شىنى كەرەك، اياگۇل دەگەن جازۋشى بارىن بىلمەپپىن. فب-تەگى دۇربەلەڭنەن سوڭ ونىڭ پاراقشاسىن، اڭگىمەلەرىن وقىپ شىقتىم. الەۋمەتتىك جەلى ەكىگە جارىلدى: ءبىرى ونىڭ ولىمىنە كىنالى جانداردى ىزدەسە، ەكىنشىلەرى ارۋاقتى مازالاماڭدار، كەتكەن ادام كەتتى دەگەن كوزقاراستا. مەن پسيحولوگ ەمەسپىن، قاراپايىم قوعام مۇشەسىمىن، پەندەمىن. مەنىڭ دە ارتىق-كەم تۇستارىم، جەكە پىكىرىم، وي-تولعامىم بار. ا. مانتاي جايلى نە جازباقپىن؟ ول ماعان نە ءۇشىن كەرەك؟
جالپى، ادامداردىڭ ءوزىن ءولتىرۋ فاكتىلەرى جاڭالىق ەمەس، دەگەنمەن، وعان سەبەپ نە؟ وتكەن عاسىردىڭ 83—85-جىلدارى ءبىزدىڭ وڭىردە مەكتەپ بىتىرۋشىلەر اراسىندا اسىلىپ ءولۋ بەلەڭ الدى. كۇيزەلىس دەۋگە كەلمەيدى. سەبەبى ءبىر وقۋشى ەمتيحان بىتكەنشە ۇيىندە كەش جاساۋعا رۇقسات الا الماعاننان كەيىن اسىلعان. كەيىن اناسىنىڭ تۇسىنە كىرىپ قويماعان سوڭ ەسگۋماتسيا جاساعاندا ونىڭ ويانعانى، اقىرەتتەن بوسانعانى جانە قابىردىڭ قابىرعالارىن تىرناعان بەلگىلەرى تابىلدى دەپ شۋلادى ەل. تاعى ءبىر وقۋشىنى ءبىرىنشى جولى اتا-اناسى قۇتقارعان، ەكىنشى رەت ەشكىم قاسىنان تابىلماي، ءولىپ كەتكەن. ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە سۋيتسيدكە بارۋىنا نە سەبەپ؟ پسيحولوگتار سويلەسە، سۋيتسيدكە سەبەپ كوپ.
اياگۇلگە ورالايىن. الەۋمەتىك جەلىلەردە بىرنەشە ادامنىڭ اتىن اتاپ، ولاردى جازالاۋدى تالاپ ەتكەندەر جەتكىلىكتى. ءتىپتى كوميسسيا قۇرىلعان. اتى اتالعان ادامداردىڭ ولىمگە يتەرمەلەۋ فاكتىلەرى راستالسا، جازا قولدانعان دا ءجون. ولاي دەيتىنىم، الەۋمەتتىك جەلىلەر ادام قۇقىن مورالدىق تۇرعىدا تاپتايتىن ورتاعا اينالىپ بارادى. وعان ەتيكاسى جوق جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر تىكەلەي ات سالىسۋدا. قۇقىقتىق-ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ءبىزدىڭ ەلدە قيالعا اينالۋى مۇمكىن دەگەن وي دا تۋىندايدى.
ءجۋرناليسپىن، ءتىپتى باس رەداكتورمىن دەپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە قارسى پىكىردەگىلەردىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىن اتاماي «گەمورايحان»، «قۇرال-سايمان» ت.س.س. دەيتىندەر دە بار. «اعا، ءسىزدىڭ اتاق-داڭقىڭىزعا دا، جاسىڭىزعا دا قارامايمىن. قويا قويىڭىز!» نەمەسە «بارشى، قاتىن! ءوز باعىڭدا جايىل!» دەگەن سوزدەر باتىرلىق پەن ادىلەتتىك، تاربيە كورگەندىك پەن مادەنيەتتىلىك، وجەتتىك پەن ەرلىك، بىلىمدىلىك پەن ينتەللەكتۋالدىڭ كورسەتكىشى ەمەس. ءار پىكىر مادەنيەت پەن ادەپتىڭ شەڭبەرىندە دالەلمەن جازىلۋى كەرەك.
ال جەكە ادامنىڭ جاندى تۇستارىن تىرنالاپ، كوكبەتتەنەتىن ساياساتكەرسىماق ايەلدەر دە، ەركەكتەر دە بەت جىرتىسقاندا جاعاڭدى ۇستايسىڭ. تانىمال بلوگەرلەر دە قارا پيار ارقىلى وقىرماندارىن ۇستاپ وتىر. قارا پيار دا-پيار. بىراق ونىڭ قۇنى قانداي؟ جەكە ادامنىڭ كەڭىستىگىنە رۇقساتسىز ەنۋ كەزىندە ميلليونداردىڭ جۇرەگىنەن ورىن تاپقان ديانا سپەنسەردىڭ ولىمىنە اكەلدى. قارا پيارمەن اقشا تابۋ ەكى ادامدى و دۇنيەلىك ەتتى. مۇنداي مىسالدار كوپ.
اياگۇل مانتايدىڭ ولىمىنە ىقپال ەتكەندەر بار بولسا جانە ولار ءبىزدىڭ ادىلەتكە جۇمىس ىستەي بەرمەيتىن سوتتان جازاسىن الماسا، قايتەمىز، ار سوتىنا تاپسىرامىز. جاقسىلىق تا، جاماندىق تا بۋمەرانگ. وزىڭە ورالادى.
اياگۇلدىڭ پاراقشاسى مەن اڭگىمەلەرىنەن تۇيگەن ويىمدى جازۋ ەدى وسى ماقالانىڭ ماقساتى. ول ءوز پاراقشاسىندا يسااك نيۋتون، دجەك لوندوننىڭ بالا كۇندە العان تۇرمىستىق پسيحولوگيالىق سوققىلارىنا پوست ارناعان ەكەن. اكۋتاگاۆا مەن حەمينگۋەيگە دە توقتالعان جەرلەرى بار. اكۋتاگاۆا ءولىم مەن ءولىم الدىنداعى قورقىنىش سەزىمدەرىن كوپ جازعان. وتە اۋىر پسيحولوگيالىق سۋرەتتەۋلەر قولدانعان، ءومىرىن ءوزى جوسپارلاپ اياقتاعان جازۋشى. بىراق ونى كىم وقىمايدى؟
وسى پوستاردا اۆتور اقپاراتتاردى ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىنە جاقىنداتىپ جازادى. مەن ونىڭ پوستارىنان اتالعان تانىمال ادامداردىڭ ىشكى دۇنيەسىن ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن بىرىكتىرىپ جىبەرگەندەي اسەر الدىم. تاعى ءبىر بايقاعانىم، ونىڭ ىشكى «مەنى» ءوزى جازعانداي، «ۇرىپ تۇر». قالجىڭمەن جازسا دا، ءوزىنىڭ تىرىلەر تۇسىنبەيتىن جان-دۇنيەسىن اسقاقتاتۋ، ءبىلىمى مەن تۋما دارىنىن، ەرەكشە بولمىسىن قۇدىرەتتىڭ كۇشى دەپ تانيتىنى بايقالادى. ونىڭ ويىنشا، اياگۇل مانتاي — بىرەگەي تۋما! ول ءوزىنىڭ IQ دەڭگەيىن ا. ەينشتەي-نمەن تەڭەستىرمەسە دە، وعان جاقىنداتاتىنداي اسەردە قالاسىڭ. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. مانتايمەن جاقىن تانىس بولماعان سوڭ ونىڭ جازبالارى ارقىلى ول جايلى وي ءتۇيۋ دە قاتە پىكىرگە اكەلەتىنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ادامدار وز ويىن، پىكىرىن، كوزقاراسىمەن بولىسەدى جانە اياگۇل سياقتى ۇنەمى ىزدەنىپ، ىشكى دۇنيەسىن دامىتىپ وتىراتىن ادامدار قانداي دا ءبىر وي-تولعامنىڭ جەتەگىندە جۇرەتىنى اقيقات. ەندەشە، مانتاي پاراقشاسىنا تەك ءوزىنىڭ وقىعاندارىنان، ءومىر تاجىريبەسىنەن تۇيگەن ويلارىن، ومىرگە، قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىن جازىپ وتىرعانى ءسوزسىز.
اياگۇل كۇيزەلىستە جۇرگەن جانعا ۇقسامايدى. بىراق ونىڭ ءوز مۇمكىندىگىن ەسكەرمەي، مۇمكىندىگىنەن جوعارى قويعان ماقساتى اياگۇلدىڭ ءوزىنىڭ باي تاجىريبەسى مەن ءبىلىمىن تولىق پايدالانۋىنا كەدەرگى جاساعان ءتارىزدى. قالجىڭداپ جازعان (مۇمكىن ارماندادى) «نوبەلدىڭ بولاشاق يەگەرى» —اياگۇل مانتايدىڭ جانى تازا، ار الدىندا اق ەكەنى جازبالارىنان بايقالادى.
«نوبەلدىڭ بولاشاق يەگەرى» دەمەكشى، قازىرگى ۋاقىتتا پسيحولوگيالىق شىعارمالار باعالاناتىن بولدى. اياگۇل دە وسى تاقىرىپتاردى قوزعايدى ەكەن. بۇل جان كۇيزەلىسىنەن تۋعان دەپ ويلامايمىن. اياگۇل ءومىردىڭ ءمانىن گيۋگو كوتەرگەن ادامگەرشىلىك پەن ىشكى مادەنيەتتەن ىزدەيدى. بۇل قالىپتى سەزىم. قانداي قوعام بولماسىن ونىڭ مۇشەلەرى بىرتەكتى كوزقاراس پەن مادەنيەتكە يە ەمەس. ادامگەرشىلىك پەن مورالعا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق-ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ماڭگى ماسەلە دەسە بولادى. ادامگەرشىلىك پەن ىشكى مادەنيەت وركەنيەتكە بايلانىستى بولسا، گيۋگونىڭ ۋاقىتىمەن سالىستىرعاندا قازىرگى وركەنيەتتىڭ دەڭگەيى وتە جوعارى، بىراق ول كوتەرگەن ماسەلە ءالى شەشىمىن تاپقان جوق.
نوبەل سىيلىعى بەرىلگەن شىعارمالار قانداي تىڭ ماسەلەلەردى كوتەردى، نە ءۇشىن ولاردىڭ لايىقتى دەپ تانىلعانىن وقىپ وتىرساڭ، قوعامدىق پسيحولوگياعا وركەنيەتتىڭ ىقپالى، جەكە ادامنىڭ قوعامنان تىس قالۋى، الەۋمەتتىك-ساياسي پسيحولوگيالىق تاقىرىپتار شەبەر پسيحولوگيالىق ادەبي سۋرەتتەۋلەر ارقىلى بەرىلگەنىن، جازۋ ناقىشىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرگەنىن كورەسىڭ. اياگۇلدىڭ كوتەرگەن ماسەلەرى وزەكتى بولسا دا، جازۋ ناقىشى مەن تىلىندە ەرەكشەلىك جوق. ءتىلى جاتىق، بىراق قاراپايىم. وقيعانىڭ شيەلەنىسكەن تۇسى (كۋلميناتسيا) ايقىن ەمەس، كەيبىر اڭگىمەلەرىندە ول جوق. تۇرمىستىق ىشكى كۇيزەلىسكە نەگىزدەلگەن وقيعالار قوعامدىق سيپاتتا بولعانىمەن، ونى شەشۋ جولدارى جەكە ادامنىڭ ومىرگە بەيىمدەلۋىنە بايلانىستى، جەكە شەشىمگە قاتىستى. ەگەر ماتەريالدىق جاعدايىڭ ناشار بولسا، تاپقانىڭ جەتپەسە، جالداعان پاتەرىڭدە تاراقان بەتىڭدە ورمەلەپ جۇرسە، بۇل شەشۋى جوق نارسە ەمەس. اۆتور اڭگىمەلەرىندە وسى جاعدايلاردى جازا وتىرىپ، ونى شەشۋ جولدارىن دا ايتىپ وتىرادى. مۇنداي اڭگىمەلەردى نوبەلگە نەمەسە ت.ب. سىيلىققا لايىقتى دەپ باعالاۋ، ارينە، سۋبەكتيۆتى پىكىر.
«جۇرەككە ورالۋ» اڭگىمەسى. اياگۇلدىڭ وي ارپالىسىن تولىق اشادى. ءوزى جانە ءوزى (توعجان كەيپىندە). ال سانات تا ءوز ويىنىڭ يەسى. «جۇرەككە ورالۋ» — اۆتوردىڭ ءوز-وزىمەن سىرلاسۋى، سىرلاسۋ ەمەس، مۇڭداسۋى. ءوزىنىڭ «مەن-مەنىمەن» كۇرەسۋى. بىراق ول ءوز «مەنىنەن» اتتاي الدى ما؟
اياگۇل ءوزىنىڭ ساتسىزدىگى (مەنىڭشە، ءوزىن ىزدەۋگە كەتكەن ۋاقىتتا جىبەرىپ العان جەكە ءومىرى) جايلى كوپ ويلانادى. ونى سەبەبىن وزىنەن ىزدەيدى، كەيدە تاعدىردان كورەدى. ينتەللەكتۋال تۇلعاعا اينالعانىنا سەنىمدى اۆتور ءبىر كەزدەرى وزىنە لايىقتى ينتەللەكت يەسىن ىزدەيدى، كەيىن كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ورالادى، سەزىم مەن ماحاببات، مەيىرىم مەن قامقورلىققا مۇقتاجدىعىن بىلدىرەدى. بۇل قالىپتى جاعداي، ەشقانداي كۇيزەلىس ەمەس. ول جالعىزدىعىنا سەبەپ ىزدەيدى، ادام ومىرگە جالعىز كەلەدى، ومىردەن دە جالعىز كەتەدى دەپ اقتالادى. ەشكىمنىڭ ءومىرى تەك تاتتىدەن تۇرمايدى; اششىسى مەن سۋىعى بولماسا، تاتتىدەن ءمان كەتەدى. ادامدى العا ماقسات جەتەلەيدى. بيىكتەرگە دە وسى ارمان-ماقسات جەتكىزەدى، ول— جەتەكشى كۇش.
دجەك لوندوننىڭ كەيىپكەرى سۇيگەنىنە لايىقتى بولۋ ءۇشىن تانىمال جازۋشى اتانىپ، بايلىققا قولى جەتكەندە سۇيىكتىسىن دە، بايلىعىن دا تارىك ەتىپ، تەڭىزگە باتىپ ولمەي مە؟ لوندون ادامدى جەتىستىكتەرگە جەتەلەيتىن—ماقسات دەپ تۇيىندەيدى. ماقسات بار جەردە—ومىردىڭ ءمانى بار. ءدال وسىلاي وي تۇيەدى اياگۇل دە. ول: «پەندە بارىنەن جالىعىپ كەتەدى. ومىردە ماقساتىنا جەتكەن كەزدە جەڭىسىنىڭ بايانسىز ەكەنىن تۇسىنەدى. قۇدايعا دەگەن ماحاببات قانا ماڭگىلىك»،—دەپتى «جۇرەككە ورالۋ» اڭگىمەسىندە.
«ءومىر دەگەنىمىز – سالىستىرۋ ويىنى. «سالىستىرۋ ويىنىنان» ادامدار «تەپە-تەڭدىكتى» ىزدەپ شارشايدى. ومىردەن «تەپە-تەڭدىكتى» تاپقاندار قۇدايدى كوبىنە ۇمىتىپ كەتەدى، ال تاپپاعاندار ۇمىتپايدى. ۇمىتپايتىنى سول: قۇدايعا رەنجىپ، جىلايدى، ۇرسىسادى، ءتىپتى قۇدايعا ءتىل تيگىزىپ، قارعاپ تا جىبەرەدى. وزىنە ءوزى سانالى تۇردە قول جۇمساپ ولگەن كەز كەلگەن ادامدى اقتاپ العىم كەلەدى. بىراق مەن و دۇنيەدەگى ەمتيحاندا قازىلار القاسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن عوي...
وكىنىش – ومىردەن تۇڭىلۋگە، ءتۇڭىلۋ – ءوزىڭدى جوعالتۋعا اكەلەدى. ادام كوبىنە-كوپ قابىلداعان شەشىمىنىڭ قاتە ەكەنىن بىلەدى. بىلە تۇرا سانالى ءھام بەيسانالى تۇردە قاتەلىككە بوي ۇرادى. ءوزىنىڭ ساتسىزدىك دەپ قابىلداعان قادامىنىڭ كەيبىرى ۋاقىت وتە كەلە قۋانىش پەن شاتتىققا بولەپ جاتادى...»
وسىنى وقىپ وتىرساڭ، اياگۇل ءولىمدى كوپ ويلايتىنداي سەزىلەدى. بىراق بۇل جاڭساق وي. اياگۇلدىڭ ومىردەن ءوزىن ىزدەگەنى، ءومىردى سۇيەتىنى بايقالادى. ولىم—اقيقات، ومىر—جالعان. اقيقاتتى جاقىنداتا وتىرىپ جالعاننىڭ ءمانىن اشۋعا تىرىسادى.
بىرەۋلەر جۇمىسسىزدىق قاجىتتى ونى دەسە، بىرەۋلەر ول جۇمىس تاڭدادى دەيدى. اياگۇل نەگە جۇمىس تاڭداماسىن؟! ونىڭ ديپلومى بار، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى مامان، ءوزىنىڭ ايتارى بار ازامات. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق. ەشكىمنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ اقشا دا المايدى. ول ءوز ورتاسىندا جۇرگىسى كەلسە، نەسى ايىپ؟
«جۇرەككە ورالۋ».
«— سەن ايەلىڭدى كەشىردىڭ بە؟ – دەپ سۇرادىم. وعان دەگەن سەزىمىم بولماسا دا، ايەلىنەن قىزعاناتىنىمدى سەزدىم.
— مەنىڭ كەشىرگەن، كەشىرمەگەنىم وعان تۇككە دە قاجەتى جوق. ونى كەشىرۋ ماعان كەرەك. زۇلىمدىقتان ساقتانۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سول زۇلىمدىقتى جاساماۋ ءۇشىن دە كەكتەنبەي، كەشىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. تۇلعالىق قاسيەتىڭدى ساقتاپ، ءوزىڭدى جوعالتپاۋ ءۇشىن دە كەشىرۋدى ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز.»
مىنە، اياگۇلدىڭ بولمىسى: «زۇلىمدىقتان ساقتانۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سول زۇلىمدىقتى جاساماۋ ءۇشىن دە كەكتەنبەي، كەشىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. تۇلعالىق قاسيەتىڭدى ساقتاپ، ءوزىڭدى جوعالتپاۋ ءۇشىن دە كەشىرۋدى ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز!»
« ... ءومىر دەگەنىمىز – مەن! – دەدى الدەن سوڭ توعجان.– ۋاقىت دەگەنىمىز – مەنىڭ جانارىمداعى الەم، – دەدىم مەن.»
اياگۇلدىڭ ءولىمدى ەمەس، ءومىردى تاڭداعانى انىق. ءوزى اتاپ وتكەندەي، ول ءوزى جاساپ العان الەمدە ءومىر سۇرسە دە، ونىڭ الەمى—تازالىق پەن اردىڭ، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ مەكەنى بولعانىنا سەنىمدىمىن.
اياگۇلدىڭ اپپاق ارى مەن پاكتىگىنە شەك كەلتىرۋدىڭ ءوزى كۇنا! جانىڭ جانناتتا بولسىن، اياگۇل ءسىڭىلىم! سەن ءوز بيىگىڭدى الدىڭ. ءوز وقىرمانىن قالىپتاستىرعان جازۋشىسىڭ. باقۇل بول!
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
