قازىرگى ءدىني، ساياسي احۋالدىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە الاش زيالىلارى ۇستانعان مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتى دارىپتەۋ، ءدىن بىرلىگى يدەيالارى وزەكتىلىگىن جويعان جوق ازاتتىقتىڭ التىن بەسىگى بولعان الماتى شاھارىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا قالالىق ءدىن ىستەرى باسقارماسى جانە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى.
جيىنعا ۇعا اكادەميگى حانگەلدى ءابجانوۆ، ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى شايزادا توقتاباەۆا، تاريحشى داناگۇل ماحات، جاس عالىمدار جانە الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارى قاتىستى. جيىندى اشىپ، كىرىسپە ءسوز سويلەگەن كىتاپحانا ديرەكتورى جانات سەيدۋمانوۆ رۋحاني جاڭعىرۋ ماسەلەسىندە كىتاپحانانىڭ الار ورنى ماڭىزدى ەكەنىن ايتا كەلىپ، كيەلى وردانىڭ اتقارار جۇمىستارىنىڭ قاتارىنان الاشقا كەڭ ورىن بارىن جەتكىزدى. ال جيىننىڭ مودەراتورى تاريحشى حانگەلدى ماحمۇتۇلى بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ تۇسىندا قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىك ەل بولۋىن كوزدەگەن الاش يدەياسىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسكەنىن اتاپ ايتتى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ءدىني، ساياسي احۋالدىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە الاش زيالىلارى ۇستانعان مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتى دارىپتەۋ، ءدىن بىرلىگى يدەيالارى وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
كونفەرەنتسيا ەكى سەكتسيادان تۇردى: العاشقى بولىك «الاش يدەياسىنىڭ ءمانى مەن قالىپتاسۋ كەزەڭى» دەپ اتالدى دا، وندا وتكەن عاسىر باسىنداعى قۇبىلىس بولىپ ەنگەن الاشتىق فەنومەندەردىڭ، ولاردىڭ ۇلت پايداسىنا تيگىزگەن ۇلەسى سارالاندى.
ونەرتانۋشى شايزادا توقتاباەۆا قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىنداعى سالت-ءداستۇر مەن ءدىن ماسەلەلەرىنە توقتالىپ، كوشپەلى حالىقتىڭ ءدىندى ۇستانۋى ءومىر سالتىمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تاپقانىنا نازار اۋداردى. «بۇگىنگى جاھاندانۋ ءۇردىسى جايلاعان قوعامدا حالىق ونەرى مەن ادەت-عۇرپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى بولۋى كەرەك»، – دەدى عالىم. «رەسەي يمپەراتريتساسى II ەكاتەرينا يسلام دىنىنە قولداۋ كورسەتۋ ساياساتىن ۇستاندى» دەپ ەسەپتەيدى كەزەكتى باياندامانىڭ اۆتورى – جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇراجايىنىڭ ءبولىم باسشىسى قابدول اۋەزوۆ.
ونىڭ سەبەپتەرىن بايانداماشى بىلاي تۇسىندىرەدى: «بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستىرماق بولدى. بۇل رەتتە مولدالار تەك قانا رەسەي تاتارلارىنان ىرىكتەلدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي قادام جاساۋ قازاقتاردىڭ ورتا ازياداعى مۇسىلمان ورتالىقتارىمەن بايلانىسىن شەكتەۋگە ءتيىس بولدى. ۇشىنشىدەن، بۇل شارالار كوشپەلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن ەداۋىر جۇمسارتادى دەپ ۇيعارىلدى. سوندىقتان دا قازاق دالاسىمەن شەكارالاس جەرلەردىڭ بارلىعىندا دا مەملەكەت قازىناسى ەسەبىنەن مەشىتتەر سالىنا باستادى. ادەتتە ول مەشىتتەر پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىگىنىڭ باستاماسى نەمەسە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ جانە ستارشىندارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بەكىنىستەر جانىنان سالىندى». حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتى مەن ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر الىپ كەلگەن ءدىني ساياساتتىڭ استارىن جاقسى تۇسىنگەن الاش قايراتكەرلەرى بۇل ۇردىسكە بەلسەنە قارسى تۇردى. ولار ءدىن مەن مەملەكەت بولەك بولۋى ءتيىس دەپ، زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدى ماقسات تۇتتى.
بۇل تۋرالى كونفەرەنتسيا بارىسىندا ادەبيەتتانۋشى باۋىرجان سەگىزباەۆ الاش زيالىلارى قازاق دالاسىنا ميسسيونەر تاتار مولدالارىن جىبەرىپ، حالىقتىڭ اقىل-وي، ساناسىن دىنمەن شىرماۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي مۇددەسىن ىسكە اسىرۋدى كوزدەگەن وتارشىل بيلىكتىڭ جىمىسقى ساياساتىن قاتال اشكەرەلەگەنىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سوزدەرىنەن دايەك كەلتىرە وتىرىپ ايتىپ شىقتى. سول كەزدە دە «ولەڭ ايتۋ، كۇي تارتۋ كۇنا» دەپ، ەلدى ازعىرعان «ۋكازنوي» مولدالار از بولماعان. «ۋكازنوي» مولدالاردىڭ اشكەرە قىلىقتارى تۋرالى قۇربانعالي حاليدي كىتابىندا از جازىلماعان»، – دەيدى ماگيستر، National Digital History پورتالىنىڭ شىعارۋشى رەداكتورى ز. كارىمحان.
سولاي بولا تۇرا، «ۋكازنوي» مولدا اتانعان كەيبىر ادامداردىڭ ۇلكەن قايراتكەرگە اينالعانىن كورۋگە بولادى دەپ، زايسان وڭىرىندە وتكەن بەكمۇحامبەت ساتىپالدىۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنەن تاريحي اڭگىمە شەرتتى. «ءدىني وتارلاۋ ميسسياسى جانە ناۋان حازىرەت» اتتى بايانداماسىندا اۆتور الاش زيالىلارىنىڭ ءدىني كوزقاراسىنا ودان بۇرىن ءومىر سۇرگەن جانە ۇلت بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن ناۋرىزباي تالاسۇلى مەن شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنىڭ ومىردەگى ەرلىكتەرىن بايانداپ بەردى. كونفەرەنتسيانىڭ «الاش جانە ۇلتتىق يدەيا» اتتى ەكىنشى سەكتسياسىندا عالىمدار ءدىن مەن ءدىل تازالىعى ءۇشىن ارپالىسقان احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحان، عۇمار قاراش، سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىندى قايراتكەرلەردىڭ اعارتۋشىلىق كۇرەستەرى جايىندا كەڭىنەن ماعلۇماتتار كەلتىردى. «سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ قازاق بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اتقارعان ۇشان-تەڭىز ەڭبەگى ەش ۇمىتىلمايدى» دەيدى تاريحشى د. ماحات.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا جاقسى مەكتەپ، ساپالى وقۋلىق، ءبىلىمدى مۇعالىم – ۇشتاعانىنىڭ قالىپتاسۋىنا الاڭداعان سماعۇل ارىستىڭ «ويان قازاق، قورعان قازاق» دەپ، ەلدى بىلىمگە، بىرلىككە ۇندەگەن يدەياسى بۇگىنگى كۇنى دە ۇلگى تۇتۋعا لايىق. الاش ارىستارىنىڭ سوڭعى تۇياعى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ عىلىمي مۇراسى مەن قىزمەتى جايىندا قايسار تۇلعانىڭ قىزى دينا قايىمقىزى مازمۇندى بايانداما جاسادى. ءوزىنىڭ ۇستانىمىنان ءبىر قايتپاعان قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ءار باسقان قادامى ۇرپاققا ونەگە دەيدى ارىستىڭ قىزى. پروفەسسور د. مۇحامەدحان جيىن بارىسىندا ەش جەردە ءالى جاريالانباعان تاريحي فوتوسۋرەتپەن تانىستىردى، وندا 1911-1912 جىلداردا سەمەي قالاسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جاس شاعى بەينەلەنگەن. NDH پورتالى بۇل تۋرالى الداعى ۋاقىتتا ارنايى ماقالا ازىرلەپ جاريالايتىن بولادى.
«الاش مۇراسى – ماڭگىلىك قۇندىلىق. بولاشاعى بار ەلدىڭ مۇراتى ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلۋگە ءتيىس. رۋحاني جاڭعىرۋ دا وسى مۇراتتارمەن تىعىز بايلانىستى. باسەكەگە قابىلەتتى، دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ءبىز ءوز تىلىمىزبەن، دىلىمىزبەن كىرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان ءبىز الاش يدەيالارىن تەرەڭ ۇعىنىپ، ولاردى باسشىلىققا الساق ەشقاشان اداسپايمىز» دەدى جيىندى قورىتىندىلاعان حانگەلدى ءابجانوۆ.
شارا بارىسىندا «ادىرنا» قوعامدىق بىرلەستىگى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ازىرلەنگەن «الاش ارىستارى: ۇلتتىق ءداستۇر جانە ءدىن» اتتى دەرەكتى ءفيلمى كورسەتىلدى. «سەمەي، پاۆلودار، استانا، قاراعاندى، جەزقازعان، قارقارالى، باياناۋىل ءوڭىرىن ارالاپ قۇندى دا قاجەتتى دەرەكتەردى جيناعان ەكسپەديتسيانىڭ قورجىنى توق» دەيدى بىرلەستىك جەتەكشىسى ارمان اۋباكىر. الداعى ۋاقىتتا دا بىرلەستىك جۇمىسىن جانداندىرىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا ءىرى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرۋ كوزدەلگەنىن جەتكىزدى.
سونداي-اق ۇلت كەلەشەگى ءۇشىن تيتىمدەي ەڭبەك ەتىپ «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى اتىنان كونفەرەنتسياعا قاتىسقان عالىمدارعا العىسحاتتار مەن سەرتيفيكاتتار تاپسىرىلدى.
زاڭعار كارىمحان،
"National Digital History" پورتالىنىڭ
شىعارۋشى رەداكتورى
