnaiy şeşım şyǧarylǧan bolatyn. Būl küllı qazaq halqy üşın ülken abyroi. Keşegı alaş ziialylaryn älem moiyndaǧanynyŋ dälelı
IýNESKO-nyŋ Parijde 2-18 qaraşa aralyǧynda ötken Bas konferensiiasynyŋ 38-sessiiasynda Alaştyŋ kösemı, körnektı memleket qairatkerı Älihan Bökeihanovtyŋ 150 jyldyq mereitoiyn 2016 jyly IýNESKO kölemınde toilau ūsynysy qabyldanǧan bolatyn.
Älihan - Alaşorda avtonomiialy ükımetınıŋ tūŋǧyş töraǧasy sol kezdegı Alaş ziialylary siiaqty är salanyŋ bılgırı. Resmi türde ataityn bolsaq - ǧūlama ǧalym ormantanuşy, ekonomist, mal şaruaşylyǧyn zertteudı ǧylymi jolǧa qoiuşy, tarihşy, etnograf, ädebiettanuşy, audarmaşy, ärı publisist retınde qazaq halqynyŋ saiasi äleumettık, mädeni ruhani tarihynda öşpestei ız qaldyrǧan ūly tūlǧa.
Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanov - soŋǧy han-sūltandardyŋ bırı - Bökeidıŋ -tıkelei ūrpaǧy. Bökeidıŋ 1816 jyly han taǧyna otyruynan tura 50 jyl ötken 1866 jyly 5 nauryzda düniege kelgen. Omby tehnikalyq uchilişesın aiaqtaǧan soŋ, eŋ aldymen qazaq halqynyŋ ata-baba jerın kelımsekterden qorǧau kerektıgın bükıl sana-sezımımen sezgen Älihan 1890 jyly Sankt-Peterburgtyŋ orman institutyna tüsıp, onymen qarama-qatar astanalyq imperatorlyq universitettıŋ zaŋ fakultetı kursyn ekstern ädısımen oqyp, 1894 jyly ormantanuşy-ǧalym jäne zaŋger degen ekı diplom alady.
Älihan Dala jäne Türkıstan ölkelerıne bölıngen Qazaq elınıŋ jerın, äleumettık-ekonomikalyq ahualyn, halyq şaruaşylyǧyn, tört tülık maly men sanyn, tabiǧaty men aua raiyn zerttegen 4 ǧylymi ekspedisiiasynyŋ jūmysyna qatysady. Osy jyldary Älihan bükıl otarşyl imperiiaǧa tanylǧan ǧalym, Qazaqstan boiynşa teŋdessız bılgır sarapşy retınde tanylyp, tuǧan elı men halqynyŋ tarihy, ekonomikasy, mädenietı, şaruaşylyǧy, onyŋ ışınde dästürlı mal şaruaşylyǧy jäne jerı turaly bırneşe ırgelı ǧylymi monografiia, ondaǧan ocherk, myŋnan asa maqala men eŋbek jazyp jariialaidy. Alty alaş kösemınıŋ osy künge qarai anyqtalyp jinalǧan şeksız bai mūrasynyŋ jalpy kölemı 16-18 tomdyq jinaqty qūrap otyr.
Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanov XIXǧ. soŋy men XXǧ. basyndaǧy qazaqtyŋ bırtuar ūldarynyŋ qataryndaǧy asa erekşe tūlǧa. Alaş qozǧalysynyŋ jetekşısı, Alaşorda avtonomiialy ükımetınıŋ töraǧasy. Ol qazaq üşın publisist te, ekonomist te, ǧalym da, audarmaşy da, tarihşy da, etnograf ta boldy.
Bügıngı taŋda batysşyl ziialylardyŋ atqaryp ketken qyzmetı «Alaş» ūrandy ūlt-azattyq qozǧalysy retınde tanylsa, Älihan Bökeihanovty onyŋ ideialyq negızın qalauşy, bas ideology, saiasi jetekşısı dep bırauyzdan moiyndaidy.«Alaş» qozǧalysy men onyŋ kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ 1917 jylǧy Aqpan töŋkerısıne deiın, iaǧni otarşyl patşalyq samoderjavie tūsynda qandai qiian-keskı küres jürgızgenın mynadai faktıden baiqauǧa bolady. 1917 jylǧy töŋkerıske deiıngı jäne odan keiıngı kezeŋde bır Älihannyŋ özı 7 ret tūtqyndalyp, bırneşe täulıkten 4 jäne 8 aiǧa deiın türmede otyryp şyǧyp, 2 ret saiasi aidauda boldy. Onyŋ ışınde Samarada 8 jylyn ötkızse, Mäskeude şym-şytyryq oqiǧalar men qiian-keskı küreske toly ǧūmyrynyŋ aqyrǧy 15 jylyn sarp ettı.
Ol qazaq ūltşyldyǧy - ol öz ūltyn, tılın, mädenietın, salt-dästürın, ata-baba jerın, Otandy süiu, qorǧau jäne qamqor bolu dep nasihattady. Ol soŋǧy demı bıtkenşe tuǧan qazaq halqynyŋ ata-baba jerıne degen, ūlttyq memleket qūryp, özın-özı basqaruǧa degen qasiettı qūqyn tabandy türde qorǧap, sol üşın küresıp öttı.
Älihan Bökeihanov öz sözınde: «Tırı bolsam, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn» dep aityp ketken. Şynynda, ömırınıŋ soŋyna deiın elı men jerı üşın, halqy üşın aianbai küş-jıgerın sarp ettı!
Egerde «Älihan bügıngı qazaq qoǧamyna nesımen qadırlı?» degen sūraq tuyndai qalsa ol sūraqtyŋ jauabyn alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ atap aitqan ideialarymen tüsındıruge bolady:
«Qazaq üşın Alaş ideiasynan, onyŋ bes ūly nysanynan artyq müdde boluy tiıs emes. Ol ideia bügın de özınıŋ müddelı maqsatyn joiǧan joq. Qaita täuelsızdıktıŋ tamyry tereŋge ketken saiyn, aldymyzǧa sūraq bolyp şyǧyp otyr», - deidı belgılı alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai. Ol ideialar mynalar:
Bırınşı ūstanym: jer, jer jäne jer. Jersız Otan joq. Älihan Bökeihanovtyŋ ūiǧarymy boiynşa: «Qazaqtyŋ baiyrǧy jerın qaşan qazaqtar öz betınşe ǧylym men tehnikaǧa süienıp tolyq igermeiınşe, jer jeke menşıkke de, qonystanuşylarǧa da berılmeidı».
Ekınşı ūstanym: jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyzmet etuı kerek. Ä.Bökeihanovtyŋ aituynşa: «Onyŋ är bır tüiır tasy qazaqtyŋ öŋırıne tüime bolyp qadalu kerek» bolatyn.
Üşınşı ūstanym: Ä.Bökeihanovtyŋ jobasy boiynşa, «Qazaqtyŋ jerınde öndırılgen «bır uys jün sol memlekettıŋ azamattarynyŋ üstıne toqyma bolyp kiıluı» kerek, iaǧni tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs edı.
Törtınşı nysana: qazaq memleketınde memleket qūruşy ūlttyŋ tıl, dın, dıl üstemdıgı boluy kerek.
Besınşı, tüpkı maqsat: ǧylymǧa, ūlttyq salt-dästürge negızdelgen zaŋǧa süiene otyryp, Japoniianyŋ ülgısındegı ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru edı. Al būl ideialardyŋ ūitqysy, tarihşy Mämbet Qoigeldiev däl tauyp aitqanyndai, qazaq qoǧamynyŋ Sun Iаtsenı men Mahatma Gandiı - Älihan Bökeihanov bolatyn.
Körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı, Alaş qozǧalysynyŋ jetekşısı, Alaşorda avtonomiialy ükımetınıŋ töraǧasy, publisist, ǧalym, audarmaşy Älihan Bökeihanov mūralaryn zerdeleu bolaşaq ūrpaqtyŋ ärdaiym nazarynda boluy kerek. Jäne de osyndai halqymyzdyŋ bırtuar zamattaryn, ūly tūlǧalaryn qūrmettep, olardyŋ jasaǧan erlık ısterın ūmytpai qadırlep jüruımız kerek. Elbasymyz aitqandai «Bolaşaq jastardyŋ qolynda», sondyqtan bızder jas ūrpaq tarihta qalǧan ūly esımderdı ūlyqtap, mol önege-tärbie alyp, alǧa nyq qadam basuymyz kerek.
Madiiar MEŊDIBAI,
"Adyrna" ūlttyq portaly
