بەلگىسىز ءبىر زاماندا، شۇكىرشىلىك دەپ اتالاتىن ۇلكەن شاھار بولىپتى. ول شاھاردىڭ «شۇكىرشىلىك» - دەپ اتالۋى، حالقى مومىن، ايتقانعا كونەتىن، بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتكەن ەرەكشە جاندار بولعان كورىنەدى. شۇكىرشىلىك شاھارى حالقىنىڭ باسىنا قانداي كۇن تۋسا دا، «ءبىز وسىنداي كەڭ شاھارعا يە بولىپ وتىرعان ەرەكشە جاندارمىز، بۇل الەمدە ءبىز سياقتى مىقتى ادامدار جوق، بولعاندا ەمەس»، – دەپ وزدەرىن جۇباتىپ، اۋىرتپالىقتىڭ بارىنە كونە بەرەدى ەكەن.
ەندى، وسىنداي جۇرتتىڭ باسشىسى بولىپ، شاھاردىڭ تەمىر بالقىتۋ جۇمىستارىنىڭ باس ۇستاسى بولعان، بايسۇلتان اتتى ازامات سايلانادى. بۇل بايسۇلتاننىڭ بيلەۋ جۇيەسىنىڭ باسقالاردىكىنەن ەرەكشەلىگى، ونىڭ 49 اقىلشىسى، 98 جاندايشابى بولىپتى. سودان، وزگە شاھارلارعا بايسۇلتاننىڭ ەسىمىن ءماشھۇر ەتۋ ماقساتىن كوزدەگەن اقىلشىلار: ء"بىزدىڭ شاھارىمىز ەڭ بەدەلدى شاھار بولۋى ءتيىس. سونىڭ جولىندا، نە ىستەيمىز؟" – دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەپتى.
سوندا، بايسۇلتاننىڭ 98 جاندايشابى: «شاھار تۇرعىندارىنىڭ بۇكىل ءتورت-تۇلىك مالىنىڭ، ءسۇت، ماي جانە ت.ب. ازىق-تۇلىگىنىڭ 80%-ىن ءبىز الىپ وتىرايىق-تا، كورشى شاھارلارعا تەگىن تاراتايىق. مۇنداي ءىستى ەشبىر شاھار باسشىسى جاساپ كورمەگەن. بۇكىل الەم بىزگە ءتانتى بولادى،- دەپ ۇسىنىس بىلدىرەدى. بۇل ۇسىنىستى بايسۇلتاننىڭ 49 اقىلشىسى: «مىناۋ دەگەن كەرەمەت تابىلعان اقىل ەكەن»، - دەپ، ماقۇلداپ، بايسۇلتاننىڭ الدىنا بارىپ: «ءسىزدىڭ اتاعىڭىزدى شىعارۋ ءۇشىن، الەمدە سىزدەي تەڭدەسسىز جان بولماس ءۇشىن، شاھار تۇرعىندارىنىڭ 80% ءسۇت-مايىن، ازىق-تۇلىگىن قايىرىمدىلىق رەتىندە وزگە شاھارلارعا تاراتۋ كەرەك»،- دەيدى. بايسۇلتان بولسا، ءبىر ويلانىپ الىپ: «ايتىپ وتىرعاندىرىڭ وتە دۇرىس، بۇل ۇسىنىستارىڭىزدى قولدايمىن!»،- دەپ ماقۇلدايدى.
شاھاردىڭ تاعى ءبىر بولىگىندە حالىققا ءسوزى وتەتىن، «شۇكىرشىلىك» ءسوزىنىڭ حالىقتىڭ ساناسىنا تەرەڭ تامىر جايۋىنا سەبەپشى بولىپ، تاتۋلىقتىڭ ساقتالۋىنا باستى كۇش جۇمساپ وتىرعان، يمامدار وكىلدەرى بولىپتى. بۇل يمامدار حالىقتىڭ 80% ازىق-تۇلىگىن الۋ ءۇشىن: «شۇكىرشىلىك قىلىڭدار، سەندەردىڭ مالدارىڭ بار، 80% تاماقتارىڭ بولماسا دا، بۇنىڭ وزىنە شۇكىرشىلىك! وزگە شاھار تۇرعىندارىنىڭ الدىندا سەندەر ابىرويلى بولىپ جۇرەسىڭدەر! اش بولىپ جۇرسەڭدەر دە، ەل الدىندا ابىرويلى بولىپ جۇرگەندەرىڭ مىڭ ەسە ارتىق ەمەس پە؟ باسشىسىنىڭ امىرىنە قارسى شىعۋ كەشىرىلمەيتىن كۇنا»،-دەپ، ۋاعىزدارىن ايتىپ، شاھاردىڭ بارلىق حالقىن ءوز دەگەندەرىنە كوندىرەدى.
ءسويتىپ، حالىقتىڭ 80% ازىق-تۇلىگىن العان 49 اقىلشىسى بايسۇلتانعا: «وزىڭىزدەي ادام الەمدە بۇرىن-سوڭدى بولعان جوق. سىزدەي باسشىنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا، بۇل جينالعان ازىق-تۇلىكتىڭ 50%-ى ءوزىڭىزدىڭ اۋلەتىڭىزدە بولسىن. وزگە شاھار تۇرعىندارىنا 30%-ى جەتەدى. جينالعان ازىق-تۇلىكتىڭ 80%-ىن نەمەنەگە جۇمساپ جاتاسىز؟ 30%-دىڭ ءوزىن ەشبىر شاھاردىڭ باسشىلارى تەگىننەن-تەگىن بەرگەن ەمەس. ال، ءسىز بولساڭىز بەرىپ وتىرسىز. سوندىقتان دا، سونداي جاقسىلىق ۇزاعىنان بولۋى ءۇشىن 50%-ىن ءوزىڭىز الىڭىز، اۋلەتىڭىزگە بەرىڭىز!»،- دەيدى. بايسۇلتان: «ءيا، دۇرىس، دۇرىس. جاعدايىم جاقسى بولۋى كەرەك قوي»،- دەپ ءسوزىن قوستاپ كەلىسەدى.
سودان كەيىن، 98 جاندايشاپتارى: «ەي، 30% ازىق-تۇلىكتى كىم بەرىپ جاتىر؟ قاي شاھار بەرىپ جاتىر تەگىننەن-تەگىن؟ 20% جەتپەيدى مە؟»،- دەپ ءتىل قاتادى. «دۇرىس، دۇرىس، جەتەدى»،- دەيدى 49 اقىلشىسى. ءسويتىپ، ءوزارا ورتاق شەشىمگە كەلىپ، باسشىنىڭ 49 اقىلشىلارى 98 جاندايشاپقا: «حالىقتىڭ تەك 20% ازىق-تۇلىگىن باسقا شاھارلارعا تاراتىڭدار!»،- دەپ تاپسىرادى. ال، 98 جاندايشاپتارى: «قاي شاھار، قاي جەر تەگىننەن-تەگىن، بوستان-بوس ءسۇت-ماي، ازىق-تۇلىك بەرىپ جاتىر؟ ەشبىر جەردە بەرىپ جاتقان جوق. ءبىزدىڭ ولاردان قاي جەرىمىز ارتىق؟ ودان دا، كۇنىمىزدى كورىپ، ءوزىمىز الساق، ءجون بولمايدى ما؟ بوستان-بوس تاراتىپ، ودان نە پايدا كورەمىز؟»،- دەپ، 10%-ىن وزدەرى الىپ، قالعان «10%-ىن حالىققا تەگىن تارات!»،- دەپ يمامدار وكىلدەرىنە بەرەدى.
يمامدار وكىلدەرى: «بۇل 10% ازىق-تۇلىكتى اللا تاعالا ءبىزدىڭ نەسىبەمىزگە بەرىپ تۇر، ەگەر حالىقتىڭ نەسىبەسى بولسا، بىزگە 80% مۇلىكتىڭ كەم دەگەندە 50%-ى كەلۋى كەرەك ەدى، بىراق كەلمەدى. بالىق باسىنان ءشىريدى دەگەنىمىز وسى!»،- دەپ، 10%-دى ءوز ەنشىسىنە الادى.
وسىلايشا، جىلدار وتەدى. شاھار باسشىسى - بايسۇلتاننىڭ اتىن الەمگە تانىلتۋ ءۇشىن، اقىلشىلار مەن جاندايشاپتار: «تاعى نە ىستەيمىز؟»،- دەپ، ويلانىپ، مىناداي ۇسىنىس ايتادى: «ءبىزدىڭ باسشىمىزدىڭ اتى بارلىق الەمگە ءماشھۇر بولۋى ءۇشىن، مىنا ءتورت-تۇلىك مال بار ەمەس پە، جىلقى، سيىر قوي، تۇيە دەگەن... ەندى، ءبىز قويدى-قوي، تۇيەنى-تۇيە، سيىردى-سيىر - دەپ اتاماستان بۇرىن الدارىنا باي ءسوزىن قوسىپ «باي-تۇيە، باي-جىلقى، باي-سيىر، باي-قوي»،- دەپ اتاۋىمىز كەرەك. سول كەزدە بايلىق شاقىرامىز، ىرىس-بەرەكە كەلەدى»،- دەيدى. بۇل ۇسىنىستى اقىلشىلارى بايسۇلتانعا جەتكىزىپ، ماقۇلداتىپ، كەلىسىمىن الادى.
وسىلايشا، كۇن ارتىنان كۇن، ايلار، جىلدار وتەدى. شاھاردىڭ تۇرعىندارى كەدەيلەنە تۇسەدى. جەيتىن ازىقتارى بولا بەرمەيدى. بىراق، شۇكىرشىلىك قىلادى. شۇكىرشىلىك دەگەن شاھار تۇرعىندارىنىڭ قۇدىرەتتى ءسوزى، كيەلى ۇعىمى، جاراتۋشىسىنىڭ ءدىنى ىسپەتتى بولادى.
بايسۇلتاننىڭ اقىلشىلارى ابدەن بايىپ، حالقى «شۇكىرشىلىك» - دەپ كەدەيلەنىپ، جاندايشاپتار بولسا تويىنىپ، حالقىن ءتىپتى «ادام» - دەپ كوزگە ىلمەي، قارىننىڭ قامى ءۇشىن، اۋلەتتەرى بايلىقتا ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، بايسۇلتانعا بارىپ: «ءبىز، ءوزىمىزدىڭ شاھارىمىزدىڭ جەرلەرىن كورشى شاھارلارعا بەرەيىك»،- دەيدى. سولار، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى السىن. باسقا ەلدى-مەكەندەردىڭ ەشبىرى، ءوز جەرلەرىن بەرگەن ەمەس. ءسىز بولساڭىز، سونداي مەيىرىمدىلىكپەن، كورەگەندىلىكپەن، ءوزىڭىزدىڭ جەرىڭىزدى وزگە جۇرتقا بەرسەڭىز، ەسىمىڭىز تاريحتا التىن ارىپپەن قالىپ، حالىق جۇرەگىندە ماڭگىلىك ساقتالاتىن بولادى»،- دەپ ۇسىنىس بىلدىرەدى. بۇنداي سوزدەردى ەستىپ، مايساراپ كەتكەن بايسۇلتان بىردەن كەلىسە كەتىپ، «حالىقتىڭ جەرىن وزگە شاھارلارعا تاراتىڭدار!»،- دەپ بۇيىرادى.
بۇنى ەستىگەن شۇكىرشىلىك شاھارىنىڭ تۇرعىندارى بولسا، اشۋعا بوي الدىرىپ، يمامداردى تىڭداماي، «بۇلاي، كورگەن كۇنىمىز قۇرسىن! اش-جالاڭاش ءجۇرىپ، ەندى جەرىمىزدەن ايىرىلاتىن بولدىق!»،- دەپ بارشا حالىق كوتەرىلىپ، بايسۇلتاندى باسشىلىقتان تايدىرۋعا بەكىنەدى.
بايسۇلتان حالىقتىڭ ءوزىن باسشىلىق ورنىنان تايدىرماق ەكەندىگىن ەستىپ، ۇرەيلەنىپ، جاندايشاپتارى مەن اقىلشىلارىنان كومەك سۇرايدى. سوندا بارلىعى بىرلەسە وتىرىپ، بايسۇلتانعا: «ءسىز باسشىلىقتان كەتىڭىز، ورنىڭىزعا باسشى قىلار ءبىر قويشى بار، ول قويشى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن. ءبىر تيىن بايلىعى جوق. وسى شاھاردىڭ مالىن باققان كەدەي. سونى، ءوزىڭىزدىڭ ورنىڭىزعا شاھاردىڭ باسشىسى قىلىپ قويىڭىز! بىراق، جاسىرىن تۇردە ءوزىڭىز باسقاراتىن بولاسىز! تەك، وسىلاي عانا حالىقتى تىنىشتاندىرۋعا بولادى»،- دەپ، بايسۇلتانعا حالىقتى قالاي الداۋ كەرەگىن ايتىپ، ويلارىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسەدى.
سودان، بايسۇلتان ەل الدىنا شىعىپ: «مەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىقتىڭ جاعدايىن جاساۋعا تىرىستىم، بىراق، قولىمنان كەلمەدى. ەندى، مەن ورنىمنان كەتەيىن. حالقىمنىڭ كوڭىلى قىمبات، شاھارىمنىڭ تۇرعىندارى مەن ءۇشىن ارقاشان دا قۇرمەتتى، سىيلى. شاھارىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسى تۇسىنەتىن، قاراپايىم قويشى بولىپ جۇرگەن ازامات ءبىزدىڭ باسشىمىز بولۋى كەرەك! سىزدەردىڭ جاعدايلارىڭىزدى وسى ءبىر كەدەي جاقسى تۇسىنەدى!»،- دەپ، ءسوزىن سويلەپ، باسشىلىق تىزگىنىن قويشى كەدەيگە بەرەدى.
كەدەي شاھار باسشىسى بولعاننان كەيىن، شاھاردىڭ بارلىق تۇرعىندارىن جيناپ الىپ، بۇكىل ەلگە قاراپ: «مەن، شاھارامىزدىڭ كوركەيىپ-وسۋىنە بارىنشا اتسالىساتىن بولامىن. ەندى، وسى شاھارىمىزدىڭ بەيبىتشىلىگى ءۇشىن، كوركەيۋى ءۇشىن قىزمەت قىلىپ، شاھار تۇرعىندارىنىڭ قالاۋىمەن باسشىلىق ورنىنان كەتىپ بارا جاتقان بايسۇلتان مىرزاعا العىسىمدى ايتامىن دا، بۇگىننەن باستاپ، ءبىزدىڭ شاھار «باي-شاھار» - دەپ اتالاتىن بولاتىندىعىن مالىمدەيمىن. سونىمەن قاتار، شاھارىمىزدىڭ تاسىمەن-تاۋى، ەندى، سول بايىمىزدىڭ جەكە مەنشىگىنە ءوتىپ، شاھارىمىزدىڭ ءاربىر بۇلاعى، ءاربىر سۋى، كولى، بارلىعى 49 اقىلشىنىڭ جەكەسىنە بەرىلىپ، شاھارىمىزدىڭ ءاربىر تالى، ءاربىر توعايى، ءاربىر ءوسىپ شىققان ءشوبى، 98 جاندايشابىنىڭ قاراماعىنا تاپسىرىلادى. سولاردىڭ جەكە مەنشىگى بولادى»،- دەپ ايتا كەلىپ، «ال، جەرىمىز بولسا، شاھارىمىزدىڭ تۇرعىندارىنىڭ وزىندە قالادى»،- دەيدى.
بۇنى ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبارى: «ووو، مىنە! ناعىز باسشى! وسىنداي بولۋى كەرەك! جەرىمىز وزىمىزدە قالادى، جەرىمىز وزگەلەرگە بەرىلمەيتىن بولادى»، - دەپ، ءماز بولىپ، قۋانىپ جاتقان كەزدە، بۇرىشتا تۇرعان ءبىر بەس جاسار بالا جان داۋسىن شىعارىپ، ايعاي سالىپ: «ءبىزدىڭ جەيتىن اسىمىز بولماسا، باسارعا تاسىمىز بولماسا، ىشەرگە سۋىمىز بولماسا، شاباتىن ءشوبىمىز بولماسا، بۇل جەرىمىزدىڭ بولعانىنان نە پايدا؟ نە قايىر؟ ءبىز، بالالار قايتىپ كۇنىمىزدى كورەمىز؟ قايتىپ تىرشىلىك ەتەمىز؟»،- دەپ، مولتىلدەپ تۇرىپ، جىلايدى.
بۇل بالانىڭ جىلاعانىنان، جاندى اۋىرتار سوزىنەن تۇرعىنداردىڭ بارلىقتارى ورىندارىنان قوزعالا الماي، تاسقا قاتقان ءمۇسىن سياقتى بولىپ قالادى. تەك، يمام عانا اۋزىنا اللانى الىپ، بالاعا قاراي جاقىنداي تۇسەدى. بالانىڭ جۇزىنە قاراپ، مولتىلدەپ اعىپ تۇرعان جاسىن ءسۇرتىپ تۇرادى دا: «باستىسى، جەرىمىز وزىمىزدە قالادى. كورشى شاھارلارعا بەرىلمەيدى. سوعان شۇكىرشىلىك»،- دەپ ايتادى...
بەكزات بولاتۇلى، زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
