وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن ءۇندىنىڭ اتاقتى «ماحابحاراتا» ەپوسى بويىنشا فيلم تۇسىرىلۋدە جانە بولليۆۋد تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قىمباتقا تۇسەتىن بۇل ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى 2020 جىلى وتەدى» دەگەن حابارلاما الەمنىڭ بارلىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى.
شىندىعىندا، «ماحابحاراتا» ەپوسىنىڭ بۇل تۇڭعىش ەكراندالۋى ەمەس ەدى. بۇعان دەيىن دە ونىڭ قانشاما ەكراندالعان نۇسقالارى بولدى. سولاردىڭ ەڭ العاشقىسى 1965 جىلدىڭ وزىندە-اق ەكرانعا شىقتى. 1989 جىلى اعىلشىن كينوسى مەن تەاترىنىڭ اتاقتى رەجيسسەرى پيتەر برۋك «ماحابحاراتا» اتتى ءۇش سەريالىق فيلم-سپەكتاكلىن قويدى. ال 1990 (94 ءبولىمدى) جانە 2013 جىلدارى (267 ءبولىمدى) «ماحابحاراتا» ەپوسى بويىنشا ءتۇسىرىلگەن تەلەسەريالدار ەكرانعا شىقتى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ءۇندى كينەماتوگرافيستەرى بۇعان دەيىن دە ءبىرنەشە ءدۇركىن ەكراندالعان اتاقتى ەپوسقا قازىر تاعى دا قايتا ورالىپ وتىر. تەك «ماحابحاراتا» ەمەس، ءۇندىنىڭ «رامايانا» اتتى ەپوسىنىڭ ەكراندىق تاعدىرى دا ءدال وسىنداي. ول ەپوس بويىنشا سوناۋ 1961 جىلدان باستاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىرنەشە كوركەمسۋرەتتى، انيماتسيالىق فيلمدەر، تەلەسەريالدار ءتۇسىرىلدى. تەك ءۇندى عانا ەمەس، ءدال وسىنداي مىسالداردى باسقا ەلدەردىڭ كينوسىنان دا تابۋعا بولادى. ماسەلەن، نەمىس حالقىنىڭ ورتا عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن ەڭ ءبىر بەلگىلى شىعارماسى – «نيبەلۋنگتەر تۋرالى جىر» ەپيكالىق پوەماسى بويىنشا كينوعا دىبىس كەلمەگەن كەزەڭنىڭ وزىندە-اق ەكى ءبولىمدى فيلم ءتۇسىرىلدى (1924, رەج. فريتس لانگ). ودان كەيىنگى جىلدارى بۇل پوەما قانشاما كوركەمسۋرەتتى فيلمدەر مەن تەلەسەريالداردىڭ نەگىزىنە ارقاۋ بولدى. شىن مانىندە، ءۇندى، نەمىس كينەماتوگرافيستەرىنىڭ بۇل ەپوستارعا قايتا-قايتا ورالىپ وتىرۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ارينە، تاقىرىپ، سيۋجەت تاپشىلىعىنان ەمەس ەكەنى ايدان انىق. بۇل جەردەگى باستى سەبەپ – ءوز حالقىنىڭ مادەني مۇراسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن سىي-قۇرمەت ءارى بۇگىنگىنىڭ كەشەگىمەن رۋحاني بايلانىسىن دارىپتەۋ، ونى الەمگە پاش ەتۋ نيەتىنەن تۋىنداعان قادام بولۋى كەرەك. وسى تۇستا جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەلدەردىڭ ەپوستاردى ەكرانداۋ ارقىلى حالىق جادى مەن ۇلتتىق سانا-سەزىمدى ايالاپ، تاريحىن ۇلىقتاۋدا كينو ونەرىنىڭ قۇدىرەتىن وتە جاقسى پايدالانىپ وتىرعانى كورىنەدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى – بۇگىنگى تاڭدا الەم ەلدەرىنىڭ كينوسىندا ەپوستىق شىعارمالارعا نازار اۋدارۋدىڭ تىم باسىمدىلىعى بايقالادى. ارينە، بۇل – قازىرگى جاhاندانۋ داۋىرىندەگى ءار حالىقتىڭ «ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ» تۇيسىگىنەن تۋىنداعان ماڭىزدى قادام ەكەنى بەلگىلى. وسى تۇستا ەپيكالىق جىر-داستاندارعا تۇنىپ تۇرعان قازاق حالقىنىڭ مول مۇراسىنىڭ ۇستىندە وتىرعان وتاندىق كينو ونەرىمىز قانداي قادامدار جاسادى نەمەسە جاساۋدا دەگەن سۇراق تۋىندايدى. قازاق كينوسىنىڭ تاريحىندا ەپوستىق شىعارمالار بويىنشا ەكراندالعان كوركەمسۋرەتتى فيلمدەردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەكەنىن ەسكەرسەك، ازىرگە بۇل باعىتتا تىندىرىلعان ءىستىڭ اسا ماردىمدى بولماي وتىرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. جىر-داستانداردىڭ نەگىزىندە اسا كوپ بولماسا دا، فيلمدەر ءتۇسىرۋ كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا قولعا الىندى. مىسالى، 1954 جىلى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» ليرو-ەپوستىق جىرى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن ءارى شاكەن ايمانوۆتىڭ كينورەجيسسۋراداعى العاشقى قادامى بولىپ تابىلاتىن «ماحاببات تۋرالى اڭىز» فيلمى دۇنيەگە كەلدى. ودان كەيىن اراعا ون بەس-ون التى جىل سالىپ، ۇلتتىق كينومىزدىڭ ەڭ ءبىر ۇزدىك ۇلگىسى – «قىز جىبەك» ءفيلمى ەكرانعا شىقتى. ال تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى قايتا ەكراندالدى (1992, رەج. ا. ءاشىموۆ). شىندىعىندا، ازىرگە وسى فيلمدەردەن وزگە ەپوستىق جىرلار بويىنشا تىكەلەي ەكراندالعان دۇنيەلەردى ەسكە تۇسىرە المايتىنىمىز حاق. الايدا ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ بەلگىسى، ەتنيكالىق جادى رەتىندە حالىق اڭىز-ءاپسانالارى مەن ەپوستىق جىرلار، اسىرەسە 1960-1970 جىلدارى تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ كوركەمدىك قۇرىلىمىندا ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، «تۇلپاردىڭ ءىزى» فيلمىندە (1964, ستس.اۆتورى ءا. تارازي، رەج. م. بەگالين) تۇلپار تۋرالى اڭىزدى قولدانسا، «شوق پەن شەردە» (1972, ستس.اۆتورى س. نارىمبەتوۆ، رەج. ق. قاسىمبەكوۆ) قولىندا ۇنەمى «الپامىس» كىتابى جۇرەتىن كىشكەنتاي شەر مەن ونىڭ دوسى عالىمجان جىردان ۇزىندىلەر وقيدى. نەمەسە شاكەن ايمانوۆتىڭ «اتامەكەن» (1966, ستس.اۆتورى و. سۇلەيمەنوۆ) فيلمىندە بايان ءبىر سوزىندە: «...ەگەر، ءبىز اكەمنىڭ ءمايىتىن اكەلسەك، مەن دە ەر تارعىن، ەر كوكشە سياقتى ەر اتانامىن»، – دەيدى. ءبىر قاراعاندا، بۇل فيلمدەردىڭ اڭىز-ءاپسانالار مەن جىر-داستاندارعا ەش قاتىسى جوق، جانرلىق تابيعاتى بولەك كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ قۇرىلىمىنا جاڭاعىداي سوزدەر مەن موتيۆتەردىڭ ەنۋى بۇگىنگى كۇن مەن وتكەن شاقتىڭ اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى مەڭزەيدى. مىسالى، قازاق كينوسىنىڭ تاعى ءبىر كلاسسيگى ابدوللا قارساقباەۆتىڭ «قيلى كەزەڭ» (1966) فيلمىندە قىزىل اسكەر كوميسسارى توقتاردىڭ تاڭبالى تاستاردى ارالاي ءجۇرىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا ۇڭىلە قاراپ، قويىن داپتەرىنە الدەنەنى جازىپ جۇرەتىن كورىنىس بار. سول كورىنىستە كامەرانىڭ الدىنا جاقىن ورنالاسقان، ارقيلى جان-جانۋارلار بەينەلەنگەن ۇلكەنىرەك تاستىڭ جانىندا تۇرىپ: «تاسقا ويعان تاڭبا ماڭگى قالادى»، دەيدى. سالدەن سوڭ جانىنا جاقىنداپ كەلگەن سارباز «كوميسسار، بۇل سۋرەتتەردەن كەلەتىن پايدا بار ما؟ بۇگىن كۇنى بويى وسىمەن اۋرە بولدىق. بوسقا ۋاقىت وتكىزۋدىڭ نە قاجەتى بار؟» دەپ سۇرايدى. توقتار قولىنداعى داپتەرىنە الدەنەنى تۇرتكەن كۇيى، بايسالدى، ويلى قالپىمەن: «بۇل بۇرىنعى اتا-بابامىزدىڭ ءىزى. بولاشاق وتكەننەن باستالادى، قىلىشباي. وتكەندى بىلمەي، بولاشاقتى بىلمەيسىڭ»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسىلايشا فيلم اۆتورلارى تاس بەتىندەگى تاڭبالاردىڭ ءجاي تاڭبالار ەمەس، ۇلتتىق جادىمىزدىڭ ىزدەرى ەكەنىن مەڭزەيدى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىنداعى قازاق كينوسىنىڭ ۇلتتىڭ رۋحاني قايناركوزىنە ورالۋىنىڭ تاعى ءبىر تاماشا ۇلگىسى – «قىز جىبەك» فيلمىندەگى ەر ادام بەينەسىندەگى بالبال تاستىڭ جانىندا تولەگەن مەرت بولاتىن ەپيزود ءاربىر كورەرمەننىڭ ەسىندە ەكەنى بەلگىلى. ەگەر نازار اۋدارا قاراساق، ەن دالادا كونە داۋىرلەردىڭ كوزىندەي تۇرعان سول بالبال تاستىڭ ءوزى دە تولەگەن قازاسىنىڭ ءتىرى كۋاسى ىسپەتتى ەكەنىن بايقايمىز. ەپيزودتىڭ سوڭىندا تولەگەننەن باستالعان كامەرانىڭ قوزعالىسى جاڭاعى بالبال تاسقا بارىپ توقتايدى. ءبىر قىزىعى، باسىندا «كوزدەرى ايقارا اشىلىپ، بىزگە قاراپ تۇرعان» ءمۇسىن كامەرانىڭ وزىنە كەلىپ توقتاعان تۇسىندا جانارى تومەن قاراپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى. بۇل كورىنىس ونىڭ تولەگەننىڭ قازاسىنا قايعىرىپ، ازا تۇتۋى سەكىلدى وقىلادى. ناتيجەسىندە، تاس ءمۇسىن ءاپ-ءساتتە جاندى كەيىپكەرگە اينالىپ شىعا كەلەدى. ەكىنشىدەن، ول تولەگەن مەرت بولاتىن جەردىڭ تاس بەلگىسى عانا ەمەس، تالاي عاسىرلار وقيعاسى مەن سان مىڭداعان ادام تاعدىرىنىڭ كۋاسى ىسپەتتى. شەتى-قيىرى شەكسىز، ۇلان-عايىر مىنا ەن دالانىڭ قۇپياسى وزىنە عانا ايان. قازىر عانا ءتولەگەننىڭ قازاسىنا كۋا بولعان تاس ءمۇسىننىڭ بەينەسى فيلم وقيعاسى وتەتىن ءداۋىر مەن تاريح قويناۋىندا قالعان باعزى زامانداردى وسىلايشا ءبىر ەپيزودتا بايلانىستىرادى. بايقاعانىمىزداي، تولەگەننىڭ ءدال وسى بالبال تاستىڭ جانىنا كەلىپ مەرت بولۋى كەزدەيسوق ەمەس. اۆتورلار ونىڭ بەينەسى ارقىلى اتا-بابانىڭ ءىزى قالعان سان عاسىردىڭ ۇنىنە «قۇلاق تۇرەدى». «قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ ءبىر سىرى دا وسىندا: جاڭاعى تاس ءمۇسىن سەكىلدى باسقا دا كوپتەگەن سيمۆولدار مەن مەتافورالاردى «ويناتۋ» ارقىلى داۋىرلەر مەن ۇرپاقتار اراسىنداعى نازىك بايلانىستىڭ كۇمبىرىن شەرتەدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، جوعارىداعى ەپيزودتار ارقىلى ەكى ءفيلمنىڭ دە اۆتورلارى قازاق الەمىنىڭ رۋحاني تامىرى سوناۋ كونە عاسىرلاردان باستاۋ الادى دەگەن ويدى ايتىپ وتىر. «ونەر مەن ادەبيەتتىڭ ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك بولۋى ءتيىس» زاماندا، «تاريحىڭ كەشەگى قازان ءتوڭكەرىسىنەن باستالادى» دەگەن ويدى ساناعا سىڭىرۋگە تىرىسقان كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن فيلم اۆتورلارىنىڭ سول كەزدىڭ ءوزىندە-اق وسىناۋ باتىلدىققا بارعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. ال قازىر ءبىز كەز كەلگەن ۋاقىتتا تاريح قويناۋىنا سۇڭگىپ كەتىپ، وزىمىزگە قاجەت رۋحاني ازىعىمىزدى ەمىن-ەركىن الىپ شىعاتىن ازات ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقپىز. سول رۋحاني ازىعىمىزدىڭ قاينار كوزى ءارى بىرەگەيى – ورحون-ەنيسەي جازبالارى ەكەنى بەلگىلى. قازىرگى تاڭدا بۇل جازبالار تۋرالى قازاق ادەبيەتتانۋشىلارى مەن تاريحشىلارى تاراپىنان جان-جاقتى زەرتتەلىپ، كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىققا شىقتى. ول جازبالار تۋرالى مالىمەتتەر مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنىپ، تەلەحابارلار جاسالدى، ماقالالار جاريالاندى. الايدا جاقىندا عانا الماتى، استانا قالالارىندا تۇساۋكەسەرى وتكەن «كۇلتەگىن» انيماتسيالىق فيلمىنەن وزگە، بۇل ەسكەرتكىشتەردە قاشالىپ جازىلعان وقيعالار مەن كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگە قاعان سياقتى تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسى ازىرگە كوركەمسۋرەتتى كينودا پايدا بولا قويعان جوق. شىن مانىندە، سوناۋ VII عاسىردا تاس بەتىنە قاشالىپ جازىلعان بۇل داستاندار ۇلتتىق كينومىز ءۇشىن تاپتىرماس قۇندى ماتەريال ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. ونىڭ بىرنەشە سەبەبىن اتاپ وتەيىك. ەڭ الدىمەن، جوعارىدا ءبىراز توقتالىپ وتكەن فيلمدەر مەن ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ كەزىندە اشىق ايتا الماي، ديالوگ، دەتال، سيمۆول مەن مەتافورالاردى، ت.ب. قولدانۋ ارقىلى ەمەۋرىنمەن جەتكىزگەن يدەياسىن ەندى ەمىن-ەركىن، قالاعانىمىزشا ەكرانعا الىپ شىعۋعا مەيلىنشە مۇمكىندىك بار. ەكىنشىدەن، تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق باتىرلىق داستاندارىنىڭ العاشقى ءۇلگىسى بولىپ تابىلاتىن بۇل جازبالاردا ەل مەن جەردى سىرت جاۋدان قورعاۋداعى ەرجۇرەك قاhارمانداردىڭ ەرەن ەرلىگى مەن مىزعىماس رۋحى كورىنىس تابادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەكرانعا وتانسۇيگىش، رۋحى مىقتى كەيىپكەرلەردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتەدى. ءۇشىنشىدەن، جازبالاردىڭ ءوزىنىڭ ەكرانعا سۇرانىپ تۇرعان كينەماتوگرافيالىق تابيعاتىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. وسى تۇستا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ عىلىمي اۋدارماسىنىڭ ورنى ەرەكشە بولارى ءسوزسىز. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەركىن اۋدارمادان گورى، كونە مۇرانىڭ وزىنە ءتان ءستيلىن، ەرەكشەلىكتەرىن بەرىك ساقتاي وتىرىپ، جۇزەگە اسىرىلعان اۋدارما جىر تابيعاتىن مەيلىنشە ساقتايدى. بىزدىڭشە، ءدال وسى تاسىلدەگى اۋدارما ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنىڭ الدىمەن ستسەناريگە، سونان سوڭ كينو تىلىنە كوشىرىلۋىنە ءۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى. سوندا عانا جىر ءدۇنيەگە كەلگەن ءداۋىردىڭ ءۇنىن، بوياۋىن سەزىنۋگە، ونى جەتكىزۋدەگى قولدانىلاتىن كينەماتوگرافيالىق تاسىلدەردىڭ دۇرىس تاڭدالۋىنا ءمۇمكىندىك بەرەدى. ورحون-ەنيسەي جازبالارىنىڭ كينەماتوگرافيالىق تابيعاتى دەگەندە، ەڭ الدىمەن وقيعالاردىڭ بارلىعى ولاردى ءوز كوزىمەن كورىپ، كۋا بولعان ادامدار تاراپىنان باياندالۋىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ءوزى بولاشاق فيلمنىڭ فورماسىن ايقىنداۋعا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سونان سوڭ، ونداعى وقيعالار مەن كەيىپكەرلەر بەينەسىنىڭ سۋرەتتەلۋى مەن باياندالۋىنىڭ ءوزى كينو ونەرىنىڭ تابيعاتىمەن ۇندەسىپ جاتقان ەرەكشەلىكتەرى نازار اۋدارتادى. وسى تۇستا ورحون-ەنيسەي جازبالارىن ەكرانعا الىپ شىعۋدا ادەبيەتتانۋشى عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى قازاق كينەماتوگرافيستەرى ءۇشىن دايىن ازىق ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. «اسىل ارنالار» اتتى ەڭبەگىندە («كۇلتەگىن» باسپاسى، 2012) عالىمنىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازادى: «ەپوستىق بايانداۋعا نەگىزدەلگەن بۇل ەسكەرتكىشتەردە جەڭىلۋدى بىلمەگەن ەجەلگى جىر باتىرلارىنداي، كۇلتەگىننىڭ باسىنان كەشكەن ەرلىك قيمىلدارى، جورىق ساپارلارى قانشاما؟ ءتىلسىز تاسقا سىيعىزعان سول جويقىن سوعىس سۋرەتتەرىنەن ءبىز كۇلتەگىننىڭ جەكپە-جەك شايقاستارىن انىق ەلەستەتەمىز» (87-بەت). نەمەسە بىلگە قاعان تۋرالى: «بىلگەنىڭ جىردا قايدا، قانداي جورىقتارعا بارعانى، قانداي، قانشالىقتى ەرلىك كورسەتكەنى تولىق سۋرەتتەلەدى: ول حالىقتى جيناپ، ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە بەينەلەنەدى. جىردا بىلگەنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى عانا ەمەس، كوڭىل-كۇيى دە باياندالادى»، دەپ جازادى (87-88-بەتتەر). بايقاعانىمىزداي، عالىمنىڭ وي-پىكىرلەرى جىردىڭ كينەماتوگرافيالىق تابيعاتىن ايعاقتاپ وتىر. تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ماڭىزدى ءسات – جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ سىرت كەلبەتى تۋرالى دا بىلاي دەيدى: «باتىردىڭ (كۇلتەگىن تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. – ن.ر.) سىرت ءپىشىنى، پورترەتتىك سۋرەتى جىردا بەرىلمەگەنمەن، جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ نايزالاسقان ساتتەردەن قازاق ەپوستارىنداعىداي «بۋىرقانعان، بۋسانعان، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان» ەر-جۇرەك الىپتىڭ كەلبەتىن ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. ءبىر عانا كۇلتەگىن جىرىندا سان اتاۋلى سايگۇلىك اتتار كۇلتەگىننىڭ مىنىسىنە شىداماي بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاپ جاتسا – بۇل-داعى باتىردىڭ سوقتالى وبرازىن اشا تۇسەتىن ايشىقتى موتيۆ» (89-بەت). كورىپ وتىرعانىمىزداي، ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنىڭ زەرتتەۋشىسى بولاشاقتا بۇل شىعارما ەكراندالا قالعان جاعدايدا، كينەماتوگرافيستەر ءۇشىن اسا قاجەت بولاتىن قۇندى كەڭەستەر بەرىپ وتىر. تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ماڭىزدى ءسات – كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگە ارقىلى قازاق كينوسىنا رۋحى مىقتى، باتىر تۇلعالى، ءور مىنەزدى كەيىپكەرلەردىڭ كەلىپ قوسىلۋى بەك مۇمكىن. الەم كينوسىنداعى، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە امەريكا فيلمدەرىندەگى «وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن»، نار تۇلعالى باتىر كەيىپكەرلەردىڭ (سۋپەرگەروي) ءتۇپ توركىنى ەپوستاردا، حالىقتىق اڭىز-ءاپسانالاردا جاتقانىن، ءتىپتى ولاردى ۋاقىت ءوتكەن سايىن زاماناۋي كەيىپتە كورىپ جۇرگەنىمىزدى ەسكەرسەك، جوعارىدا اتالىپ وتكەن ءۇش كەيىپكەردىڭ قازاق كينوسى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى تىم ارتا تۇسەرى حاق. كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگە سەكىلدى كەيىپكەرلەرى بار وراسان باي مۇرامىز بولا تۇرا، ءوز كورەرمەنىمىزدى جاڭاعى امەريكالىق فيلمدەرگە «تەلمىرتىپ قويۋ» – ءوز داستاندارىمىزدىڭ قادىرىن بىلە الماي وتىرمىز-اۋ دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ورحون-ەنيسەي جازبالارىن ەكرانداۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدىلىعى – تاريحي سانا-سەزىمنىڭ تەرەڭدەۋىنە وراسان زور ىقپال ەتەتىنى. ويتكەنى ول جازبالارداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتى مەن وقيعالاردىڭ ءوزى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان. وسىعان قاتىستى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ورحون جىرلارىندا «ولار بىزدەن ءتورت ەسە ارتىق ەدى»، «ەسەپسىز جاۋ كەلدى» دەگەن ءتارىزدى دەرەكتى-دەرەكسىز ۇلعايتۋلار بولماسا، اسىرەلەۋ جوققا ءتان. بۇل بىزدىڭشە، اتالمىش جىرلاردىڭ ءوزىن تۋدىرعان تاريحي ارنالارمەن ىرگەلەس، جاقىن تۇرعاندىعىنان ءارى ولاردىڭ شەجىرە رەتىمەن كەلەتىندىگىنەن بولۋى كەرەك. ءويتكەنى ەپوس نەعۇرلىم ءوزىن تۋدىرعان تاريحي شىندىقتىڭ جەلىسىنەن قاشىقتاعان سايىن سوعۇرلىم ولاردا اسىرەلەۋدىڭ مول بولاتىندىعىن اڭعارامىز» («اسىل ارنالار»، 104-بەت). سوندىقتان، كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگە قاعاندار ون ءتورت عاسىر بۇرىن قۇلپىتاستارعا قاشالىپ جازىلعان داستاننىڭ باتىر ءارى اقىلگوي كەيىپكەرلەرى عانا ەمەس، ومىردە بولعان تاريحي كەيىپكەرلەر رەتىندە دە ماڭىزدى. تاريحي سانا-سەزىمگە قاتىستى تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن تۇركيانىڭ تۇسىرگەن «سۇلەيمەن سۇلتان» اتتى كوپسەريالى تاريحي تەلەحيكاياسى الەمنىڭ 50-دەن استام ەلىندە كورسەتىلىپ (ونىڭ ىشىندە ءبىز دە بارمىز), كورەرمەننىڭ كوزايىمى بولعانى بەلگىلى. ەندى مىنە، ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، سۇلەيمەن سۇلتان ءومىر ءسۇرگەن كەزەڭنەن دە ءارى قاراي تەرەڭدەي ءتۇسىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇرىلاتىن ءداۋىرىن باياندايتىن «قايتا ءتىرىلۋ: ەرتۇعىرىل» («جاۋجۇرەك ەرتۇعىرىل») اتتى تەلەحيكاياسىن ۇسىندى. شىن ءمانىندە، تۇرىك كينەماتوگرافيستەرىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى – بۇل تەلەحيكايالار ارقىلى ەلدىڭ تاريحى مەن باتىرلارىن ەكرانعا شىعارىپ، كورەرمەنگە ۇسىنۋ عانا ەمەس قوي. ونىڭ ار جاعىندا ءوزىنىڭ قانشاما عاسىرلىق تاريحى ءارى رۋحى مىقتى حالقى بار مەملەكەت ەكەنىن الەمگە تانىتىپ، ساناعا ءسىڭىرۋ ماقساتى تۇرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وسىنىسىمەن دە ول تەلەحيكايالار مەملەكەتتىڭ تاريحي ابىرويىن اسقاقتاتىپ، يدەولوگياسىنا قيساپسىز قىزمەت ەتىپ وتىر. ەكىنشىدەن، حالقىنىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك سەزىم مەن مىقتى رۋحتىڭ تاربيەلەنۋىنە دە ىقپال ەتۋدە. ارينە، ءبىزدىڭ ەل دە تاريحىن، باتىرلارىن ۇمىتقان جوق. جاقىندا عانا «قازاق حاندىعى» كورەرمەنگە ۇسىنىلدى. قازىر «قازاق باتىرلارى» تەلەحيكاياسى ءتۇسىرىلىپ جاتىر. وعان قوسا «توميريس» ءفيلمى قولعا الىندى. بۇعان قوسا كەشەگى تاس بەتىنە قاشالىپ جازىلعان، شىنايى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن ورحون-ەنيسەي جازبالارىن دا كينو تىلىنە كوشىرۋ تاريحي سانا-سەزىمنىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە اتسالىساتىنى بەلگىلى. ارينە، ورحون-ەنيسەي جازبالارىنىڭ ەكراندالۋىنىڭ ەڭ باستى ماڭىزدىلىعى – بالبال تاس بەتىندەگى تاڭبالار مەن تاس ءمۇسىن ارقىلى كەشەگى «قيلى كەزەڭ»، «قىز جىبەك» فيلمدەرىندە ايتىلعان قازاق الەمىنىڭ رۋحاني تامىرى سوناۋ كونە عاسىرلاردان باستاۋ الادى دەگەن ويدى بەكىتە تۇسەتىن دايەكتى دالەل بولارى انىق. ال وتكەندى ۇمىتپاۋ – ۇلت بولاشاعىنىڭ كەپىلى ەكەنىنە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ نازار اۋدارادى: «...اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ...». ەپوستىق جىرلارعا ورالۋ – بۇگىن مەن كەشەگى كۇننىڭ اراسىنداعى رۋحاني كوپىر ىسپەتتى. ال ول كوپىر باردا حالىق ءوزىنىڭ تاريحي جادى مەن ۇلتتىق كودىن ەشقاشان جوعالتپاسى انىق. سول سەبەپتەن دە بۇگىنگى جاhاندانۋ داۋىرىندە الەم، سونىڭ ىشىندە ماسەلەن، ءۇندى كينوسى «ماحابحاراتا» سياقتى ءوزىنىڭ ەپوستىق شىعارماسىنا ايرىقشا نازار اۋدارىپ، ونىڭ ءبىرنەشە ەكراندىق نۇسقاسى بولا تۇرا، تاعى دا قايتا اينالىپ سوعىپ وتىر. وسى تۇستا ورحون-ەنيسەي جازبالارى سياقتى تەڭدەسى جوق داستانىمىزدى ەكرانداۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى-اۋ دەگەن ايشۋاق ويعا ەرىكسىز بەرىلەسىز...
ءنازيرا راحمانقىزى،
كينوتانۋشى، ونەرتانۋ كانديداتى
