بالا كۇنىمدە ەسىمدە ەرەكشە قالعان وسى ءبىر جۇمباق وقيعا كەشە قابىر باسىنان قايتار جولدا ەسىمە تاعى ءتۇسىپ، سانامدا قايتا جاڭعىردى... جازمىش كۇنى تولعان جەزدەم جەلتوقساننىڭ قار بۇرقاعان اشۋلى ءبىر تۇنىندە تالما اۋرۋىنىڭ كەسىرىنەن و دۇنيەگە اتتاندى. التايدا تۋىپ، سارىارقادان ماڭگىلىك مەكەن تاپتى. جان پەندەسىنە قىلداي قاستىعى جوق، ءتۇزۋ جاراتىلعان جاننىڭ كوكىرەگىندە قانشاما ارماندار بىرگە كەتتى ەكەن؟! ول كىسى ەكەۋىمىز كۋا بولعان قورقىنىشتى جۇمباقتىڭ دا ءتۇيىنى سول بويى شەشىلمەي كەتتى.
حوش، پاقىرىڭىزدىڭ ۇزىنسونار حيكاياتىنان جالىعىپ كەتپەگەيسىز!
* * *
مەن سەگىزىنشى كلاستا وقيتىن جىلى كۇزدە اۋدان ورتالىعىندا دۇركىرەپ لوتەرەيا ويىنى ءوتتى. ءبىزدىڭ تاۋ قازاقتارى ونى «بەلەت سۋىرۋ» دەپ اتايتىن. ءار بيلەتتىڭ قۇنى ونشا قىمبات ەمەس. كۇزگى جيىن-تەرىمدى اياقتاپ، مال جايلاۋدان تۇسكەن شاققا تۋرالاپ وتكىزىلەتىن وسىناۋ دۋمان اسا ءبىر قىزىقتى وتەتىن. باس جۇلدەگە – شاعىن قول تراكتور، ودان كەيىنگى ورىندارعا ءار تيىپتەگى موتوتسيكل، تۇرمىستىق تەحنيكالار، ەڭ سوڭىنا قاراي كىر جۋاتىن شىلاپشىن مەن قول تاراق سياقتى ۇتىستار بەرىلەتىن.
وسى ۇلى ناۋقاندى بەتكە العان قازاقتارمەن بىرگە اكەم دە توعىز جاسار كەنجە ءىنىمدى قاسىنا ەرتىپ، اۋدانعا تارتتى. بيلەت سۋىراتىن ۇلكەن الاڭدى اينالا اشىلعان بازار ءىشى ءتۇرلى قىزىقتىڭ كۋاسى بولاتىن. 15-20 كوش بويى جۇرەتىن شالعاي ورماندى تاۋلاردى جايلاپ، جاز راحاتىنا باتسا دا، دۇنيە قىزىعىنىڭ ءبىر قايناۋى كەم قالعانداي سەزىنەتىن مومىن مالشىلار جونى جارىلارداي سەمىرگەن مالدارىن الدىنا سالىپ، بازار جاعالايتىن. ەگىن قامىمەن اۋىلدا قالىپ، ويدىڭ قارا شىبىنىنا تالانىپ، الاقاندارىن كەتپەن قاجاعان، ساۋساقتارى شور-شور بولعان قاتپا ديحاندار دا بەرەكەلى كۇزگى ءساتتىڭ سوڭعى قىزىعىن تامسانا قىزىقتايتىن.
اينالا تولى ۋ دا شۋ بولدى دەيدى كوزىمەن كورگەندەر. سۋىرعان بيلەتىنەن جۇلدە شىعىپ، بىتىرلاعان تورسىلداق پەن داڭعازا مۋزىكانىڭ اراسىنان تراكتورىن ايداپ، موتوتسيكلدەرىن جەتەكتەپ، قۋانىشتان جىلاپ كەتىپ جاتقاندارعا قاراپ ەلىتكەن ادامدار ۋىس-ۋىس بيلەت الىپ جاتىپتى. سول ساتتە اسا كوپ اقشاسىن ءبىر-اق سالعان ءبىر ۇيعىر ساۋداگەرىنىڭ ۇتىسىنا شىلاپشىن، تاراق سياقتى مايدا-شۇيدە زاتتار عانا شىققان ەكەن. «مال اشۋى – جان اشۋى» دەگەن الگى ۇيعىر كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا وزىنە قول سالىپتى. قانجارداي جالاڭداعان قاساپ پىشاعىن الىپ شىعىپ، ءوز قارنىن ءوزى جارىپتى. جول جيەگىندەگى بەتون ارىققا قۇيىلعان قانىن كورگەن قازاقتار شوشىنىپ، كەيىن قاراي دۇركىرەي ىعىسىپتى. ءدال وسى ءساتتى كوزىمەن كورگەن ءادىل دوسىم كەيىن ماعان ەزۋى كوپىرشي اڭگىمەلەپ بەردى.
كونەلەر ايتاتىن «دۇنيە – بازار» دەگەن وسى دا...
سول كۇنى كەشكە قاراي ءبىزدىڭ شاڭىراققا قۋانىشتى حابار جەتتى. العاشقى سۋىرعان ەلۋ بيلەتتەن ەكى تاراق قانا شىعىپ، كوڭىلى قالعان اكەم كەيىن قاراي ىعىسا بەرگەندە، ەركە ءىنىم جۇرمەي تۇرىپ الىپتى. كەنجەسىنىڭ كوڭىلىن قيماعان اكەم ناراۋ كەيىپپەن بەس بيلەتتىڭ اقشاسىن قولىنا ۇستاتىپتى دا، ءۇمىت دۇنيەسىنەن كۇدەرىن ۇزبەي، بيلەت بەتىندەگى قارا سىردى تىرناعىمەن اشىپ جاتقان ىنىمە قاراپ تۇرىپتى. ءبىرىنشى، ەكىنشىسىندە ەشتەڭە جوق. ءۇشىنشىسىن اشقاندا، اتەشتىڭ سۋرەتى شىعىپتى.
بۇل دەگەنىڭىز – باس جۇلدە! ياعني، ون سەگىز اتتىڭ كۇشى بار، شاعىن تۇرپاتتى سۋ جاڭا تراكتور!
بۇل ءسۇيىنشى حاباردى بىزگە «بەلەت بازارىنان» ەرتە قايتقان اۋىلداستار جەتكىزدى. نە كەرەك، وسىناۋ دۋلى جاڭىلىق كۇللى تۇرعىننىڭ ساي-سالاسىن كەزىپ كەتتى. تەمىر اتاۋلىعا قۇمار مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك جوق. سول كەزدە اۋىلىمىزدا ءۇش-اق تراكتور بار-تۇعىن. كوكتەم شىعا جەر جىرتىپ، ودان قالسا تاۋ جاققا ءۇي كوشىرەتىن تراكتورشىلاردىڭ قولى ءبىر بوساماي جۇرەتىن. مەنىڭ كوزىمە ولار اسا بەدەلدى ادامدار كورىنەتىن. ايتۋلى ولجانى اۋدانعا بارعان سول ءۇش تراكتورشىنىڭ بىرىنە ايداپ اكەلۋگە تابىستاعان اكەم، سوڭى تۇماندى جاڭبىرعا اينالعان كۇزدىڭ سۇرى كەشىن جامىلىپ، ءىنىم ەكەۋى ۇيگە كەلدى.
الدىنا اقتىق بايلاپ، مالمانداي سۋ بولعان ەكى جىگىت اۋىلعا ءتۇن ورتاسىندا جەتتى. ۇيقىنى ۇمىتىپ، ولاردىڭ كەلۋىن ءتورت كوزبەن كۇتكەن ءبىزدىڭ قۋانىشتان ەسىمىز شىققان. مارقۇم جەزدەم دە سول بەرەكەنىڭ ىشىندە، اسا ءبىر ىقىلاسپەن قوناقتاردى كۇتىپ بىرگە ءجۇردى. ەت اسىلىپ، شاشۋ شاشىلدى. ۇيگە جينالعان كورشىلەر دۋمانداتىپ، تاڭ اتا تارقاستى.
ەسىگىمىزدىڭ الدىندا كۇنگە شاعىلىسا جارقىراعان قىزىل تراكتوردىڭ قىزىعى اي بويى تارامادى. ارينە، قۇر تراكتوردىڭ وزىمەن كوپ تىرلىك بىتپەيدى. ەندى وعان تىركەمە جاساتۋ كەرەك. ول شاقتا تاۋلى اۋىلدان قاجەتتى تەمىر-تەرسەكتەردى تابۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولاتىن. سوعىس اياقتالعان جىلدارى ورىستار ۋران كەنىن الۋ ءۇشىن تاۋ جاستاي سالعان كوكتوعاي كەن قالاشىعىندا يەن قالعان تەمىر قورشاۋلى ۇيلەر، تسەحتار مول ەدى. تىركەمەگە كەرەك قوس دوڭعالاق پەن ارقاۋ تەمىرلەر ءبىر تابىلسا، تەك سول جاقتان عانا كەزدەسەدى.
قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا قاراي اكەم جول قامىن جاسادى دا، جەزدەم ەكەۋمىزدى كوكتوعاي باسىنداعى جىڭگەدە وتىراتىن شەشەمنىڭ اعاسىنا، ناعاشىمىزدىڭ ۇيىنە جۇمسادى. الدىن-الا كەلىسىپ قويعان، ناعاشىم جيناپ قويعان قاجەتتى دۇنيەلەردى الىپ كەلۋىمىز كەرەك. ەكى ورتا الىس، اتتى ادامعا كۇنشىلىك جول.
مەنىڭ ەكى كۇندىك دەمالىسىما تۋرالاپ، تاڭ اتا جولعا شىقتىق. ءبارى ەسىمدە: ول كۇن قاراشانىڭ جيىرما بەسى، كۇن ساتىنە سەنبى ەدى. قاتەرى كوپ جولعا دايىندالعان ەكەۋ – قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن، ۇزىنتۇرا جەزدەم; الدى-ارتىن ءالى باجايلاپ ۇلگەرمەگەن، سەگىزىنشى كلاستا وقيتىن جۇقا سارى بالا ەدى. جاز بويى ەگىس باسىندا، موينىنان قامىت، ارقاسىنان اربا تۇسپەي، ابدەن ارىقتاعان تورى اتىما دەگەن سەنىمىم دە ازداۋ ەدى.
كەشتەتە جىڭگە اۋىلىنداعى ناعاشىمنىڭ ۇيىنە جەتىپ ءبىر ءتۇن قوندىق تا، قوراعا جيناپ قويعان تەمىر-تەرسەك، دوڭعالاقتاردى ەسكى اربامىزعا تيەپ الىپ، كوكتوعاي قالاشىعىنا تۇستىك. ماقساتىمىز – ۇيدەن شىعاردا قالتاما اكەم سالىپ بەرگەن تيىن-تەبەنگە ۇيعىر اسحاناسىنان تويىپ تاماقتانىپ الىپ، تۇنگە قالماي ۇيگە جەتۋ. ەندى باستالعان سۇركەي قىستا، اق ايازدا ساۋداسى دۇركىرەگەن مامەت احۋننىڭ شاعىن اسحاناسىنا كەلدىك. الاسا ەلەكتر باعانىنا جۇرىستەن قاجىعان اتىمدى بايلاپ، ارتىما بۇرىلسام، جەزدەم اسحانا ارتىنا قاراي بۇرىلىپ بارادى ەكەن. تابيعي قاجەتىن وتەۋگە كەتكەنىن ءبىلدىم دە، سول جەردە كۇتىپ تۇرا بەردىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ۇيتقىعان جەلدەن توڭازىپ، جاعامدى كوتەرىپ الدىم. ودان ءارى كۇتۋگە شىدامىم جەتپەي، اسحانا ارتىنا بۇرىلعانىم سول ەدى، ەتپەتتەي قۇلاپ جاتقان جەزدەمدى كوردىم. زارەم ۇشىپ كەتكەنى سونشالىق، جۇگىرىپ جانىنا بارىپ، يىعىنان تارتىپ، شالقاسىنان جاتقىزدىم.
اۋزى كوپىرشىگەن قىزىل قان. تالما اۋرۋى بارىن، ول ۇستاپ قالسا، كەز-كەلگەن جەردە جىعىلىپ قالاتىنىن بىلەتىنمىن. العاشىندا نە ىستەرىمدى بىلمەي ساسقالاقتاپ قالدىم دا، باس كيىمىن جاستاپ، قولعابىممەن اۋزىنداعى قاندى ءسۇرتتىم. بۇرىشتا سەرەيىپ تالىپ جاتقان ادامدى ەشكىم كورمەسە كەرەك، قولدارى سۋىقتان قاتىپ قالىپتى. ەسىمە وسى تۇسقا جاقىن ماڭداعى اكەمنىڭ دوسى تۇسە كەتتى. ويلانىپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق، جۇگىرىپ سوندا باردىم. اكەمنىڭ دوسى ۇيىندە جوق، مەنەن بىرەر جاس ۇلكەن ۇلى عانا بار ەكەن. ءبىردىڭ باسىن، ءبىردىڭ اياعىن ايتىپ، تۇسىندىرگەندەي بولدىم. جىلدام كيىنگەن ول ەسىگىن اشىق قالدىرعان بويى ماعان ەرىپ جۇگىرە جونەلدى. القىنىپ جەتكەنىمىزدە، الگىندە جىعىلعان جەرىندە جەزدەم جوق. ورنىندا قارعا ءسىڭىپ سوقتالانعان قان ىزدەرى، اۋىزىن سۇرتكەندە جۇققان قىزىلكۇرەڭ داقتارى بار ءبىر سىڭار قولعابىم عانا جاتىر.
جاعالاي ىزدەدىك، تاپپادىق. اسحانا الدىنداعى تارلاۋ كوشە بىرتىندەپ كەڭەيىپ، ارعى جاعاعا وتەتىن ەسكى اعاش كوپىرگە جالعاناتىن. نەگە ەكەنىن قايدام، جۇرەگىم سولاي قاراي الىپ ۇشتى. ەكەۋلەپ جۇگىرىپ كەلەمىز. قازاقتار مەن قىتايلار اراسىنداعى تالاي قىرعىن سوعىستارعا كۋا بولعان اعاش كوپىردەن وتە بەرە، الىستان قاراڭداعان جەزدەمنىڭ سۇلباسىن تانىدىم.
قاسىنا بارىپ:
– ءجۇرىڭىز، ارباعا بارايىق. تاماق ءىشىپ الىپ، ۇيگە قايتايىق، – دەدىم.
– ارباڭ قايدا، ۇيىڭە ءوزىڭ بارا بەرسەڭشى...
ءجۇر-جۇرلەپ قولىنان تارتامىن، ول بولسا العان باعىتىنان قايتپايدى.
ەكەۋلەپ ءجۇرىپ، ارتقا قايتۋعا كوندىردىك. جەزدەمنىڭ تالما ارۋى ۇستاعاندا وسىلاي ۋاقىتشا ەسىن جيناي المايتىنىن جولدا كەلە جاتىپ ءتۇسىندىم.
اۋىر جۇكتەن بەلى تالىپ، ءتورت اياعىن كەزەك كوتەرىپ، جالىن قىراۋ شالعان كونبىس تورى اتىم ورنىندا بايلاۋلى تۇر ەكەن. ماناعىداي ەمەس، جاعالاي بايلانعان اتتار مەن كىسى قاراسى كوبەيىپ كەتىپتى. سول جەردەن جيەن اعاما كەزدەسىپ قالدىم. كەشە عانا اپايىما امانداسىپ، جۇزدەسىپ شىققامىز. جەزدەمدى اۋرۋحانا اپارۋ كەرەك ەكىنىن ايتىپ، بولعان جاعدايدى باياندادىم. كۇن جەكسەنبى بولعاندىقتان، ەمحانادا دارىگەر از بولاتىنىن، سوندا دا ءبىر تانىسىنا ءوتىنىپ كورەتىنىن ايتىپ، ءوزى باستاپ، ەمحاناعا تارتتىق.
كەزىندە دۇرىلدەگەنىمەن، قازىر سىرى كەتىپ، توزعان ەمحانا الدىنا اربانى قالدىرىپ، جاياۋلاي كىردىك. تانىس دارىگەردى ەرتىپ، جيەن اعام دا جەتتى. وتا بولمەسىنە جەزدەمدى الىپ كىرگەن ول اينەك سىنىقتارى تىلگەن يەگىن تىگىپ، جاقسىلاپ تاڭىپ بەردى.
قىستىڭ قىسقا كۇنى تەز اۋىپ كەتتى. جيەن اعاما راحمەت ايتىپ، ءۇي جاقتى بەتكە الدىق. جولاي ءبىر اسحاناعا سوعىپ ىستىق شاي ىشكەن بولساق تا، جەگەنىم جەلىم بولىپ مەن ءجۇرمىن. قالاشىقتان شىعا بەرىستە «داۋان» دەپ اتالاتىن بيىك اسۋعا جەتكەندە كۇن كەشكىرە باستادى. تاۋ ەتەگى تولا قىتايلاردىڭ مولاسى. جولعا تىم جاقىنداپ كەتكەن زيراتقا باجايلاي قاراپ، قۇلپىتاستارعا كوز جۇگىرتىپ، وقىپ كەلەمىن. ءار قۇلپىتاس الدىندا شاشىلعان گۇلدەر مەن اراق قۇمىرالارى، تاماق ىدىستارى بار ەكەن. ولاردىڭ ءدىني سەنىمى بويىنشا، ارۋاقتار تىرىلەردەن تاماق، و دۇنيەگە قاجەتتى اقشا سۇرايدى. سول ءۇشىن قابىر باسىنا ءار ءتۇرلى تاعامدار قالدىرىپ، اقشا بەينەسىندە قيىلعان قاعازداردى ورتەيدى. ايگىلى قىتاي جازۋشىسى لۋ ءشۇننىڭ «ءدارى» دەگەن اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇسىپ، بويىمدى ازداپ ۇرەي بيلەدى. اڭگىمە مازمۇنىندا قىتايلار وكپە اۋرۋلارىنا ادام قانى ەم بولادى دەپ ەسەپتەيدى ءھام سولاي داقپىرت تاراتادى. ۇكىمەتتەگى جەندەتتەر اقشا تابۋ ءۇشىن جازىقسىز ادامداردى ولىمگە ۇكىم ەتەدى دە، قالا سىرتىنا اپارىپ باسىن شابادى. قاننىڭ تامشىسىنا دەيىن قالدىرماي قۇيىپ الىپ، وكپە اۋرۋلارى تاراعان، جوقشىلىقتان ءسىڭىرى شىققان حالىقتىڭ قالتاسىن قاعىپ، قىمبات باعاعا ساتادى.
اسۋدان اسقانشا اتقا اۋىر بولماسىن دەپ جاياۋلاپ، ارباعا جاناسا ءىلبىپ كەلەمىن. اۋىر وي ەڭسەمدى باسىپ، بويىمدى قورقىنىش بيلەپ العان. ول قورقىنىش، الدىمىزدا كەزدەسەر ەكىنشى قيىندىق – «كۇرەكتى» اسۋىنان ءوتۋ. وقتا-تەكتە بولماسا، ول جاقتان كەشكە قاراي ادام پەندەسى جۇرە بەرمەيدى. «سايتان اسۋ» دەگەن ەكىنشى اتى بار، جىن-شايتاندار تۋرالى نەبىر ۇرەيلى اڭىزدارعا تولى اسۋدان بۇگىن وتە الاتىنىمىزعا سەنبەي كەلەمىن. جاراقاتىنان كوپ قان اعىپ، اربا ۇستىندە ءۇنسىز مۇلگىپ، السىرەپ كەلە جاتقان جەزدەمنىڭ ءتۇرى اناۋ. ابدەن ارىقتاپ، اشىققان، قاجىعان تورى اتىمنىڭ كۇيى مىناۋ.
العاشقى اسۋدان اسقان سوڭ ەڭىسكە قاراي ءجۇرىسىمىز ونە باستادى. ويىما جولداعى ءسورتى قىستاعىندا تۇراتىن اپايىمنىڭ ءۇيى ءتۇستى. سوندا تۇنەپ، اتتى جەمدەپ، دەمالدىرىپ الىپ، ەرتەڭگى جارىقتا ساپارىمىزدى قايتا جالعاستىرۋ. ويىمدى جەزدەمە ايتىپ ەدىم، ول كونبەدى. «ساباعىڭنان قالىپ قوياسىڭ، سونىمەن قاتار، اكە-شەشەڭ الاڭدايدى. نە دە بولسا تۇندەلەتىپ جەتىپ الايىق» دەدى.
سايتان اسۋعا جەتكەنشە جول كۇدىرلەنىپ، ءورلى-قىرلى سوقپاققا اينالادى. بەر جاعى تەرەڭ شاتقال. بۇل توڭىرەك ءوزى سانقيلى وقيعالار مەن اڭىزدار مەكەنى. بۇل اسۋدا ەرتەرەكتە ەل اعالارىنىڭ قاتال ۇكىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، سىرتىنان اتىپ ولتىرىلگەن «شاكىر وقيعاسى» ءالى كۇنگە ەل ەسىندە. قازىر سول اينالما «شاكىر تۇمسىعى» دەپ اتالادى. ودان كەيىنگىسى شىلىكتى اڭعار. كەزىندە قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن قازاق ساربازدارى بەس جۇزگە جۋىق قىتاي اسكەرىن سول اڭعاردا قاماپ، قىرىپ تاستاعانىن اتامنان تالاي ەستىگەمىن. اقجوڭقا ادام سۇيەكتەرى بەرتىنگە دەيىن شاشىلىپ جاتاتىن ەدى دەيتىن كورگەندەر. ال اسۋ تۇبىندەگى يەن قالعان تاسقورا ناعىز جىن-شايتانداردىڭ ويناعى دەيتىن اۋىل ادامدارى. سونىمەن قويماي، سەكسەنىنشى جىلداردا وتكىزىلگەن اسكەري جاتتىعۋ كەزىندە جارىلماي قالعان سناريادتاردى بىلمەيتىن تالاي قازاق ويناپ وتىرىپ، جارىلىپ ولگەن.
وسى اسۋدا وتكەن كوپ وقيعالاردىڭ ءبىرى ءارى قايعىلىسى جەتى-سەگىز جاسار كەزىمدە بولعان ەدى. وسى جولدىڭ بويىندا كەتىپ بارا جاتقان كورشى قىستاقتاعى كىسى ۇشى ءسۇيىر، ادەمى ءبىر زات تاۋىپ الدى. قاسىنداعى جولداسى «وعان جولاماڭىز!» دەسە، اناۋ كونبەيدى. اتتان ءتۇسىپ، قىزىقتاپ كوتەرىپ كورسە، سالماعى اجەپتاۋىر. قورجىنعا سالۋعا كەلمەيدى، ەر الدىنا وڭگەرىپ الۋ دا ىڭعايسىز. سونىمەن، ءىشىن اشىپ كورمەك بولادى. پىشاعىن ورتان بەلىندەگى جىگىنە قويىپ، تاسپەن ۇرادى. گۇرس ەتكەن داۋىس شىعىپ، ات-ماتىمەن قوسا كۇل-تالقانى شىعادى. الىستان بارلاپ، شەتتە تۇرعان جولداسى جەڭىل جارالانىپ، امان قالعان. سول كىسى قايتىس بولعان جەرگە كەسەك تاستاردان قورالاپ قويىلعان بەلگىنى وتكەن سايىن كورەتىنمىن. كەشە وسىلاي كەلەر جولدا تاعى كوردىم.
سان قيلى وقيعالار كوز الدىمنان تىزبەكتەلە ءوتىپ، يەسىز تاسقوراعا دا جەتىپ قالىپپىز. شۋدالانعان جۇقا بۇلتتاردىڭ ارعى جاعىنان كورىنگەن اي ءالسىز نۇرىن توگىپ تۇر. مىنەر جاق بەتتەن، جول جيەگىنە تۇسكەن سۇرعىلت كولەڭكەمە قاراۋدان دا قورقامىن. جان پەندەسى جوق يەن اسۋ ەتەگىندە اربا دوڭعالاقتارىنىڭ سىقىر-سىقىر داۋىسى زورايىپ ەستىلەدى. اندا-ساندا ۇيىتقىپ سوققان جەڭىل بوران بىردە باياۋلاپ، بىردە كۇشەيەدى. سارى ىشىككە ورانىپ العان جەزدەم تەرىس قاراپ، بىردەڭەلەردى كۇبىرلەپ وتىر.
تاسقورادان وتە بەرە باستالاتىن بيىك دوڭگە كەلگەندە، الدەنەدەن سەكەم الا وقىس ۇرىككەن اتىم شىدبىردى جۇلقا تارتىپ، جول جيەگىنە ىعىستى. ەسىمدى جيناپ، ايقايلاپ داۋىس بەردىم. قوس قۇلاعىن قايشىلاپ، جان-جاعىنا ەلەڭدەگەن جانۋار ەسىن جيعانداي ءبىر سىلكىنىپ الدى دا اسۋعا قاراي تىكە تارتتى. تىم بيىكتەپ كەتەتىن تاۋدىڭ ءيىر-قيىر تاستاق جولىندا اربادان ءتۇسىپ، جاناسا جارىسىپ مەن كەلەمىن. ءالى قۇرىعان جەزدەمنىڭ اربادان ءتۇسىپ جۇرەرگە ءحالى دە جوق. بار سەنەرىم – بەلدىگىمە سالاقتاتىپ تاعىپ العان مىس ساپتى ۇلكەن پىشاق. قاتتى اشىعا قويماسا دا، وڭاي جەم ىزدەگەن تاۋ بورىلەرى ەتەكتەگى ەلدىڭ ازىن-اۋلاق قاراڭ-قۇراڭىن تورۋىلدايتىن كەزى وسى ۋاقىتقا تۇسپا-تۇس كەلەتىن ەدى. «نە بولسا دا، قاسقىر بولار» دەگەنگە جورىپ كەلەمىن.
ۇزاق جۇرىستەن ابدەن بولدىرىپ، الگىندە عانا ءىلبىپ كەلە جاتقان تورى اتىم تاسقورا جانىنان ۇرىككەلى جان-جاعىنا ەلەڭدەپ، ءجۇرىسى شيراي ءتۇستى. قۇنان كۇنىنەن سىرالعى جانۋارىم مەنىڭ جارىقشاقتانا شىققان بالا داۋىسىمنان جۇرىسىنە جىلدامدىق قوسىپ، جان-جاعىنا ەلەڭدەپ كەلەدى. كەسەك تاستاردان ورعىعان اربانىڭ ۇستىندەگى تەمىرلەر بىرتىندەپ ارتقا سىرعىپ، ەكى وقتىعى كوتەرىلگەن اربانىڭ جايىن دا ءبىلىپ كەلەمىن. اسۋ ۇستىنە امان جەتسەك، جانۋاردىڭ بەلىن بوساتىپ، جۇكتەردى رەتتەپ الۋ ويىم بار.
ونداعان اينالمادان امان ءوتىپ، اسۋ باسىنا دا شىقتىق-اۋ. قامشىلار جاعى قيا بەتكەيلى اسۋدىڭ جولىندا جۇگى اۋعان اربا ءسال شەتكە شىقسا بولدى، ءبىتتى دەي بەرىڭىز، سوناۋ-ۋ-ۋ-ۋ ەتەكتەن ءبىر-اق كورەسىز!...
ول قاتەردەن دە امان وتتىك. اسۋ ۇستىندە قارا جەل ازىناپ تۇر. ارت جاعىمىزدا سوناۋ الىستا، اتامزامانعى جەر سىلكىسىسىنەن پايدا بولعان، جۇمباق «كوكتوعاي كولى» اي ساۋلەسىمەن ايناداي جارقىرايدى. ودان بەرگى شاتقالدا از كىناسى ءۇشىن اتىلعان شاكىر اتايدىڭ، بەس جۇزگە جۋىق قىتاي اسكەرىنىڭ، سناريادتان جازىم بولعان كورشى قىستاقتاعى كىسىنىڭ ارۋاقتارى ءبىزدى قۋالاپ كەلە جاتقانداي مازاسىز كۇيگە ءتۇستىم. ات ارقاسىن سۋىتىپ، اربانىڭ اۋىپ قالعان جۇگىن قايتا رەتتەپ، اۋىلدى بەتكە الدىق. اسۋدان تۇسە بەرىستە جول ەكىگە ايىرىلادى. ءبىرى – مەن وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ديىرمەنگە ۇن تارتتىرا بارىپ، قايتاردا اداسىپ كەتەتىن «كاسىپ-3» اۋىلى جاققا، ەكىنشىسى – ءبىزدىڭ اۋىلعا باستايدى. اسپان ءجۇزى شۇيكە بۇلتتاردان بىرتىندەپ ارىلىپ كەلەدى ەكەن. اي باتۋعا شاق تۇر. مۇنار باسا تۇنەرگەن باتىس جيەك ۇرەي شاقىرادى.
كەنەت ايىرىق جولدان وتە بەرگەندە ات تىك شاپشىدى دا شىلبىردى جۇلقا، جول جيەگىنە قاراي تاعى ىعىستى. الدىڭعى جاققا باجايلاپ قاراپ ەدىم، سۇمدىق... بويى ەكى مەترگە جۋىق، ۇزىن قارا سەڭسەڭ ىشىك كيگەن بىرەۋ ءبىزدى قيمىلسىز كۇتىپ تۇر.
جەزدەمە بۇرىلىپ، "جەتى تۇندە جول توسقان بۇل كىم ەكەن؟" – دەدىم كۇبىرلەي. داۋىسىم قۇمىعا شىقتى.
– تۇندەلەتىپ جۇرگەن جولاۋشى بولار...
داۋىسى سەنىمسىز ءارى ۇرەيلى شىقتى.
– ات ۇركىپ الدىعا باسپاي تۇر. بارىپ سويلەسىپ كورەسىز بە؟
– جوق! شىلبىرىڭا مىقتاپ يە بول دا، سويلەمەي جۇرە بەر. وعان قاراۋشى بولما! ارباعا نىقتاپ وتىرىپ ال.
ارامىزداعى از-كەم ءتىل قاتىسۋ وسى بولدى. مانادان بەرى جەزدەمنىڭ كۇبىرلەپ دۇعا وقىپ كەلە جاتقانىن ەندى ءتۇسىندىم. وڭ قولىما پىشاعىمنىڭ ءجۇزىن كوككە تاس قىپ ۇستاپ، سول جاق شىلبىردى بىلەگىمە وراپ، اتقا اياماي قامشى باستىم. تىك شاپشىعان جانۋار قۇمالاقتاپ جىبەردى دە، ءبىر ورعىپ العا جىلجىدى. جول توسقان ۇزىنتۇرا سول ورنىندا ءۇن-ءتۇنسىز، قيمىل-قىبىرسىز ءالى تۇر. ارامىزدا 3-4 ادىمداي جەر قالعاندا جەزدەمنىڭ «قاراۋشى بولما!» دەگەنىن ۇمىتىپ، وعان بۇرىلىپ، كوز جىبەرىپ ۇلگەردىم. كوزىم الداماپتى، باسىنا تۇلكى تىماعىن باسا كيىپ، بەلىنە اپپاق سالدەبوز وراعان، ۇزىنتۇرا ساقالدى شال. دەسە دە ءتۇرىن انىقتاپ كورە المادىم.
– ءاي، بالالار، توقتاي تۇرىڭدارشى، – دەدى الگى شال، – كوكتوعايدان كەلە جاتىر ەدىم، اسۋ ۇستىنە شىققاسىن دارەت سىندىرۋعا وتىرعاندا، اتىم ۇركىپ قاشىپ كەتتى. شىلبىرعا يە بولا الماي، ايىرىلىپ قالدىم. اربالارىڭا وتىرعىزا كەتەسىڭدەر مە؟
اربانى اينالىپ، ەكەۋىمىزدىڭ تۇرىمىزگە ءۇڭىلىپ، باجايلاپ قاراپ شىقتى.
– اسسالاۋماعالايكۋم، ابە! جەتى تۇندە يەن اسۋدا نە قالىعان ادام دەسەك، ءسىز ەكەنسىز عوي، – دەدى جەزدەم، – وتىرىڭىز. كوكتەرەككە دەيىن جەتىپ الساڭىز، ارى قاراي ءۇيىڭىز اتتام جەردە عوي.
جەزدەم ونىمەن تانىس بولىپ شىقتى. ەكەۋىنىڭ قىسقا اڭگىمەسىنەن كورشى اۋىلداعى ابىلقاق دەگەن كىسى ەكەنىن ءبىلدىم.
شال مەنىڭ ارت جاعىمداعى بوس ورىنعا ىرعىپ ءمىندى.
الدىڭعى بوس ۇرەيدەن بە، بويىم توڭازىپ، دەنەم قالتىراپ، ءالى دە جۇرەگىم تۇرشىگىپ ءتۇر. اربادان سالاقتاعان اياعىمدى جالما-جان جيناپ ۇلگىردىم. جەزدەمە قاراسام، ءبىر قالىپپەن قۇران سۇرەلەرىن ۇزبەي وقىپ وتىر. داۋىسى انىق ەستىلەدى. اسۋدىڭ ارعى بەتى جايداق جول، ودان ارمەن ەگىس اتىزى باستالادى دا، ءبىر ساعاتتىق جۇرىستەن سوڭ اۋىل كورىنەدى. تاستاعى از، ەڭكەيىس جولعا ىلىنگەن تورى اتىم زاۋ جەلىسكە باستى-اۋ ءبىر. سوڭعى كۇشىن جيعانداي، قامشى كوتەرتپەي زۋلايدى. ۇشەۋىمىز دە ۇنسىزدىك.
اي الدەقاشان باتىپ كەتكەن. ءتۇن ورتاسى اۋىپ، توڭىرەكتى قاراڭعىلىق تۇمشالاعان. قارعىس اتقان اسۋدان الدەنەشە شاقىرىم ۇزاعان سوڭ بارىپ تىلگە كەلدىم.
– اتا، اتىڭىز قاشىپ قايدا بارادى دەيسىز؟ ءبىزدىڭ قىستاقتاعى ءشوپ قورالاردىڭ بىرىنە توقتار. ايتپاقشى، قامشىڭىز قايدا؟، – دەدىم ىشىمدەگى ءبىر كۇدىك سەيىلمەي.
– ءيا، بالام. ۇزاپ قايدا بارار دەيسىڭ. اسۋ باسىنا القىنىپ جەتكەنىمىز سول ەدى. ارتقا كەتكەن ەرىن ءتۇزىپ، ايىلىن توستەن تارتتىم دا، قامشىمدى ەردىڭ قاسىنا ىلە سالىپ ەدىم. نەدەن ۇرىككەنىن بىلمەيمىن تالاق كەلگىردىڭ...
– اعا، – دەپ جەزدەمە قارادىم، – قولىم قارىسىپ، اشىلماي قالىپتى. پىشاقتى الا الماي قويدىم.
ورنىنان ەپپەن تۇرىپ، ماعان جاقىنداعان جەزدەم وڭ قولىمدى ۋقالاي بەردى. سۋىقتان مۇزداپ كەتكەن بىلەگىم وزىمدىكى ەمەس سياقتى. قولىمدى تىزەسىنە قويىپ، ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت ۋقالاعان سوڭ قارىسقان ساۋساقتارىمدى اشىپ، پىشاقتى الدى. سۋىقتان جانسىزداپ كەتكەن ساۋساقتارىم يكەمگە كەلەر ەمەس. شىلبىردى ءوز قولىنا العان جەزدەم ىشكى جەڭىل شاپانىن شەشىپ، ماعان كيگىزىپ قويدى. الدەن ۋاقىتتا اۋىلدىڭ سۇلباسى قىلاڭ بەردى. ەل الدەقاشان جاتىپ قالعان. سىرقات ادامدارى بار بىرەر ءۇي بولماسا، وزگە شام جارىعى كورىنبەيدى.
«قۇرمانباي تامىنا» جەتكەندە الگى كىسى بىزگە قوشىن ايتىپ ءتۇسىپ قالدى. – قاسقىر جەگىردى وسى توڭىرەكتەن تاۋىپ الارمىن. ال، جولدارىڭ بولسىن، بالالار!
زار جەلىسكە باسقان ات اۋلامىزعا كىرىپ ءبىر-اق توقتادى. ءبىزدىڭ تورگى ءۇيدىڭ شامى سامالاداي جانىپ تۇر ەكەن. اربا داۋىسىن ەستىگەن اكەم مەن شەشەم بىردەي جۇگىرىپ تىسقا شىقتى. ولارمەن ىلەسە كورشىمىز ءباتىش اپاي دا كورىندى. ءبىزدىڭ كەشىككەنىمىزگە الاڭداپ، «انە كەلەر، مىنە كەلەر» دەپ كۇتۋمەن ءتۇن اۋدىرعان سياقتى.
جەزدەم اربادان تۇسە سالا اكەمە بولعان جايدى قىسقاشا بايانداپ شىقتى. يمانىن ۇيىرگەن ءباتىش اپايىم تونار پەش ۇستىندەگى قۇرىم كيىزدەن كەسىپ اكەلىپ، تۇتاتىپ، ءبىزدى الاستاپ جاتىر.
– ويبۋ، تالما اۋرۋىڭ تاعى ۇستاپ، جىعىلعان ەكەنسىڭ عوي. دارىگەر قايىناعاڭا امان جەتتىڭ عوي. ەندى الاڭداۋدىڭ ءجونى جوق...
اپاي سويلەي ءجۇرىپ، بىزگە ىلەسە كىردى.
كىرەبەرىستەگى ۇلكەن ايناعا قاراسام، ءجۇزىم تۇز سىڭگەن تۋلاقتاي اعارىپ كەتكەن ەكەن. بويىمىزدى جىلىتىپ الىپ، تىسقا شىعىپ اتتى دوعارىپ، جابۋلادىق تا اكەم ەكەۋىمىز قوراعا قاراي جەتەكتەدىك. بايقۇس جانۋار كۇندەلىكتى ۇيرەنگەن قوراسىنا كىرمەي، شاپشۋىرلاي بەرەدى. ارى-بەرى تارتقىلاپ، اقىرى بولماعان سوڭ كورشى ۇيگە، اكەمنىڭ اعاسىنىڭ اتىنىڭ قاسىنا الىپ كەلدىك. شانەي اتامنىڭ كارى اقتاناۋى بىزگە ناراۋ عانا ءبىر قاراپ قويدى دا، مۇلگىگەن بويى تۇرا بەردى.
اتتى قوراعا قاماپ ۇيگە كەلدىك. شەشەم مەنى پەش تۇبىنە وتىرعىزىپ، اينالىپ-ءۇيىرىلىپ جاتىر. ءبىر كەسە شاي ءىشتىم دە جاتىپ قالدىم. بىراق، ۇيقىم ۇيقى بولمادى. سان ءتۇرلى سارساڭ ءتۇس كورىپ، قايتا-قايتا ويانا بەردىم.
ەرتەسى ساباققا بارا المادىم. ورنىمنان جايىراق تۇرىپ، مەڭ-زەڭ كۇيدە قورا جاققا بەتتەدىم. شانەي اتام تورى اتىمدى اكەلىپ، مايا تۇبىندە اينالسوقتاپ ءجۇر ەكەن. مەنى كورىپ وقىرانعان جانۋار جانىما كەلىپ، كەۋدەمنەن يىسكەدى.
بۇرىن ۇيپا-تۇيپا بولىپ جۇرەتىن جالىنا كوزىم تۇسكەن ەدى، سەلك ەتتىم. جانۋاردىڭ جالىن كەكىلىنەن شوقتىعىنا دەيىن قىزدىڭ شاشىنداي بىركەلكى ەتىپ ءورىپ كەتىپتى!
– كەشە تۇندە سەندەرگە جولدان بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسكەن جوق پا؟ – دەپ سۇرادى اتام.
– ءيا، كەزدەستى، ۇزىن بويلى شال. تۋرا كۇرەكتىنىڭ ۇستىندە، جولدىڭ كوكتەرەككە بۇرىلار تۇسىنان جولىقتى. جەزدەم تانيدى ەكەن. كورشى قىستاقتاعى ابىلقاق دەگەن شال. اسۋدا اتىنان ايىرىلىپ قالىپتى. سوسىن ءبىزدىڭ ارباعا وتىرىپ كەلدى دە «قۇرمانباي تامىنان» ءتۇسىپ قالدى.
– ءاپ، بالەكەت! ول ابىلقاق ەمەس، سونىڭ تۇرىمەن كورىنگەن سايتان عوي. ابەكەڭ قازىر قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىر. كۇنى كەشە عانا جۇما نامازىنان قايتار جولدا كىرىپ كوڭىلىن سۇراپ شىققامىن. لاعىنەت پالە جولدان ءتۇسىپ قالماعان، سەندەرمەن بىرگە ارباعا ەرىپ، قوراعا دەيىن كەلىپتى. تۇندە اتتىڭ جالىن ءورىپ كەتكەن سول لاعنەت!، – دەدى اتايىم...
سۋرەت ينتەرنەت جەلىسىنەن
