1919 jyly 4 säuırde V.İ.Leninnıŋ özı qol qoiǧan Bükıl Odaqtyq Atqaru komitetınıŋ (BOAK) qaulysymen alaşordaşylarǧa keşırım jasalyndy. Maqsat sol kezdegı bilık basyndaǧy bolşeviktık ökımette bılımdı adamdardyŋ az boluyna bailanysty, Alaştyŋ bılımdı mamandaryn Keŋes ökımetı jaǧyna şyǧaru edı. Älekeŋnıŋ öz sözımen aitqanda: «Naizanyŋ ūşy, aibaltanyŋ jüzımen» Keŋes ökımetıne qyzmet etuden bas tartqan Älihan Bökeihan 1922 jyldyŋ küzınde Mäskeuge jer audarylady.
Älihan Bökeihan Keŋes ökımetıne qyzmet etuden bas tartqanymen qazaq elıne, Alaşyna qyzmet etudı boryşym dep sanady. Mäskeuge jer audarylsa da, elınen habar üzbegen Älihan jat jerde jürıp, ūlt ziialylarynyŋ basyn bırıktıre otyryp, halqynyŋ ūlttyq önerın, mädenietın, ädebietın, bılımın örkendetu jolynda eŋbek etedı.
Bolşeviktık qyzmetke belgılı maqsatpen aralasa bastaǧan A.Baitūrsynūly, M. Dulatūly, J.Aimauytūly, S.Saduaqasūly syndy ärıptesterı arqyly Ä.Bökeihan Qazaqstandaǧy saiasi-qoǧamdyq, mädeni, ädebi prosesterge baǧyt-baǧdar berıp, basşylyq jasaudy jalǧastyra beredı. Älihan Bökeihannyŋ tıkelei basşylyq nūsqauymen S.Asfendiiarov özınıŋ ǧylymi eŋbekterın, ǧūlama ǧalym A.Baitūrsynūly özınıŋ äigılı lingvistikalyq eŋbekterı «Tıl qūraly», «Ädebiet tanytqyş» J.Aimauytūly «Psihologiia», M.Jūmabaiūly «Pedagogika» sekıldı ǧylymi eŋbekterın jazsa, sol kezdegı jap jas jıgıt Qanyş Sätbaev orta mektepke arnalǧan «Algebra» oqulyǧyn jazyp şyqty. Osy kezdegı Älekeŋ bastaǧan qazaq ziialylarynyŋ atqarǧan rolın aǧylşyn ǧalymdary: «Okolo desti let, vplot do nachalo 30-h godov, chleny Alaşordy sohraniali pochti polnyi kontrol nad obrazovaniem, pressoi i izdatelskim delom v Kazahstane, sleduia edinstvennoi seli pridat sovetskoi Kazahskoi kulture otchetlivo nasionalnyi» dep, sol kezdegı tarihi aqiqatty şynşyldyqpen sipattaidy. İä, sol kezdegı ūlt ziialylarynyŋ aldyndaǧy kezek küttırmeitın eŋ kürdelı de özektı mäsele – būl ūlttyq erekşelık pen qūndylyqtardy negızge ala otyryp, ǧylymǧa bılım men mädenietke ūlttyq boiau, ūlttyq naqyş beru edı. Būl igı ıstıŋ bastauynda öz halqyn jan-tänımen süigen ūlt kösemı, qazaq halqynyŋ aiauly perzentı, ensiklopedist-ǧalym Älihan Bökeihan tūrady.
Mäskeude aidauda bolǧan ömırınıŋ osy tūsynda Ä.Bökeihan özınıŋ pedagogikalyq tanymyn aiqyndaityn ǧylymi eŋbegın jäne mektep mūǧalımderıne qosymşa ǧylymi kömek retınde «Pylanetter», «Lui Paster», «Bılım küşı» jäne saiasi gumanistık közqarasyn aiqyndaityn «Hahas» atty maqalalaryn jazady.
Ǧūlama ǧalym Älihan Bökeihanǧa pedagogikalyq eŋbek etene jaqyn edı. Sebebı, Älekeŋ 1894 jyly Sankt-Peterburgtegı Orman institutyn orman ekonomikasy mamandyǧy boiynşa bıtırıp, sol jyly Omby qalasyndaǧy tömengı därejelı Orman mektebıne jūmysqa qabyldanǧan soŋ, mektepte ekı jyldai öz mamandyǧy boiynşa därıs oqyp, sabaq beredı.
«Seruen jasap zertteu ädısı» ǧylymi eŋbegınde körsetılgen ǧylymi-pedagogikalyq täsılderdı Älihan Bökeihan bıreuden estuı boiynşa, bolmasa är ǧalymda bolatyn ǧylymi tüisık arqyly jazǧan joq. Ol pedagogikalyq jūmyspen tıkelei özı ainalysqan 1894-1896 jyldary kezındegı täjıribesıne jäne teoriialyq ǧylymi daiarlyǧyna süiendı dep tolyq senımmen aita alamyz. Sebebı, eŋbek sonşalyqty qarapaiym, ärbır mūǧalımge tüsınıktı jäne biık därejelı ǧylymi negızde jazylǧan. Eŋbek oquşy balalarmen tıkelei aralasyp, sabaq beretın mektep mūǧalımderıne ǧylymi metodikalyq nūsqau ıspettes. Eŋbekte Ä.Bökeihan bırınşı kezekte közben körıp, qolmen ūstaǧan täjıribege süienedı.
«Seruen jasap zertteu ädısı» eŋbegınde Älihan Bökeihan: «Şyn bılım täjıribede ǧana tuady. Bılım jolynyŋ negızı – täjıribiia. Jattap alyp bılgen bılım mekteptıŋ tabaldyryǧyn attai bere esten şyǧady da ūmytylady. Qandai jaqsy kıtap bolsa da, kıtap kısınıŋ sözı, ony bıreu tapqan. Aŋda jürıp kısı bailaǧan tülkı, özıŋ quyp alǧan tülkıge jetpeidı» - deidı.
Bılımdı igerude eŋ bırınşı kezekte täjıribege süienu kerek. Qandai jaqsy kıtap bolsa ol bıreudyŋ sözı iaǧni, teoriia. Al, közben körıp, qolmen ūstap, täjıribe arqyly özınıŋ közı jetıp, eŋbegımen, öz betınşe özı tapqan bılımge eş närse jetpeidı, - degen oidy Ä.Bökeihan sol kezdegı mūǧalım men oquşynyŋ tūrmysy men paiym tüsınıgıne laiyqtap «Özıŋ quyp alǧan tülkıge jetpeidı» dep tüsındıredı.
«Bılım anasy – täjıribä» degen Älihan Bökeihan: «Jerdı, auany,sudy, jandy, jansyz özımızdı qamap alǧan zatty tanu täjıribemen ǧana bolady. Bū turaly täjıribä közben körgen, qolmen ūstaǧannan bastalady. Aqyl zerek tekserıp, tergep, tereŋ boilap toqyp, kestelep közben körgennen qolmen ūstaǧannan qorytyndy şyǧarady. Bū neşe synnan ötıp, taspadai sydyrylyp, taiaqtai jonylyp, bılım negızı bolyp şyǧady. Täjıribesız bılımde negız de joq, bet te joq. Bılım anasy täjıribä! Balany baulyǧan oqytuşy bılım üiretpek bolsa, jattamany talaq qylady da täjıribä jolyna tüsıredı. Oqytuşy ısıne şeber bolsa, özı de balalar da tabiǧatty älıppedei oqyp, aty bäigeden kelıp, bürkıtı tülkı alǧandai qyzyqqa batady da quanady. Bala oquǧa küiı tüsken qarşyǧadai tülep ūşady», - deidı.
Praktik-ǧalym Ä.Bökeihannyŋ aituynşa mūǧalım oquşynyŋ sabaqqa qyzyǧuşylyǧyn arttyru üşın, jalaŋ teoriia, jattandy sözdı tastap, oqytuşynyŋ ärbır sabaǧy syrtqy ortamen, ömırmen tyǧyz bailanysty boluy şart. Būl ıs mūǧalımnıŋ şeberlıgıne bailanysty.
Auyldaǧy mektepte tabiǧat tanu täjıribesın mynadan bastaidy,- degen ǧalym, «Seruen jasap zertteu ädısı» eŋbegınde öte bır qyzyqty jaǧdaidy baiandaidy.
Mai aiynda qolynda lupasy bar mūǧalım oquşylarmen seruenge şyǧady. Olar kele jatyp tobylǧynyŋ sabaǧynda jabysqan tarydai tüimeşek daqtardy köredı.
«Būl ne?» degen mūǧalım sūraǧyna balalar: «Būl jylannyŋ sılekeiı», – dep jauap beredı. Mūǧalım balalarǧa lupamen sılekeidı körsetedı de, būl jylannyŋ sılekeiı emes, köbelektıŋ jūmyrtqasy dep jauap berıp, osy jūmyrtqadan köbelektıŋ qalai şyqqanyn baqylaimyz,-deidı.
Tobylǧyny belgılegen balalar üiıne qaitady. Balalar sılekeiden köbelek paida bolǧanǧa deiıngı özgerısterdı künde kelıp baqylap, öz közderımen köredı. Eŋ soŋynda mūǧalım: Balalar, kördıŋder me bız:
- Şiden jylannyŋ sılekeiı sekıldı närsenı kördık.
- Ol bırneşe künnen soŋ jūmyrtqa bolyp şyqty.
- Jūmyrtqa tolǧanyp jūldyz qūrtqa ainaldy.
- Jūldyz qūrt ösıp būrşaq boldy.
- Būrşaqtan köbelek şyqty.
Osy jaǧdaidyŋ bärın öz közderıŋmen kördıŋder. Köbelektıŋ bärı de osy bız täjıribelegen jolmen ösıp önedı – degen mūǧalım, köbelektıŋ qandai türlerı bar jäne olar qandai jerde ömır süretının tüsındırıp ötedı.
Älhan Bökeihannyŋ «Seruen jasap zertteu ädısı» eŋbegı öte qarapaiym tılde jazylyp, mūǧalım men oquşylardyŋ qarym – qatynasy jäne tabiǧattaǧy kündelıktı jaǧdai surettelgen sekıldı. Būl eŋbektıŋ syrt körınısı ǧana. Al, şyndyǧyna kelgende eŋbekte balanyŋ jan-jüiesındegı ūǧymdyq özgerısterı men mūǧalımnıŋ käsıbi şeberlıgı ǧylymi jolmen baiandalǧan.
Qai zamanda da mūǧalımnıŋ eŋ basty mındetı oquşylarǧa qoǧam men qorşaǧan ortany tanystyra otyryp, balany özdıgınen oilana aluǧa jäne sol oilanu arqyly oquşy balany belgılı bır şeşımge kele aluǧa üiretu.
Asa jauapty osy kürdelı mäselenı Ä.Bökeihan özınıŋ ǧylymi eŋbegınde qalai şeşedı? Endı osyǧan keleiık. Eŋbekte aitylǧandai, mūǧalım balalardy ertıp dalaǧa seruenge şyǧady. Seruenge şyqqan bala özın qorşaǧan tuǧan tabiǧatyn körıp qiialǧa berıluı tabiǧi jaǧdai.
Qiial – köru, estuden jalpy suretteulerden jasalynatyn psihologiialyq prosess. Qiialǧa berılgen bala mūǧalımnıŋ körsetuımen tobylǧynyŋ sabaǧynda jabysqan aqtaǧan tarydai tüimeşek daqtardy körıp äserlenedı iaǧni tarydai tüimeşek daqtar balaǧa äser ettı. Äserlengen bala tüimeşek daqtardy syrtqy synyna qarap, jylannyŋ sılekeiı, -degen jalpy analogiialyq oiǧa keledı. Mūǧalım: «Būl jylannyŋ sılekeiı emes, köbelektıŋ jūmyrtqasy,»- degen soŋ, bala jylannyŋ sılekeiı emes, köbelektıŋ jūmyrtqasy turaly oilap, jalpydan jalqyǧa iaǧni dedukasiialyq oidan induksiialyq oiǧa köşedı.
Oquşylar köbelektıŋ jūmyrtqadan qalai ösıp şyqqanyn körıp bılgen soŋ oi qorytyp, şeşım şyǧarady. Oquşydaǧy osy şeşım onyŋ daǧdyly bılımıne ainalady. Şeşım arqyly öz közqarasy qalyptasqan balada sanaly tūlǧa qalyptasu prosesı bastalady. Jeke tūlǧany qalyptastyruda negızgı roldı bılım alady. Bılım täjıribe arqyly keledı.
Al, mūǧalımnıŋ şeberlıgı sonda, ol zertteu kezınde balalarǧa dūrys baǧyt-baǧdar berıp oquşylardyŋ täjıribe arqyly özdıgınen oi qorytyp, şeşım şyǧaryp, tūlǧa bolyp qalyptasuyna jaǧdai jasap, yqpal etıp tūr.
Ä.Bökeihannyŋ «Seruen jasap zertteu ädısı» eŋbegınde joǧarydaǧy bız keltırgen «qiialdau», «äserlenu», «oi qorytu», «şeşım şyǧaru», «daǧdyǧa ainaldyru», «közqaras qalyptastyru» sekıldı psihologiialyq ǧylymi terminder kezdespeidı. Nege? Sebebı, būl eŋbek jazylǧan tūstaǧy mūǧalımderdıŋ pedagogikalyq şeberlıgı men bılımı öte saiaz bolatyn. Olardyŋ köbı sauat aşudyŋ qysqa merzımdı kurstaryn bıtırgender edı. Osy jaǧdaidy tereŋ tüsıngen praktik-pedagog Ä.Bökeihan öz eŋbegıne ǧylymi terminsız jeŋıl tılmen jazsa da, ǧalym, balanyŋ jan-jüiesınde kezekpen satylap bolatyn özgerısterdı közge körınbeitın syzyqtarmen ret-retımen ädemı beinelegen.
Būl jaǧdai şamaly ǧana ǧylymi daiarlyǧy bar közı qaraqty ärbır oquşyǧa taiǧa taŋba basqandai aiqyn körınıp tūr. Ä.Bökeihannyŋ ǧalym retındegı ūlylyǧy osynda bolsa kerek.
Barlyq jaǧdaidan bılımdı basty orynǧa şyǧarǧan Älihan Bökeihan özınıŋ «Bılım küşı» atty ǧylymi maqalasynda: «Ötken dünie soǧysynda bılım jeŋdı» - dei kelıp: «Fransiiada Lui Paster qūrǧan bılım ūiasy – Paster instituty bar. Mūnda ne qylatyndy osy sanda jazdyq. Endı osy bılım ūiasynda oba, süzektıŋ ūryǧyn bombaǧa saludy tapqan. Būl bombany airoplanmen jaudyŋ jerıne aparyp tastap, maidanda joq, syrtta jatqan jalpaq eldı airoplanmen jaudyŋ jerıne aparyp tastap, maidanda joq, syrtta jatqan jalpaq eldı airoplanmen qyrmaq. Bılımge jaqsy da, jaman da joq. Bılım almas qanjar. Kım qolyna alsa, sonyŋ qoly salyp qalsa, jaqsy-jamandy aiyrmai basty alyp tüsedı. «Adam balasy – haiuannyŋ eŋ ant atqany» degen Dostoevskiidıŋ sözın Evropa däleldedı bılem» - dep jazdy.
Atyn atap anyqtap jazbasa da būl jerde Dostoevskii pıkırın qoldaǧan Ä.Bökeihannyŋ «Ǧylym adamzattyŋ igılıgı men örkeniet jolyna qyzmet etu kerek» - degen astarly oiy ǧylymi eŋbekte közge aiqyn körınıp tūr.
«Tärbiesız kelgen bılım adamzatqa tek qana qasıret äkeledı» degen ūly oişyl filosof Äl-Farabidıŋ eŋbegımen Älihan Bökeihan tanys boldy ma, bolmady ma ol jaǧy bızge beimälım, degenmen de däl osy jerde bılım men ǧylym jetıstıgın adamzat örkenietı üşın paidalanu kerek degen Ä.Bökeihannyŋ gumanistık közqarasy aiqyn bılınedı.
Ǧylym jetıstıgın paidalanuda HH ǧasyr basynda aitqan Älihan Bökeihannyŋ osy bır gumanistık oiy jarty ǧasyrdan astam uaqyt ötkende zamanymyzdyŋ ūly fizik ǧalymdary A.Einştein, Keldyş, Sahrovtardyŋ ǧylymi eŋbekterınde körınıs tabuy, Ä.Bökeihannyŋ ǧylymi tüisıgı men oi-pıkırınıŋ qanşalyqty tereŋ bolǧanynyŋ aiqyn dälelı.
Ä.Bökeihannyŋ «Bılım küşı atty» ǧylymi maqalasyn oqyp otyrǧanymyzda bılım men ǧylym adamzatqa jaqsylyq äkeletın örkeniet jolynda qyzmet jasauy şart, -degen tärbielık oiyn anyq ūǧamyz.
Bılım adamǧa qorşaǧan orta men jaratylysty tüsındıretın ūly küş. Jaratylysty tanuda bılımdı basty orynǧa şyǧarǧan Älihan Bökeihan özınıŋ «Mūǧlımderge hat», «Pylanetter» eŋbegınde: «Söitıp, adam qoǧamynyŋ bılımı arta kele, adam qoǧamy jaratylysty dūrys tüsıne kele dınnıŋ de köbesı sögılıp, qūiysqany bosai bermek. Oqytuşylardyŋ mūndai mäselelerdı balalarǧa tüsındıre beruı asa qajet närse,» -dep, adam sanasyndaǧy dıni-dogmalyq pıkırge ǧylymi pıkırdı aşyq qarsy qoiady. Jaratylysty oquşy şäkırtterge ǧylym arqyly, ǧylymnyŋ jetısıtıgı arqyly tüsındırudı Älihan Bökeihan oqytuşy mūǧalımderden aşyq talap etken.
Pedagogika – tarihy tereŋde jatqan köp salaly ǧylym. Älihan Bökeihan pedagogika ǧylymyn jan-jaqty tereŋ zerttegen ǧalym desek qatelesemız. Qateleskende de, şyǧandap bır büiırge terıs ketemız. Desek te, Älihannyŋ tanymdyq ǧylymi eŋbekterınıŋ barlyǧynda da, onyŋ pedagogikalyq – gumanistık közqarasy keide közge aiqyn körınetın, keide közge anyq körınbeitın astarly oilar arqyly körınıs tapqan.
Älihan Bökeihannyŋ pedagogikalyq-ǧylymi tanymdyq eŋbekterın jüielei kele tömendegıdei oi qorytyndysyn tūjyrymdaimyz. Älihan Bökeihannyŋ ǧylymi tūrǧydaǧy pedagogikalyq közqarasy boiynşa:
1. Adam jaratylys pen qoǧamdy ǧylym arqyly tüsınuı kerek. Ol üşın bılım qoǧamda basty orynda boluy şart.
2. Bılım berude eŋ basty tūlǧa – mūǧalım. Sondyqtan da mūǧalımge köptegen mındetter jükteledı. Olar:
a) Mūǧalım jan-jaqty tereŋ bılımdı jäne öz ısınıŋ şeberı boluy kerek.
ä) Bılım beretın mūǧalım sabaǧyn ūiymdastyra bıluı şart.
b) Mūǧalım üiretıp, tüsındıretın sabaqtyŋ maqsaty jäne sol maqsatqa jetu jolyndaǧy mūǧalımnıŋ naqty ıs-jospary boluy şart.
v) Mūǧalımnıŋ eŋ basty maqsaty: qorşaǧan orta men qoǧamdy tanuda özındık közqarasy men jeke pıkırı bar tūlǧa qalyptastyru, - bolyp tabyluy kerek.
3. Bılım balaǧa qorşaǧan orta men tabiǧi zaŋdylyqtardy bılu maqsatynda berıluı şart.
4. Bılım balaǧa özı üirengen tabiǧi ortada ūlttyq erekşelıkterdı saqtau arqyly berıluı şart.
5. Bılım jattandy jolmen emes, balanyŋ közın jetkızıp, täjıribe arqyly körsete otyryp,berıluı şart. Jattandy bılım tez ūmytylady.
6. Bılım berude balanyŋ oiyn oŋaidan kürdelıge qarai, jalqydan jalpyǧa qarai
(induksiia jäne deduksiia) jetelei otyryp, şäkırttı dūrys oilana aluǧa uiretu kerek.
7. Tärbie men bılım şäkırtke qatar berıluı şart.
Älihan Bökeihannyŋ pedagogikalyq pıkır men közqarasy, ǧalymnyŋ ǧylymi-tanymdyq eŋbekterınde qarapaiym tılmen baiandalsa da, olar qorşaǧan orta häm aqiqat ömırımen tyǧyz bailanysty.
Ūlttyq psihologiialyq qūndylyqtar tereŋ qamtylǧan Älihan Bökeihannyŋ tanymdyq eŋbekterınıŋ ǧylymi negızınıŋ asa joǧarlyǧy bırden közge tüsedı. Osy tūrǧydan kelgende ūlttyq – pedagogikalyq konsepsiianyŋ ǧylymi negızın saluşy, ūly ǧalym Älihan Bökeihan degen oidy ülken senımmen aita alamyz.
Täuelsız memleket bolǧanymyzǧa 25 jyl tolsa da, bız osy künge deiın bılım berude özımızdıŋ ūlttyq konsepsiiamyzdy jasai almai otyrǧan elmız. Bügıngı künnıŋ eŋ özektı de basty mındetı, ol – bılım berudıŋ ūlttyq konsepsiiasyn jasau!
Elımızdegı bılım berudıŋ ūlttyq konsepsiiasyn jasau jolynda, ūly oişyl ǧalymymyz Älihan Bökeihannyŋ pedagogikalyq közqarasy men pıkırı bızge jol körsetetın baǧdarşam boluǧa tiıs dünie ekendıgı aidan anyq aqiqat!
N.Mahanov
OQO, Sozaq audany, Taukent poselkesı,
I.Keŋesbaev atyndaǧy jalpy orta mektebı
