ۇمىت بولعان ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر وتە كوپ. جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ەسكىرگەن ءداستۇر تۋرالى كوپ بىلگەن ءجون. سونىڭ ءبىرى «قۇرساق شاشۋ» جانە «قالجا توي». جورالعىسى مەن ءمان-ماعىناسى قانداي؟ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى،ەتنوگراف سەرىك ەرعالي مىرزامەن بولدى.
قازىرگى تاڭدا بويىنا بالا بىتكەنىن بىلگەن جاس كەلىن ونى ءتۇرلى ادىستەرمەن ەنەسىنە نە جۇبايىنا ايتىپ، رەاكتسيالارىن بىلەدى.
الايدا، وسى ءبىر ادەمى جايتتى جيىنتىقتايتىن “قۇرساق شاشۋ” ءداستۇرى بار.
-بۇل ءداستۇردىڭ نەگىزگى ءبىز بىلمەيتىن ءمان-ماعىناسى قانداي؟
-قۇرساق شاشۋ بۇل عۇرىپ. توي دەۋگە كەلمەيدى. كەلىننىڭ بويىنا بالا بىتكەنىن بىلگەن ەنە نەمەسە ابىسىن اينالاسىنا حابارلاپ، ارنايى ىرىم جاساپ، داستارحان جايادى. كىشىگىرىم اتاپ وتىلەدى. سودان كەيىن، كەلىنگە ەرەكشە ىقىلاس كورسەتىلە باستايدى.
-ءيا، اعاي. نەگىزى توي ەمەس دەدىڭىز. ال كەيبىر جەرلەردە كادىمگى ءبىر كۇن توي قىلىپ وتكىزەدى ەكەن. اسىرا سىلتەپ شاشىلۋ ەمەس پە؟ عۇرىپتىڭ بارلىعىن تويعا ۇلاستىرىپ جىبەرەمىز عوي ءوزى.
-قازاق حالقى قازىر اۋىلدىق مەكەننەن قالالىق ۋربانيزاتسياعا ۇشىراۋىنا بايلانىستى، ءداستۇر-سالت،عۇرىپ بارلىعىن شاتاستىرىپ، جاڭارتىپ، شوۋعا،تويعا اينالدىرىپ جىبەردى.
وكىنىشتىسى، قازىر جان ازانىنىڭ داستارحانى دا توي سەكىلدى. ءتىپتى، اجىراتا المايسىڭ.
ارينە، ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، ەسكە سالعان دۇرىس. ناسيحاتتاۋ كەرەك. ال بۇنى جۇزەگە اسىراتىن ارنايى مەكەمە، جوبا، ورتالىقتار بار. «رۋحاني جاڭعىرۋ» ساياسي جوباسى بار.
بىراق وكىنىشكە قاراي قازىر بۇل باعىتتا دۇرىس قىزمەت اتقارىلىپ جاتقان جوق. شىنى كەرەك، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعىتىندا وسىنداي دۇنيەلەردى جاڭعىرتاتىن ماماندار جوق. جۇمىس اتقارىپ جاتقان قىزمەتكەرلەرى سالت-ءداستۇردى بىلاي قويعاندا، ءتىلدى دە بىلمەيدى.
سوندىقتان بۇل ماسەلە ءوز الدىنا بولەك وزەكتى تاقىرىپ.
-ەنە مەن كەلىن اراسىن جاقىنداستىراتىن وسىنداي سالت بار دا “ەنە مەن كەلىن” تاقىرىدى نەگە وزەكتى؟
-حالىقتىڭ ءومىر سالتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇرىڭعى ءداستۇردى، رۋحانياتتى ساقتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر. اۋىلدىق جەردە سالت-ءداستۇر ساقتالادى، ال قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى قارسىلىق تانىتادى. جالعىز بىزدە ەمەس، بارلىق حالىق وكىلىندە بولاتىن ءۇردىس. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى وزگەرگەن ساتتە سالت-داستۇرمەن بايلانىستى ساقتاۋ قيىنعا تۇسەدى.
وسىنداي ۋاقىت ارالىعىندا وتباسى ستۋدەنتى قۇلدىراپ، كەرى كەتۋدە. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 40-45 پايىز جاستاردىڭ اجىراۋى بەلەڭ الىپ جاتىر.
مۇنداي جاعدايدا ەنە مەن كەلىن اراسىنداعى قاتىناس - كۇردەلى اڭگىمە.
ەنەنىڭ كەلىن تاربيەلەۋدە بىلگەنى از بولىپ، كەلىننىڭ و باستاعى تاربيەسىنىڭ دۇرىس بولماۋى سالدارىنان ولاردىڭ اراسى جاقسى بولمايدى. قازىر ەنەلەردىڭ ءوزى نەمەرەلەرىن باعۋدان قاشىپ جاتىر. بۇل ەنەلەردىڭ جاقسى-جاماندىعىنان ەمەس، ءومىر سالتى مەن سانا وزگەرىپ جاتىر.
سوندىقتان وتكەن عاسىرلارداعى ءومىر سالتى وسى زاماننىڭ دامۋ قارقىنىنا ساي كەلمەيدى. سوندىقتان وعان شىدايتىن ينستيتۋتتىڭ جاڭا نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. ەنە مەن كەلىن ينستيتۋتى دەپ وتىرعانىمىز بۇل وتباسىلىق ينستيتۋت ەمەس، اۋلەتتىك ينستيتۋتقا جاتاتىن ارا قاتىناس بولىپ تابىلادى. اۋلەتتىك دەگەنىمىز ءبىر اتادان تارايتىن ءبىر نەشە ۇلدىڭ وتباسىلارى.
قاراشاڭىراقتا وتىرعان اتا مەن ەنە، اۋلەتتىك ينستيتۋت جاقسى جۇمىس جاساسا وندا كەلىندەرىنە ونىڭ ارا-قاتىناسىنا يە بولعان بولار ەدى. اۋلەتتە اتا-ەنە تاربيەسى جوعارى دارەجەدە بولماعاننان كەيىن بۇرىنعىداي بولمايدى. ەنە ءوز الدىنا، كەلىن ءوز الدىنا كەتەدى. اندا-ساندا كەزدەسكەندەرىنە ءماز بولادى. سوندىقتان بۇل جەردە ۇلكەن سوتسيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق ماسەلەلەردى ەسكەرۋ كەرەك. بۇنىڭ بارلىعى نەگىزى بار ءداستۇر. قازىرگى تاڭدا ەنەلەر ءداستۇردى ۇستاپ تۇراتىنداي جاعدايدا ەمەس. مۇمكىن ءبىرى داستۇرگە بەرىك شىعار، ءبىرى داستۇردەن اۋىتقىماۋعا تىرىساتىن شىعار الايدا، قازىر زامان باسقا.
ول ءۇشىن «ەل سانا، امانات» قوعامدىق قورى دايەكتەگەن «جەتى اتا» باعدارلاماسى بار. ونداعى جەتى اتا دەگەنىمىز-جەتى اتاعا دەيىنگى تۋىستاردىڭ بىرلەستىگىن قامتيتىن ينستيتۋت. بىراق، ونى مەكتەپ وقۋلىعى رەتىندە وقىتۋ، بولماسا قوعامدىق دەڭگەيدە دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. وعان مەملەكەت كىرىسۋ كەرەك.
مەملەكەت وسى نارسەنى قولعا الىپ جاتسا ول قازاق حالقىنىڭ باۋىرلاستىعىن، جانۇيالىق وتباسىلىق قارىم-قاتىناستى، اتا مەن ەنە، كەلىن مەن بالا اراسىنداعى قارىم قاتىناستى ايتاتىن ينستيتۋت بولىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى.
وكىنىشكە قاراي بۇل جاعىنان قازاق حالقىنىڭ داستۇرىنە نەگىزدەلگەن ينستيتۋتتاردى جانداندىرۋ ءالى قولعا الىنعان جوق.
بۇل «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قولعا الىنۋ كەرەك ەدى.
وكىنىشكە وراي مۇنداي ينستيتۋتتى تۇسىنەتىن ونى زەرىتتەيتىن ماماندار جوق.
ونداي ماقسات مامانداردىڭ ويىندا دا جوق دەۋگە بولادى.
-ەندى وتباسىنداعى بىرلىكتى ارتتىراتىن، سىيلاستىققا بولەيتىن ءدال وسى قۇرساق شاشۋ ءداستۇرى نەگە ەسكىرىپ بارادى؟
-كەز-كەلگەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، ءجون-جورالعى بولسىن، ورنىڭ بارلىعىنىڭ باستاۋى سول ۇلتتىڭ حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدىك، ءدىني فيلوسوفيالىق الەۋەتىنەن رەسۋرسىنان باستاۋ الادى. قۇرساق شاشۋ – يسلامعا دەيىنگى تاڭىرلىك تانىمعا تامىر جايعان ءبىر نەشە مىڭدىق تاريحى بار ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ، تۇركىلەردىڭ عۇرپى بولىپ تابىلادى.
سوندىقتان، ەجەلگى عۇرىپ قازىرگە دەيىن كەلىپ وتىرعانىنا شۇكىر دەۋ كەرەك. ويتكەنى يسلام داستۇرىندە دىنگە نەگىزدەلگەن عۇرىپتار مۇلدەم بولەك. وندا قۇرساق شاشۋ عۇرپى جوق. سوعان قاراماستان اتا-بابامىز، حالقىمىز ونى بۇگىنگە دەيىن الىپ كەلگەن. ال، مەن جاقىندا ەستىدىم قۇرساق شاشۋ ەمەس، مۇسىلماندىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن جيىنى بار ەكەن بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىنگى.
قازىرگى قازاق حالقى بۇرىنعى اتا-بابالىق داستۇردەن باسقا عۇرىپتارعا كوشىپ جاتىر. ياعني دىنگە نەگىزدەلگەن وزگە ۇلتتاردىڭ ءداستۇر، عۇرىپتارىن قالىپتاستىرىپ الىپ جاتىر.
مۇنداي عۇرىپتاردىڭ كەڭەس وداعى كەزىندە دە كوپ ءتۇرى بولعان. ونىڭ ءبىر قاتارى سوڭعى 30 جىلدا اتا-بابالىق ءداستۇر مەن بايلانىپ جاڭاشا تۇرگە ەندى. سوندىقتان قۇرساق شاشۋ عۇرپىن جاڭا زامانعا مەملەكەت بولىپ بەيىمدەۋ كەرەك. بۇل تاقىرىپتار ءار قاشان وزەكتى.
ءداستۇر - ەشقاشان تۇبىرىمەن جويىلىپ كەتپەيدى. قۇرساق شاشۋ جوعالعان ءداستۇر ەمەس ول كوپ ەلدەردە بار. ونى قازاق حالقى ۇلكەن دابىرا توي ەتىپ جاساعان. جەتى اتا دەڭگەيىندەگى ەنە باستاعان ايەلدەر قاۋىمى اراسىندا عانا بولعان. قۇرساق شاشۋ جاس كەلىنشەكتى انا بولۋعا بەيىمدەۋدىڭ باسى بولىپ ەسەپتەلگەن.
-كەلىننىڭ جەرىك بولعان اسىن اكەلىپ، ايەلدەردىڭ ارقا-جارقا وتىرىسى سانالاتىن بۇل توي، قازىر بالا جىنىسىن انىقتايتىن Gender party-عا اينالىپ كەتكەندەي، بۇعان قانداي وي قوساسىز؟
-جاحاندانۋعا بايلانىستى كۇن سايىن ءتۇرلى اقپاراتتىق، داستۇرلىك نەوداستۇرلەر سىنالاپ كىرىپ جاتىر. سىرتقى ىقپالدىڭ اسەرىنەن بۇعان ءتۇرلى گەندەر پاتي بولسىن، باسقاسى بولسىن قالانىڭ كۇردەلى ومىرىنەن ادامدار سەرىگۋ، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا وزدەرىنە ىڭعايلى داستۇرلەر ويلاپ شىعارادى. ەسكىنى بۇرمالاپتا جاتادى. داستۇرلەرىمىز شۇبارلانىپ كەتپەسى ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان ۇلتتىڭ مۇددەسىنە قاتىستى ەتىپ، شەشىم شىعارۋ كەرەك.
-قۇرساق شاشۋ داستۇرىنەن بولەك، “قالجا توي” دەگەن دە بار. قالجا تويدىڭ دا ماقساتى - كەلىندى قۇرمەتتەۋ، سىيلاستىق تانىتىپ، جاڭا عانا پەرزەنتحانادان كەلگەن ساتىنەن باستاپ ونى قالىپقا كەلتىرۋگە ات سالىسىپ، ىستىق سورپاسىن قىرىق كۇن ىشكىزەدى. قازىر قالجا توي تويلانا ما؟
-قالجا توي دەگەن توي جوق. بىراق، بالا دۇنيەگە كەلگەندە العاشقى وتىرماق ول شىلدەحانا دەپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى شىلدەحانا دەگەن قىرىق كۇندىكتىڭ باستالۋى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن، قىرىق كۇن بويى ول ادام رەتىندە سانالمايدى. قىرقىنا جەتپەگەن بالا ءبىزدىڭ تانىم بويىنشا ادام ەسەبىنە قوسىلمايدى. بۇل و دۇنيە مەن بۇل دۇنيەدەگى جاننىڭ ءتىرىلۋى ياعني ارالىقتىڭ وسى دۇنيەگە بەيىمدەلۋ ۋاقىتى.
شىلدە ءسوزى پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا قىرىق دەگەن ماعنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ اتا-بابامىز شىلدەحانا دەپ ايتادى. ەڭ اۋەلى شىلدەحاناعا دەيىن بالانىڭ اكەسى، ۇلدى نەمەسە قىزدى تاپقان قوساعىنا ارناپ، مال سويادى. ول سورپاسى جەڭىل كەلەتىن توقتى نەمەسە قوي بولادى. سويىلعان مال ەتىنەن قىرىق كۇنگە دەيىن اسقازانعا اۋىرلىق ەتپەيتىن تاعامداردىڭ باسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
بۇل جەردە عۇرىپ جورالعى، ەجەلگى تانىمدىق ءمانى بار ماسەلە كوپ. مىسالعا قالجاعا سويىلعان مالدىڭ مويىن ومىرتقاسى سىندىرىلمايدى. ونى قىرىق كۇنگە دەيىن بوساعاعا ءىلىپ قويادى. بۇل قىرىق كۇن ىشىندە بالانىڭ مويىنى قاتسىن دەگەن ىرىممەن جاسالادى.
بۇل جەردە بىزگە بەيمىلىم كۆادتىق سپەراداعى سالادا بىلىمدەردى بالكىم ءبىزدىڭ ارعى-اتا بابالارىمىز بىلگەن دە بولۋى مۇمكىن. ءبىز قازىر ونى بىلمەيمىز. نەلىكتەن ول مويىن ومىرتقا ساقتالاتىنىن ناقتى بىلمەي، ىرىمعا ساناپ، كۇلكى قىلامىز. شىن مانىندە عىلىم بۇل نارسەنىڭ ءمانىن تۇسەنەتىن دەڭگەيگە جەتكەن جوق. بۇل ءداستۇر قالجاتوي ەمەس قالجا دەپ اتالادى.
-كەلىننىڭ قالجاسىنا كىم جاۋاپتى؟ قايىن جۇرتىنىڭ مىندەتى مە؟
-قالجاعا ەڭ اۋەلى كۇيەۋى جاۋاپتى. ونىڭ قالجاعا سوياتىن مالى بولۋ كەرەك. سوعان دايىندالۋى كەرەك. كۇيەۋىنىڭ ءالى كەلمەسە، تۋىلعان نارەستەنىڭ اتاسى، اۋلەت جاۋاپتى. قالجاعا مال تابا المايتىن بولسا، ول اتالىقتىڭ قۇنى كوك تيىن بولعانى. ەشقانداي قايىن جۇرتتىڭ ياعني توركىن جۇرتىنىڭ بۇعان قاتىسى جوق. بالانى دۇنيەگە اكەلۋ، ءوسىرۋ، كەرەك-جاراعىنىڭ بارلىعى كۇيەۋىنىڭ اۋلەتىنىڭ شارۋاسى.
كەڭەس وداعى كەزىندە ناعاشى جۇرتتىڭ بەسىك سىيلاۋى دەگەن پايدا بولدى. قازاقتا بەسىك سىيلاۋ دەگەن جوق. ءار جۇرت ءوزىنىڭ بەسىگىن ۇرپاعىنا بەرۋ كەرەك. ويتكەنى نارەستە ءتول جۇرتىنىڭ بەسىگىندە تاربيەلەنۋ كەرەك. ناعاشى جۇرت دەگەن باسقا رۋ.
-قازىرگى ۋاقىتتاعى كەلىنگە دەگەن كوزقاراس تاقىرىبى وزەكتى. نەگىزى، قازاقتىڭ ءار دۇنيەگە زەر سالىپ قاراعانىن وسىنداي ۇمىت بولعان سالت-داستۇردەن بىلۋگە بولادى. قۇرساق شاشۋ مەن قالجا ءار شاڭىراقتا اتالىپ وتەتىن بولسا، بۇل ماسەلە ازايار ما ەدى؟
بۇل عۇرىپتار ەشقانداي ماسەلەنى شەشپەيدى. پروبلەمانى شەشەتىن، سول ماسەلە تۋىنداعان كەڭىستىك. ەگەر بۇل ماسەلە وتباسىلىق دەڭگەيدە بولسا وتباسى شەشۋ كەرەك. اۋداندىق، وبلىستىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولسا سول اۋدان، وبلىس، مەملەكەت شەشۋ كەرەك. كەز-كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى سونداي. سالت-ءداستۇر ەشقانداي ماسەلەنى شەشپەيدى.
سالت-ءداستۇر ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلماعان، قالىپتاسپاعان. سالت ءداستۇر سول ۇلتتىڭ تانىمىنىڭ، فيلوسوفيالىق، تاربيەلىك، پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك قالىپتاسۋ، ءتۇزىلۋىنىڭ مايەگى. بىراق جاناما تۇردە ونىڭ سالدارى، ناتيجەسى كوپتەگەن ماسەلەنى شەشۋگە ىقپال ەتەدى.
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
