1919 جىلى 4 ساۋىردە ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى قول قويعان بۇكىل وداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) قاۋلىسىمەن الاشورداشىلارعا كەشىرىم جاسالىندى. ماقسات سول كەزدەگى بيلىك باسىنداعى بولشەۆيكتىك وكىمەتتە ءبىلىمدى ادامداردىڭ از بولۋىنا بايلانىستى، الاشتىڭ ءبىلىمدى ماماندارىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعارۋ ەدى. الەكەڭنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: «نايزانىڭ ۇشى، ايبالتانىڭ جۇزىمەن» كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقان ءاليحان بوكەيحان 1922 جىلدىڭ كۇزىندە ماسكەۋگە جەر اۋدارىلادى.
ءاليحان بوكەيحان كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقانىمەن قازاق ەلىنە، الاشىنا قىزمەت ەتۋدى بورىشىم دەپ سانادى. ماسكەۋگە جەر اۋدارىلسا دا، ەلىنەن حابار ۇزبەگەن ءاليحان جات جەردە ءجۇرىپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرە وتىرىپ، حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ءبىلىمىن وركەندەتۋ جولىندا ەڭبەك ەتەدى.
بولشەۆيكتىك قىزمەتكە بەلگىلى ماقساتپەن ارالاسا باستاعان ا.بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، س.سادۋاقاسۇلى سىندى ارىپتەستەرى ارقىلى ءا.بوكەيحان قازاقستانداعى ساياسي-قوعامدىق، مادەني، ادەبي پروتسەستەرگە باعىت-باعدار بەرىپ، باسشىلىق جاساۋدى جالعاستىرا بەرەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ تىكەلەي باسشىلىق نۇسقاۋىمەن س.اسفەندياروۆ ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن، عۇلاما عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى لينگۆيستيكالىق ەڭبەكتەرى «ءتىل قۇرالى»، «ادەبيەت تانىتقىش» ج.ايماۋىتۇلى «پسيحولوگيا»، م.جۇمابايۇلى «پەداگوگيكا» سەكىلدى عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازسا، سول كەزدەگى جاپ جاس جىگىت قانىش ساتباەۆ ورتا مەكتەپكە ارنالعان «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ شىقتى. وسى كەزدەگى الەكەڭ باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ اتقارعان ءرولىن اعىلشىن عالىمدارى: «وكولو دەستي لەت، ۆپلوت دو ناچالو 30-ح گودوۆ، چلەنى الاشوردى سوحرانيالي پوچتي پولنىي كونترول ناد وبرازوۆانيەم، پرەسسوي ي يزداتەلسكيم دەلوم ۆ كازاحستانە، سلەدۋيا ەدينستۆەننوي تسەلي پريدات سوۆەتسكوي كازاحسكوي كۋلتۋرە وتچەتليۆو ناتسيونالنىي» دەپ، سول كەزدەگى تاريحي اقيقاتتى شىنشىلدىقپەن سيپاتتايدى. ءيا، سول كەزدەگى ۇلت زيالىلارىنىڭ الدىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ەڭ كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلە – بۇل ۇلتتىق ەرەكشەلىك پەن قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، عىلىمعا ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ۇلتتىق بوياۋ، ۇلتتىق ناقىش بەرۋ ەدى. بۇل يگى ءىستىڭ باستاۋىندا ءوز حالقىن جان-تانىمەن سۇيگەن ۇلت كوسەمى، قازاق حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى، ەنتسيكلوپەديست-عالىم ءاليحان بوكەيحان تۇرادى.
ماسكەۋدە ايداۋدا بولعان ءومىرىنىڭ وسى تۇسىندا ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ پەداگوگيكالىق تانىمىن ايقىندايتىن عىلىمي ەڭبەگىن جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە قوسىمشا عىلىمي كومەك رەتىندە «پىلانەتتەر»، «لۋي پاستەر»، «ءبىلىم كۇشى» جانە ساياسي گۋمانيستىك كوزقاراسىن ايقىندايتىن «حاحاس» اتتى ماقالالارىن جازادى.
عۇلاما عالىم ءاليحان بوكەيحانعا پەداگوگيكالىق ەڭبەك ەتەنە جاقىن ەدى. سەبەبى، الەكەڭ 1894 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىن ورمان ەكونوميكاسى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، سول جىلى ومبى قالاسىنداعى تومەنگى دارەجەلى ورمان مەكتەبىنە جۇمىسقا قابىلدانعان سوڭ، مەكتەپتە ەكى جىلداي ءوز ماماندىعى بويىنشا ءدارىس وقىپ، ساباق بەرەدى.
«سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» عىلىمي ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق تاسىلدەردى ءاليحان بوكەيحان بىرەۋدەن ەستۋى بويىنشا، بولماسا ءار عالىمدا بولاتىن عىلىمي تۇيسىك ارقىلى جازعان جوق. ول پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن تىكەلەي ءوزى اينالىسقان 1894-1896 جىلدارى كەزىندەگى تاجىريبەسىنە جانە تەوريالىق عىلىمي دايارلىعىنا سۇيەندى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. سەبەبى، ەڭبەك سونشالىقتى قاراپايىم، ءاربىر مۇعالىمگە تۇسىنىكتى جانە بيىك دارەجەلى عىلىمي نەگىزدە جازىلعان. ەڭبەك وقۋشى بالالارمەن تىكەلەي ارالاسىپ، ساباق بەرەتىن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە عىلىمي مەتوديكالىق نۇسقاۋ ىسپەتتەس. ەڭبەكتە ءا.بوكەيحان ءبىرىنشى كەزەكتە كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان تاجىريبەگە سۇيەنەدى.
«سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگىندە ءاليحان بوكەيحان: «شىن ءبىلىم تاجىريبەدە عانا تۋادى. ءبىلىم جولىنىڭ نەگىزى – ءتاجىريبيا. جاتتاپ الىپ بىلگەن ءبىلىم مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە ەستەن شىعادى دا ۇمىتىلادى. قانداي جاقسى كىتاپ بولسا دا، كىتاپ كىسىنىڭ ءسوزى، ونى بىرەۋ تاپقان. اڭدا ءجۇرىپ كىسى بايلاعان تۇلكى، ءوزىڭ قۋىپ العان تۇلكىگە جەتپەيدى» - دەيدى.
ءبىلىمدى يگەرۋدە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تاجىريبەگە سۇيەنۋ كەرەك. قانداي جاقسى كىتاپ بولسا ول بىرەۋدىڭ ءسوزى ياعني، تەوريا. ال، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، تاجىريبە ارقىلى ءوزىنىڭ كوزى جەتىپ، ەڭبەگىمەن، ءوز بەتىنشە ءوزى تاپقان بىلىمگە ەش نارسە جەتپەيدى، - دەگەن ويدى ءا.بوكەيحان سول كەزدەگى مۇعالىم مەن وقۋشىنىڭ تۇرمىسى مەن پايىم تۇسىنىگىنە لايىقتاپ «ءوزىڭ قۋىپ العان تۇلكىگە جەتپەيدى» دەپ تۇسىندىرەدى.
«ءبىلىم اناسى – ءتاجىريبا» دەگەن ءاليحان بوكەيحان: «جەردى، اۋانى،سۋدى، جاندى، جانسىز ءوزىمىزدى قاماپ العان زاتتى تانۋ تاجىريبەمەن عانا بولادى. بۇ تۋرالى ءتاجىريبا كوزبەن كورگەن، قولمەن ۇستاعاننان باستالادى. اقىل زەرەك تەكسەرىپ، تەرگەپ، تەرەڭ بويلاپ توقىپ، كەستەلەپ كوزبەن كورگەننەن قولمەن ۇستاعاننان قورىتىندى شىعارادى. بۇ نەشە سىننان ءوتىپ، تاسپاداي سىدىرىلىپ، تاياقتاي جونىلىپ، ءبىلىم نەگىزى بولىپ شىعادى. تاجىريبەسىز بىلىمدە نەگىز دە جوق، بەت تە جوق. ءبىلىم اناسى ءتاجىريبا! بالانى باۋلىعان وقىتۋشى ءبىلىم ۇيرەتپەك بولسا، جاتتامانى تالاق قىلادى دا ءتاجىريبا جولىنا تۇسىرەدى. وقىتۋشى ىسىنە شەبەر بولسا، ءوزى دە بالالار دا تابيعاتتى الىپپەدەي وقىپ، اتى بايگەدەن كەلىپ، بۇركىتى تۇلكى العانداي قىزىققا باتادى دا قۋانادى. بالا وقۋعا كۇيى تۇسكەن قارشىعاداي تۇلەپ ۇشادى»، - دەيدى.
پراكتيك-عالىم ءا.بوكەيحاننىڭ ايتۋىنشا مۇعالىم وقۋشىنىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن، جالاڭ تەوريا، جاتتاندى ءسوزدى تاستاپ، وقىتۋشىنىڭ ءاربىر ساباعى سىرتقى ورتامەن، ومىرمەن تىعىز بايلانىستى بولۋى شارت. بۇل ءىس مۇعالىمنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى.
اۋىلداعى مەكتەپتە تابيعات تانۋ تاجىريبەسىن مىنادان باستايدى،- دەگەن عالىم، «سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگىندە وتە ءبىر قىزىقتى جاعدايدى باياندايدى.
ماي ايىندا قولىندا لۋپاسى بار مۇعالىم وقۋشىلارمەن سەرۋەنگە شىعادى. ولار كەلە جاتىپ توبىلعىنىڭ ساباعىندا جابىسقان تارىداي تۇيمەشەك داقتاردى كورەدى.
«بۇل نە؟» دەگەن مۇعالىم سۇراعىنا بالالار: «بۇل جىلاننىڭ سىلەكەيى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇعالىم بالالارعا لۋپامەن سىلەكەيدى كورسەتەدى دە، بۇل جىلاننىڭ سىلەكەيى ەمەس، كوبەلەكتىڭ جۇمىرتقاسى دەپ جاۋاپ بەرىپ، وسى جۇمىرتقادان كوبەلەكتىڭ قالاي شىققانىن باقىلايمىز،-دەيدى.
توبىلعىنى بەلگىلەگەن بالالار ۇيىنە قايتادى. بالالار سىلەكەيدەن كوبەلەك پايدا بولعانعا دەيىنگى وزگەرىستەردى كۇندە كەلىپ باقىلاپ، ءوز كوزدەرىمەن كورەدى. ەڭ سوڭىندا مۇعالىم: بالالار، كوردىڭدەر مە ءبىز:
- شيدەن جىلاننىڭ سىلەكەيى سەكىلدى نارسەنى كوردىك.
- ول بىرنەشە كۇننەن سوڭ جۇمىرتقا بولىپ شىقتى.
- جۇمىرتقا تولعانىپ جۇلدىز قۇرتقا اينالدى.
- جۇلدىز قۇرت ءوسىپ بۇرشاق بولدى.
- بۇرشاقتان كوبەلەك شىقتى.
ن.ماحانوۆ
وقو، سوزاق اۋدانى، تاۋكەنت پوسەلكەسى،
ءى.كەڭەسباەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى