Osydan birneshe aı buryn úndiniń ataqty «Mahabharata» eposy boıynsha fılm túsirilýde jáne Bollıvýd tarıhyndaǵy eń bir qymbatqa túsetin bul fılmniń tusaýkeseri 2020 jyly ótedi» degen habarlama álemniń barlyq baspasóz betterinde jarııalandy.
Shyndyǵynda, «Mahabharata» eposynyń bul tuńǵysh ekrandalýy emes edi. Buǵan deıin de onyń qanshama ekrandalǵan nusqalary boldy. Solardyń eń alǵashqysy 1965 jyldyń ózinde-aq ekranǵa shyqty. 1989 jyly aǵylshyn kınosy men teatrynyń ataqty rejısseri Pıter Brýk «Mahabharata» atty úsh serııalyq fılm-spektaklin qoıdy. Al 1990 (94 bólimdi) jáne 2013 jyldary (267 bólimdi) «Mahabharata» eposy boıynsha túsirilgen teleserıaldar ekranǵa shyqty. Kórip otyrǵanymyzdaı, úndi kınematografısteri buǵan deıin de birneshe dúrkin ekrandalǵan ataqty eposqa qazir taǵy da qaıta oralyp otyr. Tek «Mahabharata» emes, úndiniń «Ramaıana» atty eposynyń ekrandyq taǵdyry da dál osyndaı. Ol epos boıynsha sonaý 1961 jyldan bastap, kúni búginge deıin birneshe kórkemsýretti, anımaııalyq fılmder, teleserıaldar túsirildi. Tek úndi ǵana emes, dál osyndaı mysaldardy basqa elderdiń kınosynan da tabýǵa bolady. Máselen, nemis halqynyń orta ǵasyrda dúnıege kelgen eń bir belgili shyǵarmasy – «Nıbelýngter týraly jyr» epıkalyq poemasy boıynsha kınoǵa dybys kelmegen kezeńniń ózinde-aq eki bólimdi fılm túsirildi (1924, rej. Frı Lang). Odan keıingi jyldary bul poema qanshama kórkemsýretti fılmder men teleserıaldardyń negizine arqaý boldy. Shyn máninde, úndi, nemis kınematografısteriniń bul epostarǵa qaıta-qaıta oralyp otyrýynyń syry nede? Árıne, taqyryp, sıýjet tapshylyǵynan emes ekeni aıdan anyq. Bul jerdegi basty sebep – óz halqynyń mádenı murasyna degen súıispenshilik pen syı-qurmet ári búginginiń keshegimen rýhanı baılanysyn dáripteý, ony álemge pash etý nıetinen týyndaǵan qadam bolýy kerek. Osy tusta joǵaryda atalyp ótken elderdiń epostardy ekrandaý arqyly halyq jady men ulttyq sana-sezimdi aıalap, tarıhyn ulyqtaýda kıno óneriniń qudiretin óte jaqsy paıdalanyp otyrǵany kórinedi. Taǵy bir aıta keterligi – búgingi tańda álem elderiniń kınosynda epostyq shyǵarmalarǵa nazar aýdarýdyń tym basymdylyǵy baıqalady. Árıne, bul – qazirgi jahandaný dáýirindegi ár halyqtyń «ózin-ózi saqtaý» túısiginen týyndaǵan mańyzdy qadam ekeni belgili. Osy tusta epıkalyq jyr-dastandarǵa tunyp turǵan qazaq halqynyń mol murasynyń ústinde otyrǵan otandyq kıno ónerimiz qandaı qadamdar jasady nemese jasaýda degen suraq týyndaıdy. Qazaq kınosynyń tarıhynda epostyq shyǵarmalar boıynsha ekrandalǵan kórkemsýretti fılmderdiń sany saýsaqpen sanarlyqtaı ekenin eskersek, ázirge bul baǵytta tyndyrylǵan istiń asa mardymdy bolmaı otyrǵanyn moıyndaýymyz kerek. Jyr-dastandardyń negizinde asa kóp bolmasa da, fılmder túsirý keńes ókimeti jyldarynda qolǵa alyndy. Mysaly, 1954 jyly «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» lıro-epostyq jyry negizinde túsirilgen ári Sháken Aımanovtyń kınorejıssýradaǵy alǵashqy qadamy bolyp tabylatyn «Mahabbat týraly ańyz» fılmi dúnıege keldi. Odan keıin araǵa on bes-on alty jyl salyp, ulttyq kınomyzdyń eń bir úzdik úlgisi – «Qyz Jibek» fılmi ekranǵa shyqty. Al Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldary «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» jyry qaıta ekrandaldy (1992, rej. A. Áshimov). Shyndyǵynda, ázirge osy fılmderden ózge epostyq jyrlar boıynsha tikeleı ekrandalǵan dúnıelerdi eske túsire almaıtynymyz haq. Alaıda ulttyq dúnıetanymnyń belgisi, etnıkalyq jady retinde halyq ańyz-ápsanalary men epostyq jyrlar, ásirese 1960-1970 jyldary túsirilgen fılmderdiń kórkemdik qurylymynda jıi kezdesedi. Mysaly, «Tulpardyń izi» fılminde (1964, s.avtory Á. Tarazı, rej. M. Begalın) tulpar týraly ańyzdy qoldansa, «Shoq pen Sherde» (1972, s.avtory S. Narymbetov, rej. Q. Qasymbekov) qolynda únemi «Alpamys» kitaby júretin kishkentaı Sher men onyń dosy Ǵalymjan jyrdan úzindiler oqıdy. Nemese Sháken Aımanovtyń «Atameken» (1966, s.avtory O. Súleımenov) fılminde Baıan bir sózinde: «...Eger, biz ákemniń máıitin ákelsek, men de Er Tarǵyn, Er Kókshe sııaqty Er atanamyn», – deıdi. Bir qaraǵanda, bul fılmderdiń ańyz-ápsanalar men jyr-dastandarǵa esh qatysy joq, janrlyq tabıǵaty bólek kóringenimen, olardyń qurylymyna jańaǵydaı sózder men motıvterdiń enýi búgingi kún men ótken shaqtyń arasyndaǵy rýhanı baılanysty meńzeıdi. Mysaly, qazaq kınosynyń taǵy bir klassıgi Abdolla Qarsaqbaevtyń «Qıly kezeń» (1966) fılminde qyzyl ásker komıssary Toqtardyń tańbaly tastardy aralaı júrip, olardyń árqaısysyna úńile qarap, qoıyn dápterine áldeneni jazyp júretin kórinis bar. Sol kóriniste kameranyń aldyna jaqyn ornalasqan, árqıly jan-janýarlar beınelengen úlkenirek tastyń janynda turyp: «Tasqa oıǵan tańba máńgi qalady», deıdi. Sálden soń janyna jaqyndap kelgen sarbaz «Komıssar, bul sýretterden keletin paıda bar ma? Búgin kúni boıy osymen áýre boldyq. Bosqa ýaqyt ótkizýdiń ne qajeti bar?» dep suraıdy. Toqtar qolyndaǵy dápterine áldeneni túrtken kúıi, baısaldy, oıly qalpymen: «Bul burynǵy ata-babamyzdyń izi. Bolashaq ótkennen bastalady, Qylyshbaı. Ótkendi bilmeı, bolashaqty bilmeısiń», dep jaýap beredi. Osylaısha fılm avtorlary tas betindegi tańbalardyń jáı tańbalar emes, ulttyq jadymyzdyń izderi ekenin meńzeıdi. Keńes ókimeti jyldaryndaǵy qazaq kınosynyń ulttyń rýhanı qaınarkózine oralýynyń taǵy bir tamasha úlgisi – «Qyz Jibek» fılmindegi er adam beınesindegi balbal tastyń janynda Tólegen mert bolatyn epızod árbir kórermenniń esinde ekeni belgili. Eger nazar aýdara qarasaq, en dalada kóne dáýirlerdiń kózindeı turǵan sol balbal tastyń ózi de Tólegen qazasynyń tiri kýási ispetti ekenin baıqaımyz. Epızodtyń sońynda Tólegennen bastalǵan kameranyń qozǵalysy jańaǵy balbal tasqa baryp toqtaıdy. Bir qyzyǵy, basynda «kózderi aıqara ashylyp, bizge qarap turǵan» músin kameranyń ózine kelip toqtaǵan tusynda janary tómen qarap turǵandaı áser beredi. Bul kórinis onyń Tólegenniń qazasyna qaıǵyryp, aza tutýy sekildi oqylady. Nátıjesinde, tas músin áp-sátte jandy keıipkerge aınalyp shyǵa keledi. Ekinshiden, ol Tólegen mert bolatyn jerdiń tas belgisi ǵana emes, talaı ǵasyrlar oqıǵasy men san myńdaǵan adam taǵdyrynyń kýási ispetti. Sheti-qıyry sheksiz, ulan-ǵaıyr myna en dalanyń qupııasy ózine ǵana aıan. Qazir ǵana Tólegenniń qazasyna kýá bolǵan tas músinniń beınesi fılm oqıǵasy ótetin dáýir men tarıh qoınaýynda qalǵan baǵzy zamandardy osylaısha bir epızodta baılanystyrady. Baıqaǵanymyzdaı, Tólegenniń dál osy balbal tastyń janyna kelip mert bolýy kezdeısoq emes. Avtorlar onyń beınesi arqyly ata-babanyń izi qalǵan san ǵasyrdyń únine «qulaq túredi». «Qyz Jibek» fılminiń ómirsheńdiginiń bir syry da osynda: jańaǵy tas músin sekildi basqa da kóptegen sımvoldar men metaforalardy «oınatý» arqyly dáýirler men urpaqtar arasyndaǵy názik baılanystyń kúmbirin shertedi. Kórip otyrǵanymyzdaı, joǵarydaǵy epızodtar arqyly eki fılmniń de avtorlary qazaq áleminiń rýhanı tamyry sonaý kóne ǵasyrlardan bastaý alady degen oıdy aıtyp otyr. «Óner men ádebıettiń túri ulttyq, mazmuny soıalıstik bolýy tıis» zamanda, «tarıhyń keshegi Qazan tóńkerisinen bastalady» degen oıdy sanaǵa sińirýge tyrysqan kezeńde dúnıege kelgen fılm avtorlarynyń sol kezdiń ózinde-aq osynaý batyldyqqa barǵanyna kýá bolyp otyrmyz. Al qazir biz kez kelgen ýaqytta tarıh qoınaýyna súńgip ketip, ózimizge qajet rýhanı azyǵymyzdy emin-erkin alyp shyǵatyn azat elde ómir súrip jatqan halyqpyz. Sol rýhanı azyǵymyzdyń qaınar kózi ári biregeıi – Orhon-Enıseı jazbalary ekeni belgili. Qazirgi tańda bul jazbalar týraly qazaq ádebıettanýshylary men tarıhshylary tarapynan jan-jaqty zerttelip, kóptegen eńbekter jaryqqa shyqty. Ol jazbalar týraly málimetter mektep oqýlyqtaryna enip, telehabarlar jasaldy, maqalalar jarııalandy. Alaıda jaqynda ǵana Almaty, Astana qalalarynda tusaýkeseri ótken «Kúltegin» anımaııalyq fılminen ózge, bul eskertkishterde qashalyp jazylǵan oqıǵalar men Kúltegin, Tonykók, Bilge qaǵan sııaqty tarıhı keıipkerlerdiń beınesi ázirge kórkemsýretti kınoda paıda bola qoıǵan joq. Shyn máninde, sonaý VII ǵasyrda tas betine qashalyp jazylǵan bul dastandar ulttyq kınomyz úshin taptyrmas qundy materıal ekenin aıtýymyz kerek. Onyń birneshe sebebin atap óteıik. Eń aldymen, joǵaryda biraz toqtalyp ótken fılmder men olardyń avtorlarynyń kezinde ashyq aıta almaı, dıalog, detal, sımvol men metaforalardy, t.b. qoldaný arqyly emeýrinmen jetkizgen ıdeıasyn endi emin-erkin, qalaǵanymyzsha ekranǵa alyp shyǵýǵa meılinshe múmkindik bar. Ekinshiden, túrki halyqtarynyń, sonyń ishinde qazaq batyrlyq dastandarynyń alǵashqy úlgisi bolyp tabylatyn bul jazbalarda el men jerdi syrt jaýdan qorǵaýdaǵy erjúrek qaharmandardyń eren erligi men myzǵymas rýhy kórinis tabady. Al bul óz kezeginde ekranǵa otansúıgish, rýhy myqty keıipkerlerdiń shyǵýyna yqpal etedi. Úshinshiden, jazbalardyń óziniń ekranǵa suranyp turǵan kınematografııalyq tabıǵatyna mán berýimiz kerek. Osy tusta belgili memleket jáne qoǵam qaıratkeri, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Myrzataı Joldasbekovtiń ǵylymı aýdarmasynyń orny erekshe bolary sózsiz. Ǵalymnyń aıtýynsha, erkin aýdarmadan góri, kóne muranyń ózine tán stılin, erekshelikterin berik saqtaı otyryp, júzege asyrylǵan aýdarma jyr tabıǵatyn meılinshe saqtaıdy. Bizdińshe, dál osy tásildegi aýdarma Orhon-Enıseı jazýlarynyń aldymen senarııge, sonan soń kıno tiline kóshirilýine úlken kómegin tıgizedi. Sonda ǵana jyr dúnıege kelgen dáýirdiń únin, boıaýyn sezinýge, ony jetkizýdegi qoldanylatyn kınematografııalyq tásilderdiń durys tańdalýyna múmkindik beredi. Orhon-Enıseı jazbalarynyń kınematografııalyq tabıǵaty degende, eń aldymen oqıǵalardyń barlyǵy olardy óz kózimen kórip, kýá bolǵan adamdar tarapynan baıandalýyna mán berýimiz kerek. Munyń ózi bolashaq fılmniń formasyn aıqyndaýǵa yqpal eteri sózsiz. Sonan soń, ondaǵy oqıǵalar men keıipkerler beınesiniń sýrettelýi men baıandalýynyń ózi kıno óneriniń tabıǵatymen úndesip jatqan erekshelikteri nazar aýdartady. Osy tusta Orhon-Enıseı jazbalaryn ekranǵa alyp shyǵýda ádebıettanýshy ǵalymdar men tarıhshylardyń, sonyń ishinde, ásirese Myrzataı Joldasbekovtiń zertteýleri qazaq kınematografısteri úshin daıyn azyq ekenin aıtýymyz kerek. «Asyl arnalar» atty eńbeginde («Kúltegin» baspasy, 2012) ǵalymnyń ózi bylaı dep jazady: «Epostyq baıandaýǵa negizdelgen bul eskertkishterde jeńilýdi bilmegen ejelgi jyr batyrlaryndaı, Kúlteginniń basynan keshken erlik qımyldary, joryq saparlary qanshama? Tilsiz tasqa syıǵyzǵan sol joıqyn soǵys sýretterinen biz Kúlteginniń jekpe-jek shaıqastaryn anyq elestetemiz» (87-bet). Nemese Bilge qaǵan týraly: «Bilgeniń jyrda qaıda, qandaı joryqtarǵa barǵany, qandaı, qanshalyqty erlik kórsetkeni tolyq sýretteledi: ol halyqty jınap, uıymdastyrýshy retinde beınelenedi. Jyrda Bilgeniń is-áreketteri ǵana emes, kóńil-kúıi de baıandalady», dep jazady (87-88-better). Baıqaǵanymyzdaı, ǵalymnyń oı-pikirleri jyrdyń kınematografııalyq tabıǵatyn aıǵaqtap otyr. Taǵy bir nazar aýdararlyq mańyzdy sát – jyr keıipkerleriniń syrt kelbeti týraly da bylaı deıdi: «Batyrdyń (Kúltegin týraly sóz bolyp otyr. – N.R.) syrt pishini, portrettik sýreti jyrda berilmegenmen, jaýmen betpe-bet kelip naızalasqan sátterden qazaq epostaryndaǵydaı «Býyrqanǵan, býsanǵan, muzdaı temir qursanǵan» er-júrek alyptyń kelbetin elestetý qıyn emes. Bir ǵana Kúltegin jyrynda san ataýly sáıgúlik attar Kúlteginniń minisine shydamaı birinen soń biri qulap jatsa – bul-daǵy batyrdyń soqtaly obrazyn asha túsetin aıshyqty motıv» (89-bet). Kórip otyrǵanymyzdaı, Orhon-Enıseı jazýlarynyń zertteýshisi bolashaqta bul shyǵarma ekrandala qalǵan jaǵdaıda, kınematografıster úshin asa qajet bolatyn qundy keńester berip otyr. Taǵy bir nazar aýdararlyq mańyzdy sát – Kúltegin, Tonykók, Bilge arqyly qazaq kınosyna rýhy myqty, batyr tulǵaly, ór minezdi keıipkerlerdiń kelip qosylýy bek múmkin. Álem kınosyndaǵy, sonyń ishinde, ásirese amerıka fılmderindegi «otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa batpaıtyn», nar tulǵaly batyr keıipkerlerdiń (sýpergeroı) túp tórkini epostarda, halyqtyq ańyz-ápsanalarda jatqanyn, tipti olardy ýaqyt ótken saıyn zamanaýı keıipte kórip júrgenimizdi eskersek, joǵaryda atalyp ótken úsh keıipkerdiń qazaq kınosy úshin mańyzdylyǵy tym arta túseri haq. Kúltegin, Tonykók, Bilge sekildi keıipkerleri bar orasan baı muramyz bola tura, óz kórermenimizdi jańaǵy amerıkalyq fılmderge «telmirtip qoıý» – óz dastandarymyzdyń qadirin bile almaı otyrmyz-aý degen oıǵa jeteleıdi. Orhon-Enıseı jazbalaryn ekrandaýdyń taǵy bir mańyzdylyǵy – tarıhı sana-sezimniń tereńdeýine orasan zor yqpal etetini. Óıtkeni ol jazbalardaǵy keıipkerlerdiń is-áreketi men oqıǵalardyń ózi tarıhı derekterge súıenip jazylǵan. Osyǵan qatysty Myrzataı Joldasbekov óziniń zertteý eńbeginde bylaı dep jazady: «Orhon jyrlarynda «Olar bizden tórt ese artyq edi», «esepsiz jaý keldi» degen tárizdi derekti-dereksiz ulǵaıtýlar bolmasa, ásireleý joqqa tán. Bul bizdińshe, atalmysh jyrlardyń ózin týdyrǵan tarıhı arnalarmen irgeles, jaqyn turǵandyǵynan ári olardyń shejire retimen keletindiginen bolýy kerek. Óıtkeni epos neǵurlym ózin týdyrǵan tarıhı shyndyqtyń jelisinen qashyqtaǵan saıyn soǵurlym olarda ásireleýdiń mol bolatyndyǵyn ańǵaramyz» («Asyl arnalar», 104-bet). Sondyqtan, Kúltegin, Tonykók, Bilge qaǵandar on tórt ǵasyr buryn qulpytastarǵa qashalyp jazylǵan dastannyń batyr ári aqylgóı keıipkerleri ǵana emes, ómirde bolǵan tarıhı keıipkerler retinde de mańyzdy. Tarıhı sana-sezimge qatysty taǵy bir mysal keltireıik. Osydan biraz ýaqyt buryn Túrkııanyń túsirgen «Súleımen sultan» atty kópserııaly tarıhı telehıkaıasy álemniń 50-den astam elinde kórsetilip (onyń ishinde biz de barmyz), kórermenniń kózaıymy bolǵany belgili. Endi mine, arada kóp ýaqyt ótpeı-aq, Súleımen sultan ómir súrgen kezeńnen de ári qaraı tereńdeı túsip, Osman ımperııasynyń qurylatyn dáýirin baıandaıtyn «Qaıta tirilý: Ertuǵyryl» («Jaýjúrek Ertuǵyryl») atty telehıkaıasyn usyndy. Shyn máninde, túrik kınematografısteriniń kózdegen maqsaty – bul telehıkaıalar arqyly eldiń tarıhy men batyrlaryn ekranǵa shyǵaryp, kórermenge usyný ǵana emes qoı. Onyń ar jaǵynda óziniń qanshama ǵasyrlyq tarıhy ári rýhy myqty halqy bar memleket ekenin álemge tanytyp, sanaǵa sińirý maqsaty turǵanyn umytpaýymyz kerek. Osynysymen de ol telehıkaıalar memlekettiń tarıhı abyroıyn asqaqtatyp, ıdeologııasyna qısapsyz qyzmet etip otyr. Ekinshiden, halqynyń boıynda otansúıgishtik sezim men myqty rýhtyń tárbıelenýine de yqpal etýde. Árıne, bizdiń el de tarıhyn, batyrlaryn umytqan joq. Jaqynda ǵana «Qazaq handyǵy» kórermenge usynyldy. Qazir «Qazaq batyrlary» telehıkaıasy túsirilip jatyr. Oǵan qosa «Tomırıs» fılmi qolǵa alyndy. Buǵan qosa keshegi tas betine qashalyp jazylǵan, shynaıy derekterge súıengen Orhon-Enıseı jazbalaryn da kıno tiline kóshirý tarıhı sana-sezimniń tereńdeı túsýine atsalysatyny belgili. Árıne, Orhon-Enıseı jazbalarynyń ekrandalýynyń eń basty mańyzdylyǵy – balbal tas betindegi tańbalar men tas músin arqyly keshegi «Qıly kezeń», «Qyz Jibek» fılmderinde aıtylǵan qazaq áleminiń rýhanı tamyry sonaý kóne ǵasyrlardan bastaý alady degen oıdy bekite túsetin dáıekti dálel bolary anyq. Al ótkendi umytpaý – ult bolashaǵynyń kepili ekenine Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda bylaı dep nazar aýdarady: «...Ájeptáýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý...». Epostyq jyrlarǵa oralý – búgin men keshegi kúnniń arasyndaǵy rýhanı kópir ispetti. Al ol kópir barda halyq óziniń tarıhı jady men ulttyq kodyn eshqashan joǵaltpasy anyq. Sol sebepten de búgingi jahandaný dáýirinde álem, sonyń ishinde máselen, úndi kınosy «Mahabharata» sııaqty óziniń epostyq shyǵarmasyna aıryqsha nazar aýdaryp, onyń birneshe ekrandyq nusqasy bola tura, taǵy da qaıta aınalyp soǵyp otyr. Osy tusta Orhon-Enıseı jazbalary sııaqty teńdesi joq dastanymyzdy ekrandaýdyń ýaqyty keldi-aý degen aıshýaq oıǵa eriksiz berilesiz...
Názıra RAHMANQYZY,
kınotanýshy, ónertaný kandıdaty
