ءاليحان بوكەيحاننىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراستارى

2516
Adyrna.kz Telegram

1919 جىلى 4 ساۋىردە ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى قول قويعان بۇكىل وداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (بواك) قاۋلىسىمەن الاشورداشىلارعا كەشىرىم جاسالىندى. ماقسات سول كەزدەگى بيلىك باسىنداعى بولشەۆيكتىك وكىمەتتە ءبىلىمدى ادامداردىڭ از بولۋىنا بايلانىستى، الاشتىڭ ءبىلىمدى ماماندارىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعارۋ ەدى. الەكەڭنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: «نايزانىڭ ۇشى، ايبالتانىڭ جۇزىمەن» كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقان ءاليحان بوكەيحان 1922 جىلدىڭ كۇزىندە ماسكەۋگە جەر اۋدارىلادى.

ءاليحان بوكەيحان كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتۋدەن باس تارتقانىمەن قازاق ەلىنە، الاشىنا قىزمەت ەتۋدى بورىشىم دەپ سانادى. ماسكەۋگە جەر اۋدارىلسا دا، ەلىنەن حابار ۇزبەگەن ءاليحان جات جەردە ءجۇرىپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرە وتىرىپ، حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ءبىلىمىن وركەندەتۋ جولىندا ەڭبەك ەتەدى.

بولشەۆيكتىك قىزمەتكە بەلگىلى ماقساتپەن ارالاسا باستاعان ا.بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتۇلى، ج.ايماۋىتۇلى، س.سادۋاقاسۇلى سىندى ارىپتەستەرى ارقىلى ءا.بوكەيحان قازاقستانداعى ساياسي-قوعامدىق، مادەني، ادەبي پروتسەستەرگە باعىت-باعدار بەرىپ، باسشىلىق جاساۋدى جالعاستىرا بەرەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ تىكەلەي باسشىلىق نۇسقاۋىمەن س.اسفەندياروۆ ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن، عۇلاما عالىم ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى لينگۆيستيكالىق ەڭبەكتەرى «ءتىل قۇرالى»، «ادەبيەت تانىتقىش» ج.ايماۋىتۇلى «پسيحولوگيا»، م.جۇمابايۇلى «پەداگوگيكا» سەكىلدى عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازسا، سول كەزدەگى جاپ جاس جىگىت قانىش ساتباەۆ ورتا مەكتەپكە ارنالعان «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ شىقتى. وسى كەزدەگى الەكەڭ باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ اتقارعان ءرولىن اعىلشىن عالىمدارى: «وكولو دەستي لەت، ۆپلوت دو ناچالو 30-ح گودوۆ، چلەنى الاشوردى سوحرانيالي پوچتي پولنىي كونترول ناد وبرازوۆانيەم، پرەسسوي ي يزداتەلسكيم دەلوم ۆ كازاحستانە، سلەدۋيا ەدينستۆەننوي تسەلي پريدات سوۆەتسكوي كازاحسكوي كۋلتۋرە وتچەتليۆو ناتسيونالنىي» دەپ، سول كەزدەگى تاريحي اقيقاتتى شىنشىلدىقپەن سيپاتتايدى. ءيا، سول كەزدەگى ۇلت زيالىلارىنىڭ الدىنداعى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ەڭ كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلە – بۇل ۇلتتىق ەرەكشەلىك پەن قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، عىلىمعا ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ۇلتتىق بوياۋ، ۇلتتىق ناقىش بەرۋ ەدى. بۇل يگى ءىستىڭ باستاۋىندا ءوز حالقىن جان-تانىمەن سۇيگەن ۇلت كوسەمى، قازاق حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى، ەنتسيكلوپەديست-عالىم ءاليحان بوكەيحان تۇرادى.

ماسكەۋدە ايداۋدا بولعان ءومىرىنىڭ وسى تۇسىندا ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ پەداگوگيكالىق تانىمىن ايقىندايتىن عىلىمي ەڭبەگىن جانە مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە قوسىمشا عىلىمي كومەك رەتىندە «پىلانەتتەر»، «لۋي پاستەر»، «ءبىلىم كۇشى» جانە ساياسي گۋمانيستىك كوزقاراسىن ايقىندايتىن «حاحاس» اتتى ماقالالارىن جازادى.

عۇلاما عالىم ءاليحان بوكەيحانعا پەداگوگيكالىق ەڭبەك ەتەنە جاقىن ەدى. سەبەبى، الەكەڭ 1894 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىن ورمان ەكونوميكاسى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، سول جىلى ومبى قالاسىنداعى تومەنگى دارەجەلى ورمان مەكتەبىنە جۇمىسقا قابىلدانعان سوڭ، مەكتەپتە ەكى جىلداي ءوز ماماندىعى بويىنشا ءدارىس وقىپ، ساباق بەرەدى.

«سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» عىلىمي ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق تاسىلدەردى ءاليحان بوكەيحان بىرەۋدەن ەستۋى بويىنشا، بولماسا ءار عالىمدا بولاتىن عىلىمي تۇيسىك ارقىلى جازعان جوق. ول پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن تىكەلەي ءوزى اينالىسقان 1894-1896 جىلدارى كەزىندەگى تاجىريبەسىنە جانە تەوريالىق عىلىمي دايارلىعىنا سۇيەندى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. سەبەبى، ەڭبەك سونشالىقتى قاراپايىم، ءاربىر مۇعالىمگە تۇسىنىكتى جانە بيىك دارەجەلى عىلىمي نەگىزدە جازىلعان. ەڭبەك وقۋشى بالالارمەن تىكەلەي ارالاسىپ، ساباق بەرەتىن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە عىلىمي مەتوديكالىق نۇسقاۋ ىسپەتتەس. ەڭبەكتە ءا.بوكەيحان ءبىرىنشى كەزەكتە كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان تاجىريبەگە سۇيەنەدى.

«سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگىندە ءاليحان بوكەيحان: «شىن ءبىلىم تاجىريبەدە عانا تۋادى. ءبىلىم جولىنىڭ نەگىزى – ءتاجىريبيا. جاتتاپ الىپ بىلگەن ءبىلىم مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە ەستەن شىعادى دا ۇمىتىلادى. قانداي جاقسى كىتاپ بولسا دا، كىتاپ كىسىنىڭ ءسوزى، ونى بىرەۋ تاپقان. اڭدا ءجۇرىپ كىسى بايلاعان تۇلكى، ءوزىڭ قۋىپ العان تۇلكىگە جەتپەيدى» - دەيدى.

ءبىلىمدى يگەرۋدە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە تاجىريبەگە سۇيەنۋ كەرەك. قانداي جاقسى كىتاپ بولسا ول بىرەۋدىڭ ءسوزى ياعني، تەوريا. ال، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، تاجىريبە ارقىلى ءوزىنىڭ كوزى جەتىپ، ەڭبەگىمەن، ءوز بەتىنشە ءوزى تاپقان بىلىمگە ەش نارسە جەتپەيدى، - دەگەن ويدى ءا.بوكەيحان سول كەزدەگى مۇعالىم مەن وقۋشىنىڭ تۇرمىسى مەن پايىم تۇسىنىگىنە لايىقتاپ «ءوزىڭ قۋىپ العان تۇلكىگە جەتپەيدى» دەپ تۇسىندىرەدى.

«ءبىلىم اناسى – ءتاجىريبا» دەگەن ءاليحان بوكەيحان: «جەردى، اۋانى،سۋدى، جاندى، جانسىز ءوزىمىزدى قاماپ العان زاتتى تانۋ تاجىريبەمەن عانا بولادى. بۇ تۋرالى ءتاجىريبا كوزبەن كورگەن، قولمەن ۇستاعاننان باستالادى. اقىل زەرەك تەكسەرىپ، تەرگەپ، تەرەڭ بويلاپ توقىپ، كەستەلەپ كوزبەن كورگەننەن قولمەن ۇستاعاننان قورىتىندى شىعارادى. بۇ نەشە سىننان ءوتىپ، تاسپاداي سىدىرىلىپ، تاياقتاي جونىلىپ، ءبىلىم نەگىزى بولىپ شىعادى. تاجىريبەسىز بىلىمدە نەگىز دە جوق، بەت تە جوق. ءبىلىم اناسى ءتاجىريبا! بالانى باۋلىعان وقىتۋشى ءبىلىم ۇيرەتپەك بولسا، جاتتامانى تالاق قىلادى دا ءتاجىريبا جولىنا تۇسىرەدى. وقىتۋشى ىسىنە شەبەر بولسا، ءوزى دە بالالار دا تابيعاتتى الىپپەدەي وقىپ، اتى بايگەدەن كەلىپ، بۇركىتى تۇلكى العانداي قىزىققا باتادى دا قۋانادى. بالا وقۋعا كۇيى تۇسكەن قارشىعاداي تۇلەپ ۇشادى»، - دەيدى.

پراكتيك-عالىم ءا.بوكەيحاننىڭ ايتۋىنشا مۇعالىم وقۋشىنىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن، جالاڭ تەوريا، جاتتاندى ءسوزدى تاستاپ، وقىتۋشىنىڭ ءاربىر ساباعى سىرتقى ورتامەن، ومىرمەن تىعىز بايلانىستى بولۋى شارت. بۇل ءىس مۇعالىمنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى.

اۋىلداعى مەكتەپتە تابيعات تانۋ تاجىريبەسىن مىنادان باستايدى،- دەگەن عالىم، «سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگىندە وتە ءبىر قىزىقتى جاعدايدى باياندايدى.

ماي ايىندا قولىندا لۋپاسى بار مۇعالىم وقۋشىلارمەن سەرۋەنگە شىعادى. ولار كەلە جاتىپ توبىلعىنىڭ ساباعىندا جابىسقان تارىداي تۇيمەشەك داقتاردى كورەدى.

«بۇل نە؟» دەگەن مۇعالىم سۇراعىنا بالالار: «بۇل جىلاننىڭ سىلەكەيى»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇعالىم بالالارعا لۋپامەن سىلەكەيدى كورسەتەدى دە، بۇل جىلاننىڭ سىلەكەيى ەمەس، كوبەلەكتىڭ جۇمىرتقاسى دەپ جاۋاپ بەرىپ، وسى جۇمىرتقادان كوبەلەكتىڭ قالاي شىققانىن باقىلايمىز،-دەيدى.

توبىلعىنى بەلگىلەگەن بالالار ۇيىنە قايتادى. بالالار سىلەكەيدەن كوبەلەك پايدا بولعانعا دەيىنگى وزگەرىستەردى كۇندە كەلىپ باقىلاپ، ءوز كوزدەرىمەن كورەدى. ەڭ سوڭىندا مۇعالىم: بالالار، كوردىڭدەر مە ءبىز:

  1. شيدەن جىلاننىڭ سىلەكەيى سەكىلدى نارسەنى كوردىك.
  2. ول بىرنەشە كۇننەن سوڭ جۇمىرتقا بولىپ شىقتى.
  3. جۇمىرتقا تولعانىپ جۇلدىز قۇرتقا اينالدى.
  4. جۇلدىز قۇرت ءوسىپ بۇرشاق بولدى.
  5. بۇرشاقتان كوبەلەك شىقتى.

وسى جاعدايدىڭ ءبارىن ءوز كوزدەرىڭمەن كوردىڭدەر. كوبەلەكتىڭ ءبارى دە وسى ءبىز تاجىريبەلەگەن جولمەن ءوسىپ ونەدى – دەگەن مۇعالىم، كوبەلەكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار جانە ولار قانداي جەردە ءومىر سۇرەتىنىن ءتۇسىندىرىپ وتەدى.

ءالحان بوكەيحاننىڭ «سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگى وتە قاراپايىم تىلدە جازىلىپ، مۇعالىم مەن وقۋشىلاردىڭ  قارىم – قاتىناسى جانە تابيعاتتاعى كۇندەلىكتى جاعداي سۋرەتتەلگەن سەكىلدى. بۇل ەڭبەكتىڭ سىرت كورىنىسى عانا. ال، شىندىعىنا كەلگەندە ەڭبەكتە بالانىڭ جان-جۇيەسىندەگى ۇعىمدىق وزگەرىستەرى مەن مۇعالىمنىڭ كاسىبي شەبەرلىگى عىلىمي جولمەن باياندالعان.

قاي زاماندا دا مۇعالىمنىڭ ەڭ باستى مىندەتى وقۋشىلارعا قوعام مەن قورشاعان ورتانى تانىستىرا وتىرىپ، بالانى وزدىگىنەن ويلانا الۋعا جانە سول ويلانۋ ارقىلى وقۋشى بالانى بەلگىلى ءبىر شەشىمگە كەلە الۋعا ۇيرەتۋ.

اسا جاۋاپتى وسى كۇردەلى ماسەلەنى ءا.بوكەيحان ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە قالاي شەشەدى؟ ەندى وسىعان كەلەيىك. ەڭبەكتە ايتىلعانداي، مۇعالىم بالالاردى ەرتىپ دالاعا سەرۋەنگە شىعادى. سەرۋەنگە شىققان بالا ءوزىن قورشاعان تۋعان تابيعاتىن كورىپ قيالعا بەرىلۋى تابيعي جاعداي.

قيال – كورۋ، ەستۋدەن جالپى سۋرەتتەۋلەردەن جاسالىناتىن پسيحولوگيالىق پروتسەسس. قيالعا بەرىلگەن بالا مۇعالىمنىڭ كورسەتۋىمەن توبىلعىنىڭ ساباعىندا جابىسقان اقتاعان تارىداي تۇيمەشەك  داقتاردى كورىپ اسەرلەنەدى ياعني تارىداي تۇيمەشەك داقتار بالاعا اسەر ەتتى. اسەرلەنگەن بالا تۇيمەشەك داقتاردى سىرتقى سىنىنا قاراپ، جىلاننىڭ سىلەكەيى، -دەگەن جالپى انالوگيالىق ويعا كەلەدى. مۇعالىم: «بۇل جىلاننىڭ سىلەكەيى ەمەس، كوبەلەكتىڭ  جۇمىرتقاسى،»- دەگەن سوڭ، بالا جىلاننىڭ سىلەكەيى ەمەس، كوبەلەكتىڭ جۇمىرتقاسى تۋرالى ويلاپ، جالپىدان جالقىعا ياعني دەدۋكاتسيالىق ويدان يندۋكتسيالىق ويعا كوشەدى.

وقۋشىلار كوبەلەكتىڭ جۇمىرتقادان قالاي ءوسىپ شىققانىن كورىپ بىلگەن سوڭ وي قورىتىپ، شەشىم شىعارادى. وقۋشىداعى وسى شەشىم ونىڭ داعدىلى بىلىمىنە اينالادى. شەشىم ارقىلى ءوز كوزقاراسى قالىپتاسقان بالادا سانالى تۇلعا قالىپتاسۋ پروتسەسى باستالادى. جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋدا نەگىزگى ءرولدى ءبىلىم الادى. ءبىلىم تاجىريبە ارقىلى كەلەدى.

ال، مۇعالىمنىڭ شەبەرلىگى سوندا، ول زەرتتەۋ كەزىندە بالالارعا دۇرىس باعىت-باعدار بەرىپ وقۋشىلاردىڭ تاجىريبە ارقىلى وزدىگىنەن وي قورىتىپ، شەشىم شىعارىپ، تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساپ، ىقپال ەتىپ تۇر.

ءا.بوكەيحاننىڭ «سەرۋەن جاساپ زەرتتەۋ ءادىسى» ەڭبەگىندە جوعارىداعى ءبىز كەلتىرگەن «قيالداۋ»، «اسەرلەنۋ»، «وي قورىتۋ»، «شەشىم شىعارۋ»، «داعدىعا اينالدىرۋ»، «كوزقاراس قالىپتاستىرۋ» سەكىلدى پسيحولوگيالىق عىلىمي تەرميندەر كەزدەسپەيدى. نەگە؟ سەبەبى، بۇل ەڭبەك جازىلعان تۇستاعى مۇعالىمدەردىڭ پەداگوگيكالىق شەبەرلىگى مەن ءبىلىمى وتە ساياز بولاتىن. ولاردىڭ كوبى ساۋات اشۋدىڭ قىسقا مەرزىمدى كۋرستارىن بىتىرگەندەر ەدى. وسى جاعدايدى تەرەڭ تۇسىنگەن پراكتيك-پەداگوگ ءا.بوكەيحان ءوز ەڭبەگىنە عىلىمي تەرمينسىز جەڭىل تىلمەن جازسا دا، عالىم، بالانىڭ جان-جۇيەسىندە كەزەكپەن ساتىلاپ بولاتىن وزگەرىستەردى كوزگە كورىنبەيتىن سىزىقتارمەن رەت-رەتىمەن ادەمى بەينەلەگەن.

بۇل جاعداي شامالى عانا عىلىمي دايارلىعى بار كوزى قاراقتى ءاربىر وقۋشىعا تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورىنىپ تۇر. ءا.بوكەيحاننىڭ عالىم رەتىندەگى ۇلىلىعى وسىندا بولسا كەرەك.

بارلىق جاعدايدان ءبىلىمدى باستى ورىنعا شىعارعان ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ «ءبىلىم كۇشى» اتتى عىلىمي ماقالاسىندا: «وتكەن دۇنيە سوعىسىندا ءبىلىم جەڭدى» - دەي كەلىپ: «فرانسيادا لۋي پاستەر قۇرعان ءبىلىم ۇياسى – پاستەر ينستيتۋتى بار. مۇندا نە قىلاتىندى وسى ساندا جازدىق.  ەندى وسى ءبىلىم ۇياسىندا وبا، سۇزەكتىڭ ۇرىعىن بومباعا سالۋدى تاپقان. بۇل بومبانى ايروپلانمەن جاۋدىڭ جەرىنە اپارىپ تاستاپ، مايداندا جوق، سىرتتا جاتقان جالپاق ەلدى ايروپلانمەن جاۋدىڭ جەرىنە اپارىپ تاستاپ، مايداندا جوق، سىرتتا جاتقان جالپاق ەلدى ايروپلانمەن قىرماق. بىلىمگە جاقسى دا، جامان دا جوق. ءبىلىم الماس قانجار. كىم قولىنا السا، سونىڭ قولى سالىپ قالسا، جاقسى-جاماندى ايىرماي باستى الىپ تۇسەدى. «ادام بالاسى – حايۋاننىڭ ەڭ انت اتقانى» دەگەن دوستوەۆسكيدىڭ ءسوزىن ەۆروپا دالەلدەدى بىلەم» - دەپ جازدى.

اتىن اتاپ انىقتاپ جازباسا دا بۇل جەردە دوستوەۆسكي پىكىرىن قولداعان ءا.بوكەيحاننىڭ «عىلىم ادامزاتتىڭ يگىلىگى مەن وركەنيەت جولىنا قىزمەت ەتۋ كەرەك» - دەگەن استارلى ويى عىلىمي ەڭبەكتە كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇر.

«تاربيەسىز كەلگەن ءبىلىم ادامزاتقا تەك قانا قاسىرەت اكەلەدى» دەگەن ۇلى ويشىل فيلوسوف ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەگىمەن ءاليحان بوكەيحان تانىس بولدى ما، بولمادى ما ول جاعى  بىزگە بەيمالىم، دەگەنمەن دە ءدال وسى جەردە ءبىلىم مەن عىلىم جەتىستىگىن ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن پايدالانۋ كەرەك دەگەن ءا.بوكەيحاننىڭ گۋمانيستىك كوزقاراسى ايقىن بىلىنەدى.

عىلىم جەتىستىگىن پايدالانۋدا حح عاسىر باسىندا ايتقان ءاليحان بوكەيحاننىڭ وسى ءبىر گۋمانيستىك ويى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەندە زامانىمىزدىڭ ۇلى فيزيك عالىمدارى ا.ەينشتەين، كەلدىش، ساحروۆتاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تابۋى، ءا.بوكەيحاننىڭ عىلىمي تۇيسىگى مەن وي-پىكىرىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ بولعانىنىڭ ايقىن دالەلى.

ءا.بوكەيحاننىڭ «ءبىلىم كۇشى اتتى» عىلىمي ماقالاسىن وقىپ وتىرعانىمىزدا ءبىلىم مەن عىلىم ادامزاتقا جاقسىلىق اكەلەتىن وركەنيەت جولىندا قىزمەت جاساۋى شارت، -دەگەن تاربيەلىك ويىن انىق ۇعامىز.

ءبىلىم ادامعا قورشاعان ورتا مەن جاراتىلىستى تۇسىندىرەتىن ۇلى كۇش. جاراتىلىستى تانۋدا ءبىلىمدى باستى ورىنعا شىعارعان ءاليحان بوكەيحان ءوزىنىڭ «مۇعلىمدەرگە حات»، «پىلانەتتەر» ەڭبەگىندە: «ءسويتىپ، ادام قوعامىنىڭ ءبىلىمى ارتا كەلە، ادام قوعامى جاراتىلىستى دۇرىس تۇسىنە كەلە ءدىننىڭ دە كوبەسى سوگىلىپ، قۇيىسقانى بوساي بەرمەك. وقىتۋشىلاردىڭ مۇنداي ماسەلەلەردى بالالارعا تۇسىندىرە بەرۋى اسا قاجەت نارسە،» -دەپ، ادام ساناسىنداعى ءدىني-دوگمالىق پىكىرگە عىلىمي پىكىردى اشىق قارسى قويادى. جاراتىلىستى وقۋشى شاكىرتتەرگە عىلىم ارقىلى، عىلىمنىڭ جەتىسىتىگى ارقىلى ءتۇسىندىرۋدى ءاليحان بوكەيحان وقىتۋشى مۇعالىمدەردەن اشىق تالاپ ەتكەن.

پەداگوگيكا – تاريحى تەرەڭدە جاتقان كوپ سالالى عىلىم. ءاليحان بوكەيحان پەداگوگيكا عىلىمىن جان-جاقتى تەرەڭ زەرتتەگەن عالىم دەسەك قاتەلەسەمىز. قاتەلەسكەندە دە، شىعانداپ ءبىر بۇيىرگە تەرىس كەتەمىز. دەسەك تە، ءاليحاننىڭ تانىمدىق عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىندا دا، ونىڭ پەداگوگيكالىق – گۋمانيستىك كوزقاراسى كەيدە كوزگە ايقىن كورىنەتىن، كەيدە كوزگە انىق كورىنبەيتىن استارلى ويلار ارقىلى كورىنىس تاپقان.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ پەداگوگيكالىق-عىلىمي تانىمدىق ەڭبەكتەرىن جۇيەلەي كەلە تومەندەگىدەي وي قورىتىندىسىن تۇجىرىمدايمىز. ءاليحان بوكەيحاننىڭ عىلىمي تۇرعىداعى پەداگوگيكالىق كوزقاراسى بويىنشا:

1. ادام جاراتىلىس پەن قوعامدى عىلىم ارقىلى ءتۇسىنۋى كەرەك. ول ءۇشىن ءبىلىم قوعامدا باستى ورىندا بولۋى شارت.

2. ءبىلىم بەرۋدە ەڭ باستى تۇلعا – مۇعالىم. سوندىقتان دا مۇعالىمگە كوپتەگەن مىندەتتەر جۇكتەلەدى. ولار:

ا)  مۇعالىم جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمدى جانە ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولۋى كەرەك.

ءا)  بىلىم بەرەتىن مۇعالىم ساباعىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋى شارت.

ب) مۇعالىم ۇيرەتىپ، تۇسىندىرەتىن ساباقتىڭ ماقساتى جانە سول ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى مۇعالىمنىڭ ناقتى ءىس-جوسپارى بولۋى شارت.

ۆ) مۇعالىمنىڭ ەڭ باستى ماقساتى: قورشاعان ورتا مەن قوعامدى تانۋدا وزىندىك كوزقاراسى مەن جەكە پىكىرى بار تۇلعا قالىپتاستىرۋ، - بولىپ تابىلۋى كەرەك.

3. ءبىلىم بالاعا قورشاعان ورتا مەن تابيعي زاڭدىلىقتاردى ءبىلۋ ماقساتىندا بەرىلۋى       شارت.

4. ءبىلىم بالاعا ءوزى ۇيرەنگەن تابيعي ورتادا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ساقتاۋ ارقىلى بەرىلۋى شارت.

5. ءبىلىم جاتتاندى جولمەن ەمەس، بالانىڭ كوزىن جەتكىزىپ، تاجىريبە ارقىلى كورسەتە وتىرىپ،بەرىلۋى شارت. جاتتاندى ءبىلىم تەز ۇمىتىلادى.

6. ءبىلىم بەرۋدە بالانىڭ ويىن وڭايدان كۇردەلىگە قاراي، جالقىدان جالپىعا قاراي

(يندۋكتسيا جانە دەدۋكتسيا) جەتەلەي وتىرىپ، شاكىرتتى دۇرىس ويلانا الۋعا ۋيرەتۋ كەرەك.

7. تاربيە مەن ءبىلىم شاكىرتكە قاتار بەرىلۋى شارت.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ پەداگوگيكالىق  پىكىر مەن كوزقاراسى، عالىمنىڭ عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەرىندە قاراپايىم تىلمەن باياندالسا دا، ولار قورشاعان ورتا ءھام اقيقات ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلتتىق پسيحولوگيالىق قۇندىلىقتار تەرەڭ قامتىلعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ تانىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي نەگىزىنىڭ اسا جوعارلىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتتىق – پەداگوگيكالىق كونتسەپتسيانىڭ عىلىمي نەگىزىن سالۋشى، ۇلى عالىم ءاليحان بوكەيحان دەگەن ويدى ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىز.

تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىزعا 25 جىل تولسا دا، ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ءبىلىم بەرۋدە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسيامىزدى جاساي الماي وتىرعان ەلمىز. بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى دە باستى مىندەتى، ول – ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسىن جاساۋ!

ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسىن جاساۋ جولىندا، ۇلى ويشىل عالىمىمىز ءاليحان بوكەيحاننىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراسى مەن پىكىرى بىزگە جول كورسەتەتىن باعدارشام بولۋعا ءتيىس دۇنيە ەكەندىگى ايدان انىق اقيقات!


ن.ماحانوۆ

وقو، سوزاق اۋدانى، تاۋكەنت پوسەلكەسى،

ءى.كەڭەسباەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبى

پىكىرلەر