1919 jyly 4 sáýirde V.I.Lenınniń ózi qol qoıǵan Búkil Odaqtyq Atqarý komıtetiniń (BOAK) qaýlysymen alashordashylarǵa keshirim jasalyndy. Maqsat sol kezdegi bılik basyndaǵy bolshevıktik ókimette bilimdi adamdardyń az bolýyna baılanysty, Alashtyń bilimdi mamandaryn Keńes ókimeti jaǵyna shyǵarý edi. Álekeńniń óz sózimen aıtqanda: «Naızanyń ushy, aıbaltanyń júzimen» Keńes ókimetine qyzmet etýden bas tartqan Álıhan Bókeıhan 1922 jyldyń kúzinde Máskeýge jer aýdarylady.
Álıhan Bókeıhan Keńes ókimetine qyzmet etýden bas tartqanymen qazaq eline, Alashyna qyzmet etýdi boryshym dep sanady. Máskeýge jer aýdarylsa da, elinen habar úzbegen Álıhan jat jerde júrip, ult zııalylarynyń basyn biriktire otyryp, halqynyń ulttyq ónerin, mádenıetin, ádebıetin, bilimin órkendetý jolynda eńbek etedi.
Bolshevıktik qyzmetke belgili maqsatpen aralasa bastaǵan A.Baıtursynuly, M. Dýlatuly, J.Aımaýytuly, S.Sadýaqasuly syndy áriptesteri arqyly Á.Bókeıhan Qazaqstandaǵy saıası-qoǵamdyq, mádenı, ádebı proesterge baǵyt-baǵdar berip, basshylyq jasaýdy jalǵastyra beredi. Álıhan Bókeıhannyń tikeleı basshylyq nusqaýymen S.Asfendııarov óziniń ǵylymı eńbekterin, ǵulama ǵalym A.Baıtursynuly óziniń áıgili lıngvıstıkalyq eńbekteri «Til quraly», «Ádebıet tanytqysh» J.Aımaýytuly «Psıhologııa», M.Jumabaıuly «Pedagogıka» sekildi ǵylymı eńbekterin jazsa, sol kezdegi jap jas jigit Qanysh Sátbaev orta mektepke arnalǵan «Algebra» oqýlyǵyn jazyp shyqty. Osy kezdegi Álekeń bastaǵan qazaq zııalylarynyń atqarǵan rolin aǵylshyn ǵalymdary: «Okolo destı let, vplot do nachalo 30-h godov, chleny Alashordy sohranıalı pochtı polnyı kontrol nad obrazovanıem, pressoı ı ızdatelskım delom v Kazahstane, sledýıa edınstvennoı elı prıdat sovetskoı Kazahskoı kýltýre otchetlıvo naıonalnyı» dep, sol kezdegi tarıhı aqıqatty shynshyldyqpen sıpattaıdy. Iá, sol kezdegi ult zııalylarynyń aldyndaǵy kezek kúttirmeıtin eń kúrdeli de ózekti másele – bul ulttyq erekshelik pen qundylyqtardy negizge ala otyryp, ǵylymǵa bilim men mádenıetke ulttyq boıaý, ulttyq naqysh berý edi. Bul ıgi istiń bastaýynda óz halqyn jan-tánimen súıgen ult kósemi, qazaq halqynyń aıaýly perzenti, enıklopedıst-ǵalym Álıhan Bókeıhan turady.
Máskeýde aıdaýda bolǵan ómiriniń osy tusynda Á.Bókeıhan óziniń pedagogıkalyq tanymyn aıqyndaıtyn ǵylymı eńbegin jáne mektep muǵalimderine qosymsha ǵylymı kómek retinde «Pylanetter», «Lýı Paster», «Bilim kúshi» jáne saıası gýmanıstik kózqarasyn aıqyndaıtyn «Hahas» atty maqalalaryn jazady.
Ǵulama ǵalym Álıhan Bókeıhanǵa pedagogıkalyq eńbek etene jaqyn edi. Sebebi, Álekeń 1894 jyly Sankt-Peterbýrgtegi Orman ınstıtýtyn orman ekonomıkasy mamandyǵy boıynsha bitirip, sol jyly Omby qalasyndaǵy tómengi dárejeli Orman mektebine jumysqa qabyldanǵan soń, mektepte eki jyldaı óz mamandyǵy boıynsha dáris oqyp, sabaq beredi.
«Serýen jasap zertteý ádisi» ǵylymı eńbeginde kórsetilgen ǵylymı-pedagogıkalyq tásilderdi Álıhan Bókeıhan bireýden estýi boıynsha, bolmasa ár ǵalymda bolatyn ǵylymı túısik arqyly jazǵan joq. Ol pedagogıkalyq jumyspen tikeleı ózi aınalysqan 1894-1896 jyldary kezindegi tájirıbesine jáne teorııalyq ǵylymı daıarlyǵyna súıendi dep tolyq senimmen aıta alamyz. Sebebi, eńbek sonshalyqty qarapaıym, árbir muǵalimge túsinikti jáne bıik dárejeli ǵylymı negizde jazylǵan. Eńbek oqýshy balalarmen tikeleı aralasyp, sabaq beretin mektep muǵalimderine ǵylymı metodıkalyq nusqaý ispettes. Eńbekte Á.Bókeıhan birinshi kezekte kózben kórip, qolmen ustaǵan tájirıbege súıenedi.
«Serýen jasap zertteý ádisi» eńbeginde Álıhan Bókeıhan: «Shyn bilim tájirıbede ǵana týady. Bilim jolynyń negizi – tájirıbııa. Jattap alyp bilgen bilim mekteptiń tabaldyryǵyn attaı bere esten shyǵady da umytylady. Qandaı jaqsy kitap bolsa da, kitap kisiniń sózi, ony bireý tapqan. Ańda júrip kisi baılaǵan túlki, óziń qýyp alǵan túlkige jetpeıdi» - deıdi.
Bilimdi ıgerýde eń birinshi kezekte tájirıbege súıený kerek. Qandaı jaqsy kitap bolsa ol bireýdyń sózi ıaǵnı, teorııa. Al, kózben kórip, qolmen ustap, tájirıbe arqyly óziniń kózi jetip, eńbegimen, óz betinshe ózi tapqan bilimge esh nárse jetpeıdi, - degen oıdy Á.Bókeıhan sol kezdegi muǵalim men oqýshynyń turmysy men paıym túsinigine laıyqtap «Óziń qýyp alǵan túlkige jetpeıdi» dep túsindiredi.
«Bilim anasy – tájirıbá» degen Álıhan Bókeıhan: «Jerdi, aýany,sýdy, jandy, jansyz ózimizdi qamap alǵan zatty taný tájirıbemen ǵana bolady. Bu týraly tájirıbá kózben kórgen, qolmen ustaǵannan bastalady. Aqyl zerek tekserip, tergep, tereń boılap toqyp, kestelep kózben kórgennen qolmen ustaǵannan qorytyndy shyǵarady. Bu neshe synnan ótip, taspadaı sydyrylyp, taıaqtaı jonylyp, bilim negizi bolyp shyǵady. Tájirıbesiz bilimde negiz de joq, bet te joq. Bilim anasy tájirıbá! Balany baýlyǵan oqytýshy bilim úıretpek bolsa, jattamany talaq qylady da tájirıbá jolyna túsiredi. Oqytýshy isine sheber bolsa, ózi de balalar da tabıǵatty álippedeı oqyp, aty báıgeden kelip, búrkiti túlki alǵandaı qyzyqqa batady da qýanady. Bala oqýǵa kúıi túsken qarshyǵadaı túlep ushady», - deıdi.
Praktık-ǵalym Á.Bókeıhannyń aıtýynsha muǵalim oqýshynyń sabaqqa qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin, jalań teorııa, jattandy sózdi tastap, oqytýshynyń árbir sabaǵy syrtqy ortamen, ómirmen tyǵyz baılanysty bolýy shart. Bul is muǵalimniń sheberligine baılanysty.
Aýyldaǵy mektepte tabıǵat taný tájirıbesin mynadan bastaıdy,- degen ǵalym, «Serýen jasap zertteý ádisi» eńbeginde óte bir qyzyqty jaǵdaıdy baıandaıdy.
Maı aıynda qolynda lýpasy bar muǵalim oqýshylarmen serýenge shyǵady. Olar kele jatyp tobylǵynyń sabaǵynda jabysqan tarydaı túımeshek daqtardy kóredi.
«Bul ne?» degen muǵalim suraǵyna balalar: «Bul jylannyń silekeıi», – dep jaýap beredi. Muǵalim balalarǵa lýpamen silekeıdi kórsetedi de, bul jylannyń silekeıi emes, kóbelektiń jumyrtqasy dep jaýap berip, osy jumyrtqadan kóbelektiń qalaı shyqqanyn baqylaımyz,-deıdi.
Tobylǵyny belgilegen balalar úıine qaıtady. Balalar silekeıden kóbelek paıda bolǵanǵa deıingi ózgeristerdi kúnde kelip baqylap, óz kózderimen kóredi. Eń sońynda muǵalim: Balalar, kórdińder me biz:
- Shıden jylannyń silekeıi sekildi nárseni kórdik.
- Ol birneshe kúnnen soń jumyrtqa bolyp shyqty.
- Jumyrtqa tolǵanyp juldyz qurtqa aınaldy.
- Juldyz qurt ósip burshaq boldy.
- Burshaqtan kóbelek shyqty.
Osy jaǵdaıdyń bárin óz kózderińmen kórdińder. Kóbelektiń bári de osy biz tájirıbelegen jolmen ósip ónedi – degen muǵalim, kóbelektiń qandaı túrleri bar jáne olar qandaı jerde ómir súretinin túsindirip ótedi.
Álhan Bókeıhannyń «Serýen jasap zertteý ádisi» eńbegi óte qarapaıym tilde jazylyp, muǵalim men oqýshylardyń qarym – qatynasy jáne tabıǵattaǵy kúndelikti jaǵdaı sýrettelgen sekildi. Bul eńbektiń syrt kórinisi ǵana. Al, shyndyǵyna kelgende eńbekte balanyń jan-júıesindegi uǵymdyq ózgeristeri men muǵalimniń kásibı sheberligi ǵylymı jolmen baıandalǵan.
Qaı zamanda da muǵalimniń eń basty mindeti oqýshylarǵa qoǵam men qorshaǵan ortany tanystyra otyryp, balany ózdiginen oılana alýǵa jáne sol oılaný arqyly oqýshy balany belgili bir sheshimge kele alýǵa úıretý.
Asa jaýapty osy kúrdeli máseleni Á.Bókeıhan óziniń ǵylymı eńbeginde qalaı sheshedi? Endi osyǵan keleıik. Eńbekte aıtylǵandaı, muǵalim balalardy ertip dalaǵa serýenge shyǵady. Serýenge shyqqan bala ózin qorshaǵan týǵan tabıǵatyn kórip qııalǵa berilýi tabıǵı jaǵdaı.
Qııal – kórý, estýden jalpy sýretteýlerden jasalynatyn psıhologııalyq proess. Qııalǵa berilgen bala muǵalimniń kórsetýimen tobylǵynyń sabaǵynda jabysqan aqtaǵan tarydaı túımeshek daqtardy kórip áserlenedi ıaǵnı tarydaı túımeshek daqtar balaǵa áser etti. Áserlengen bala túımeshek daqtardy syrtqy synyna qarap, jylannyń silekeıi, -degen jalpy analogııalyq oıǵa keledi. Muǵalim: «Bul jylannyń silekeıi emes, kóbelektiń jumyrtqasy,»- degen soń, bala jylannyń silekeıi emes, kóbelektiń jumyrtqasy týraly oılap, jalpydan jalqyǵa ıaǵnı dedýkaııalyq oıdan ındýkııalyq oıǵa kóshedi.
Oqýshylar kóbelektiń jumyrtqadan qalaı ósip shyqqanyn kórip bilgen soń oı qorytyp, sheshim shyǵarady. Oqýshydaǵy osy sheshim onyń daǵdyly bilimine aınalady. Sheshim arqyly óz kózqarasy qalyptasqan balada sanaly tulǵa qalyptasý proesi bastalady. Jeke tulǵany qalyptastyrýda negizgi roldi bilim alady. Bilim tájirıbe arqyly keledi.
Al, muǵalimniń sheberligi sonda, ol zertteý kezinde balalarǵa durys baǵyt-baǵdar berip oqýshylardyń tájirıbe arqyly ózdiginen oı qorytyp, sheshim shyǵaryp, tulǵa bolyp qalyptasýyna jaǵdaı jasap, yqpal etip tur.
Á.Bókeıhannyń «Serýen jasap zertteý ádisi» eńbeginde joǵarydaǵy biz keltirgen «qııaldaý», «áserlený», «oı qorytý», «sheshim shyǵarý», «daǵdyǵa aınaldyrý», «kózqaras qalyptastyrý» sekildi psıhologııalyq ǵylymı termınder kezdespeıdi. Nege? Sebebi, bul eńbek jazylǵan tustaǵy muǵalimderdiń pedagogıkalyq sheberligi men bilimi óte saıaz bolatyn. Olardyń kóbi saýat ashýdyń qysqa merzimdi kýrstaryn bitirgender edi. Osy jaǵdaıdy tereń túsingen praktık-pedagog Á.Bókeıhan óz eńbegine ǵylymı termınsiz jeńil tilmen jazsa da, ǵalym, balanyń jan-júıesinde kezekpen satylap bolatyn ózgeristerdi kózge kórinbeıtin syzyqtarmen ret-retimen ádemi beınelegen.
Bul jaǵdaı shamaly ǵana ǵylymı daıarlyǵy bar kózi qaraqty árbir oqýshyǵa taıǵa tańba basqandaı aıqyn kórinip tur. Á.Bókeıhannyń ǵalym retindegi ulylyǵy osynda bolsa kerek.
Barlyq jaǵdaıdan bilimdi basty orynǵa shyǵarǵan Álıhan Bókeıhan óziniń «Bilim kúshi» atty ǵylymı maqalasynda: «Ótken dúnıe soǵysynda bilim jeńdi» - deı kelip: «Fransııada Lýı Paster qurǵan bilim uıasy – Paster ınstıtýty bar. Munda ne qylatyndy osy sanda jazdyq. Endi osy bilim uıasynda oba, súzektiń uryǵyn bombaǵa salýdy tapqan. Bul bombany aıroplanmen jaýdyń jerine aparyp tastap, maıdanda joq, syrtta jatqan jalpaq eldi aıroplanmen jaýdyń jerine aparyp tastap, maıdanda joq, syrtta jatqan jalpaq eldi aıroplanmen qyrmaq. Bilimge jaqsy da, jaman da joq. Bilim almas qanjar. Kim qolyna alsa, sonyń qoly salyp qalsa, jaqsy-jamandy aıyrmaı basty alyp túsedi. «Adam balasy – haıýannyń eń ant atqany» degen Dostoevskııdiń sózin Evropa dáleldedi bilem» - dep jazdy.
Atyn atap anyqtap jazbasa da bul jerde Dostoevskıı pikirin qoldaǵan Á.Bókeıhannyń «Ǵylym adamzattyń ıgiligi men órkenıet jolyna qyzmet etý kerek» - degen astarly oıy ǵylymı eńbekte kózge aıqyn kórinip tur.
«Tárbıesiz kelgen bilim adamzatqa tek qana qasiret ákeledi» degen uly oıshyl fılosof Ál-Farabıdiń eńbegimen Álıhan Bókeıhan tanys boldy ma, bolmady ma ol jaǵy bizge beımálim, degenmen de dál osy jerde bilim men ǵylym jetistigin adamzat órkenıeti úshin paıdalaný kerek degen Á.Bókeıhannyń gýmanıstik kózqarasy aıqyn bilinedi.
Ǵylym jetistigin paıdalanýda HH ǵasyr basynda aıtqan Álıhan Bókeıhannyń osy bir gýmanıstik oıy jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótkende zamanymyzdyń uly fızık ǵalymdary A.Eınshteın, Keldysh, Sahrovtardyń ǵylymı eńbekterinde kórinis tabýy, Á.Bókeıhannyń ǵylymı túısigi men oı-pikiriniń qanshalyqty tereń bolǵanynyń aıqyn dáleli.
Á.Bókeıhannyń «Bilim kúshi atty» ǵylymı maqalasyn oqyp otyrǵanymyzda bilim men ǵylym adamzatqa jaqsylyq ákeletin órkenıet jolynda qyzmet jasaýy shart, -degen tárbıelik oıyn anyq uǵamyz.
Bilim adamǵa qorshaǵan orta men jaratylysty túsindiretin uly kúsh. Jaratylysty tanýda bilimdi basty orynǵa shyǵarǵan Álıhan Bókeıhan óziniń «Muǵlimderge hat», «Pylanetter» eńbeginde: «Sóıtip, adam qoǵamynyń bilimi arta kele, adam qoǵamy jaratylysty durys túsine kele dinniń de kóbesi sógilip, quıysqany bosaı bermek. Oqytýshylardyń mundaı máselelerdi balalarǵa túsindire berýi asa qajet nárse,» -dep, adam sanasyndaǵy dinı-dogmalyq pikirge ǵylymı pikirdi ashyq qarsy qoıady. Jaratylysty oqýshy shákirtterge ǵylym arqyly, ǵylymnyń jetisitigi arqyly túsindirýdi Álıhan Bókeıhan oqytýshy muǵalimderden ashyq talap etken.
Pedagogıka – tarıhy tereńde jatqan kóp salaly ǵylym. Álıhan Bókeıhan pedagogıka ǵylymyn jan-jaqty tereń zerttegen ǵalym desek qatelesemiz. Qateleskende de, shyǵandap bir búıirge teris ketemiz. Desek te, Álıhannyń tanymdyq ǵylymı eńbekteriniń barlyǵynda da, onyń pedagogıkalyq – gýmanıstik kózqarasy keıde kózge aıqyn kórinetin, keıde kózge anyq kórinbeıtin astarly oılar arqyly kórinis tapqan.
Álıhan Bókeıhannyń pedagogıkalyq-ǵylymı tanymdyq eńbekterin júıeleı kele tómendegideı oı qorytyndysyn tujyrymdaımyz. Álıhan Bókeıhannyń ǵylymı turǵydaǵy pedagogıkalyq kózqarasy boıynsha:
1. Adam jaratylys pen qoǵamdy ǵylym arqyly túsinýi kerek. Ol úshin bilim qoǵamda basty orynda bolýy shart.
2. Bilim berýde eń basty tulǵa – muǵalim. Sondyqtan da muǵalimge kóptegen mindetter júkteledi. Olar:
a) Muǵalim jan-jaqty tereń bilimdi jáne óz isiniń sheberi bolýy kerek.
á) Bilim beretin muǵalim sabaǵyn uıymdastyra bilýi shart.
b) Muǵalim úıretip, túsindiretin sabaqtyń maqsaty jáne sol maqsatqa jetý jolyndaǵy muǵalimniń naqty is-jospary bolýy shart.
v) Muǵalimniń eń basty maqsaty: qorshaǵan orta men qoǵamdy tanýda ózindik kózqarasy men jeke pikiri bar tulǵa qalyptastyrý, - bolyp tabylýy kerek.
3. Bilim balaǵa qorshaǵan orta men tabıǵı zańdylyqtardy bilý maqsatynda berilýi shart.
4. Bilim balaǵa ózi úırengen tabıǵı ortada ulttyq erekshelikterdi saqtaý arqyly berilýi shart.
5. Bilim jattandy jolmen emes, balanyń kózin jetkizip, tájirıbe arqyly kórsete otyryp,berilýi shart. Jattandy bilim tez umytylady.
6. Bilim berýde balanyń oıyn ońaıdan kúrdelige qaraı, jalqydan jalpyǵa qaraı
(ındýkııa jáne dedýkııa) jeteleı otyryp, shákirtti durys oılana alýǵa ýıretý kerek.
7. Tárbıe men bilim shákirtke qatar berilýi shart.
Álıhan Bókeıhannyń pedagogıkalyq pikir men kózqarasy, ǵalymnyń ǵylymı-tanymdyq eńbekterinde qarapaıym tilmen baıandalsa da, olar qorshaǵan orta hám aqıqat ómirimen tyǵyz baılanysty. Ulttyq psıhologııalyq qundylyqtar tereń qamtylǵan Álıhan Bókeıhannyń tanymdyq eńbekteriniń ǵylymı negiziniń asa joǵarlyǵy birden kózge túsedi. Osy turǵydan kelgende ulttyq – pedagogıkalyq konepııanyń ǵylymı negizin salýshy, uly ǵalym Álıhan Bókeıhan degen oıdy úlken senimmen aıta alamyz.
Táýelsiz memleket bolǵanymyzǵa 25 jyl tolsa da, biz osy kúnge deıin bilim berýde ózimizdiń ulttyq konepııamyzdy jasaı almaı otyrǵan elmiz. Búgingi kúnniń eń ózekti de basty mindeti, ol – bilim berýdiń ulttyq konepııasyn jasaý!
Elimizdegi bilim berýdiń ulttyq konepııasyn jasaý jolynda, uly oıshyl ǵalymymyz Álıhan Bókeıhannyń pedagogıkalyq kózqarasy men pikiri bizge jol kórsetetin baǵdarsham bolýǵa tıis dúnıe ekendigi aıdan anyq aqıqat!
N.Mahanov
OQO, Sozaq aýdany, Taýkent poselkesi,
I.Keńesbaev atyndaǵy jalpy orta mektebi
