سىر ەلى ءدۇبىرلى توي وتكىزدى. قازاق جىرشىلىق ونەرىنىڭ قامىن جەپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجان ۇلگىلەرىن ىجداعاتپەن جيناپ، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءجۇرىپ ەڭبەك ەتكەن تاعى ءبىر جانكەشتى ازامات سەكسەنگە تولدى. ول – سىر بويى حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن مۋزىكالىق مۇرالارىن تاۋ ەتىپ جيىپ-تەرگەن ماردان بايدىلداەۆتىڭ تويى بولاتىن.
ماردەكەڭنىڭ ەرەسەن ىستەرى، فولكلورتانۋعا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگى، شىعارعان جىر جيناقتارى مەن ارالاسقان سان سالا قوعامدىق قىزمەتى حاقىندا الدىڭعى بۋىن اعالار از ايتقان جوق. ءبىز بىلەتىن ماردەكەڭنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – قاراپايىمدىلىعى. جالپاق جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قول ۇشى مەن ءتىل كومەگىن بەرگىسى كەلىپ تۇراتىن ەدى، جارىقتىق. مەنىڭ ويىما وسىدان باقانداي جيىرما جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن مىنا ءبىر ۋاقيعا ورالا بەردى.
1986 جىل. جالاعاش. قىس ايلارىنىڭ اياعى.
مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن وقۋشى كەزىم. جولىم ءتۇسىپ اۋدان ورتالىعىنا كەلسەم، مادەنيەت بولىمىندەگىلەر بايىز تاپپاي زىر جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن. ادەتتە، وبلىستان اتىبەرلى بىرەۋ كەلەتىن كەزدە وسىلاي بولاتىن. كىم كەلسە دە سول ادامدى كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالۋ، ءان-جىرمەن كوڭىلدەرىن كوتەرۋ – مادەنيەت بولىمىنە جۇكتەلەتىن ۇيرەنشىكتى شارۋا.
اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمى ارتىستەرىنىڭ العاشقى لەگى قازاقستان لەنين كومسومولىنىڭ ەلۋ جىلدىعى كەڭشارىنىڭ «اقارىق» بولىمشەسىنە جەتىپ تە ۇلگەرىپتى. سول كەزدە جىلجىمالى اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى، كەزىندە عارەكەڭدەي ساڭلاقتان ءدارىس العان جورابەك ەسىمدى ءانشى بار بولاتىن. مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنان سونىڭ كەزدەسە كەتكەنى. «قىزىلورداعا الماتىدان ءبىر توپ اقىن-جازۋشى كەلىپتى. ىشىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قالداربەك نايمانباەۆ، قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ، اقىن-جازۋشىلار ساعي جيەنباەۆ، مارحابات بايعۇتوۆ، تەمىرشە سارىباەۆ، يرانبەك ورازباەۆ، ءوزىمىزدىڭ وبلىستان اسقار كىرەباەۆ، ماناپ كوكەنوۆتەر بار ەكەن. سىر بويىنان شىققان ماردان بايدىلداەۆ دەگەن عالىم الپىس جاسقا تولىپتى. بۇگىن تۋعان جەرى «اققوشقار» سوۆحوزىندا سول كىسىمەن كەزدەسۋ بولادى. سەن دە جۇرسەيشى، بەرىك! ءبىر-ەكى اۋىز تەرمە ايتارسىڭ. ۇلكەن كىسىلەردىڭ كوزىنە تۇسەسىڭ!» – دەپ، مەنى قولقانىڭ استىنا الىپ جاتىر. اۋىل بالاسى ءۇشىن تاڭسىقتاۋ قالا الماتىدان كەلگەن كىسىلەر دەگەسىن «بارسام-بارىپ-اق قايتايىن» دەگەن ويمەن دايىن تۇرعان كولىكتەرىنە ءمىنىپ الدىم.
كەڭشاردىڭ ورتالىق كلۋبى حالىققا لىق تولى ەكەن. جينالعان جۇرتتان ينە شانىشارلىق ورىن جوق. ءبىز ءسال كەشىگىڭكىرەپ كەلدىك. كەزدەسۋ باستالىپ كەتىپتى. ساحنا تورىندە جۇقالتاڭ كەلگەن قاراتورى كىسى وتىر. ميكروفون الدىندا ساعي جيەنباەۆ ولەڭ وقىپ تۇر. كوگىلدىر ەكراننان كورىپ، جىرىن جاتتاپ جۇرەتىن ساعي اعا كوزىمە بىردەن وتتاي باسىلدى. سابىرلى، ماڭعاز جان ەكەن. ساعيدان سوڭ يرانبەك ورازباەۆ ماردان بايدىلداەۆقا جازعان جىرىن وقىدى:
... قاي دارىننىڭ قاي توپىراقتا ءونىپ-وسكەنى،
قاي سەرىنىڭ كىممەن سايران كەشكەنى،
قاي سۇلەيدىڭ كىمدەرگە نە دەسكەنى؟
ءبارى-ءبارى، جانعاندارى، وشكەنىن،
اقى-پۇلسىز اق قاعازعا ءتۇسىرىپ،
وگىزدەيىن ورگە تارتقان عىلىمدى،
بايدىلداەۆ – اكادەميا كوشپەلى!
جۇرت سىلتىدەي تىنىپ، كىرپىك قاقپاي تىڭداپ وتىر. كۇندەي كۇركىرەگەن اقىننىڭ بۋىرقانعان ادۋىن ارىنى كەۋدەسىنە ارەڭ سيىپ تۇر. داۋىسى دا قۇددى ءبىر قۇردىمنىڭ تۇبىنەن شىققانداي، گۇر-گۇر ەتەدى. ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. يرانبەك ولەڭىن وقىپ بولعان ساتتە الگى شۇڭىرەك كوزدى قاراتورى كىسى ورنىنان تۇرىپ، يراحاڭا العىسىن ايتىپ جاتتى. بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ادامىم.
– ماردان دەگەن وسى كىسى! –دەدى، ءانشى جورابەك، ساحنا تورىندە وتىرعان كىسىنى نۇسقاپ. اۋزىمدى اشىپ ۇلگەرگەنشە كەلەسى ءسوز كەزەگىنىڭ اراسىنداعى از-كەم ۇنسىزدىكتى تولتىرۋ ءۇشىن جورابەك مەنى ساحناعا شىعاردى دا جىبەردى. قاپەلىمدە ابدىرەپ قالدىم. ءاپ-ساتتە بويىمدى جيىپ الىپ، سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءبىر-ەكى تەرمەسىن ايتەۋىر ايتىپ شىققان بولدىم. قۇلاعىمدا دۇركىرەي شاپالاقتاعان الاقانداردىڭ جاڭعىرىعى.
جۇرتشىلىق اراسىنان: «قارا كەمپىردى» ايت، «قارا كەمپىردى!» ايت» دەگەن داۋىستار كوبەيدى. سول جىلدارى التىنبەك قورازباەۆ اعامىزدىڭ اتالمىش ءانىنىڭ قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساڭ دا تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان كەزى. بۇل ءاندى ءبىر ايتقىزباي تىڭداۋشى جۇرتتىڭ مەنى ساحنادان تۇسىرمەيتىنىن جانە جاقسى بىلەمىن. قالاۋىن جاساماسام، داۋرىققان كوپتىڭ ءدال سول ساتتە تەرمە تىڭدايتىنداي تۇرلەرى بايقالمايدى. اقىرى «قارا كەمپىر» ءانىن ايتۋىما تۋرا كەلدى. ءان اياقتالا بەرە، الگى ەرەكشە داۋىس تاعى دا گۇر ەتە قالدى. بۇل جولى قوڭىر داۋىس ءبۇرتۇرلى تارعىلدانىپ بارىپ شىقتى. «ءاي، سەن، جىراۋ ەمەسسىڭ بە؟ قايداعى «قارا كەمپىردە» نەڭ بار، ءاي؟! بالا ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ!..» –دەپ، يرانبەك قولىن ءبىر سىلتەپ، الپامساداي تۇلعاسىمەن ساحنانى اينالىپ بارا جاتىر ەكەن...
كوزىمنىڭ قيىعىمەن بايقاپ قالدىم، مەنىڭ ايتقان جىرىمدى ماردان اعا ەرەكشە ىقىلاسپەن دەن قويا تىڭداپ وتىر. سودان سوڭ بىرەۋدى ىمداپ شاقىرىپ الىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاعانداي بولدى. سويتسەم، اۋىل باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندە دايىندالىپ جاتقان قوناقاسىعا «كەزدەسۋدەن كەيىن مىنا جىگىتتى دە الىپ بارىڭدار!» دەپ تاپسىرما بەرىپتى.
بىرنەشە بولمەگە اتشاپتىرىم داستارحان دايىندالعان. ەلدىڭ ازاماتتارى ماردەكەڭ مەن گۇلستان جەڭگەيگە جانە الماتىدان كەلگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ قۇرمەتىنە قوناقاسى بەرىپ جاتتى. ماردەكەڭنىڭ مەرەيىنە كەلگەن وسى توپتىڭ ىشىندە الماس الماتوۆ تا بار. ءبىرازدان سوڭ جينالعان جۇرت تاراپىنان ءبىر-ەكى اۋىز جىر-تەرمە تىڭداعىلارى كەلەتىندىكتەرىن بىلدىرگەن ۇسىنىستار تۇسە باستادى.
جىردى اۋەلى الماس باستاپ ايتتى. الەكەڭ ءبىراز تەرىن ۇگىپ، تەرمە-جىردىڭ تيەگىن ەندى اعىتا باستاعان ساتتە ونىڭ جىرىن باعاناعى تانىس داۋىس تەجەدى. مەنىڭ دە جۇرەگىم كەۋدەمە سيماي، كوڭىلىم الىپ ۇشىپ تۇرعان.
– جىراۋ بالا قايدا، جىراۋ بالا؟! جىراۋ بالانى شاقىرىڭدار! – دەپ جاتىر ەكەن پارمەندى باريتون داۋىس. مەن دومبىرامدى قاپسىرا قۇشاقتاپ، قوناقتار وتىرعان بولمەگە كىرىپ كەلىپ، كورىسپەگەن كىسىلەرگە سالەم بەردىم.
– ەسىمىڭ كىم؟
– بەرىك!
– قايدا جۇمىس جاسايسىڭ؟
– توعىزىنشى سىنىپتا وقيمىن!
– ايتتىم عوي ءالى بالا دەپ (سول تانىس داۋىس).
...سودان سوڭ ويىما ورالعان تەرمە-تولعاۋلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، توگىپ ايتا باستادىم. «وي، ءپالي!» مەن «كوپ جاسا، شىراق!» دەگەن تىلەكتەر جان-جاقتان قارشا بورادى. تەك ماردەكەڭ عانا ءۇنسىز. وڭ قولىن جاق سۇيەگىنە تايانىپ الىپ، كوزىن جۇمىپ، ۇيقىداعى ادامداي، مۇلگىپ تىڭداپ وتىر.
جىر دا اياقتالدى. جۇرت تاعى دا تىلەك ايتۋدىڭ قامىنا كىرىسە بەرگەندە، ماردەكەڭ باسىن كوتەرىپ الىپ:
– اينالايىن، ءوزىڭ بەرى جاقىنداشى، – دەدى. سوسىن: «وۋ، اعايىن، مىناۋ كوشەنەي عوي! ولگەن ءتىرىلدى، وشكەن جاندى دەگەن وسى. جاس كوشەنەيلەرىڭ قۇتتى بولسىن!»، – دەپ، كوپتىڭ الدىندا رياسىز باتاسىن بەردى...
كەتەرىندە اۋلا ىشىندەگى جۇرتتان ءسال شەتكەرىلەۋ تۇرعان ماعان قايىرىلىپ كەلىپ: «كەلەر جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ جانىنان جىرشىلىق ونەردى وقىتاتىن ءبولىم اشىلادى. سەن سوعان مىندەتتى تۇردە كەلەتىن بول، بەرىكجان!»، – دەپ، كوپشىلىكپەن جىلى قوشتاستى.
...قوناقتار مىنگەن جۇيرىك كولىكتەر داڭعىل جولعا ءتۇسىپ، قىزىلوردانى بەتكە الدى. سالدەن سوڭ اق مامىق قاردىڭ ۇستىندە الگى سانسىز ماشينالاردىڭ سامساعان ىزدەرى عانا جاتتى. مەن بولسام، ۇمىتىمە تامىزىق بولىپ، تالاپتىڭ تۇلپارىن مىنگىزگەندەي بولعان الگى كىسىنى قاشان كوز ۇشىنان ۇزاپ كەتكەنشە جانارىم تالىپ، شىعارىپ سالىپ تۇردىم...
1987 جىل. الماتى. جاز ايلارىنىڭ ورتاسى.
مەنىڭ قولىمدا توزىعى جەتىپ، شەت-شەپىرى اقجەم بولا باستاعان، ىشىنە اقىن-جىراۋلاردىڭ ءار كەزدە جارىق كورگەن تەرمە-تولعاۋلارى جازىلعان ءبىر قوڭىرقاي ءتۇستى قالىڭ داپتەر ءالى ساقتاۋلى كەلەدى. بۇل داپتەردىڭ بار قۇندىلىعى ءبىرىنشى بەتىندەگى: «قۇتتى بولسىن بەرىگىم، / جىراۋلىق-تۇلپار سەرىگىڭ! الماتى، 3 يۋل، 1987. فولكلوريست بايدىلداەۆ م. ك.»، – دەپ، ماردان اعانىڭ ءوز قولىمەن جازعان جالعىز اۋىز سوزىندە عانا.
ءالى ەسىمدە، جاڭاقالادان كەلگەن جىرشى امان شوبانباەۆ ەكەۋمىز ءدال وسى كۇنى قىزىلوردا اەروپورتىنان كوتەرىلگەن ۇشاقپەن الماتىعا كەلىپ، بىردەن ماردەكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ايالدادىق. كونسەرۆاتوريادان تۇڭعىش رەت اشىلعالى جاتقان حالىق ءانى كافەدراسىنا قۇجات تاپسىرىپ، باعىمىزدى سىناماقشىمىز. ماردەكەڭ سوندا الگى داپتەردى ماعان بەرىپ تۇرىپ: «بولاشاقتا جاتتايتىن جىرلارىڭدى جازاسىڭ» دەگەن ەدى. مەن ءدام بۇيىرىپ، وسى ساپاردا كونسەرۆاتورياعا وقۋعا ءتۇسىپ كەتتىم دە، جاسىنىڭ ءسال وتىڭكىرەپ كەتۋى سەبەپتى امان ەلگە قايتتى.
ءسويتىپ، الماتىداعى ستۋدەنتتىك ءومىر باستالدى دا كەتتى. ساباقتان بوس كەزدە الدىمەن ماردەكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ سالەم بەرۋگە تىرىساتىنمىن. كەي كۇندەرى كونسەرۆاتورياعا ىزدەپ ول كىسىنىڭ ءوزى كەلەدى. ءبىز وقۋعا تۇسكەن جىلى كونسەرۆاتوريانىڭ حالىق اسپاپتارى فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى كومپوزيتور مۇلكامان قالاۋوۆ بولاتىن. بۇل اڭگىمەلەردى كەيىن، مۇلكامان اعا ايتتى. ماردەكەڭ مۇلكامان ىنىسىنەن الدىمەن مەنىڭ ساباق ۇلگىرىمىمدى سۇرايتىن كورىنەدى. ايتەۋىر، ماردەكەڭ كەلگەن سايىن ەكەۋى ۇزاق سويلەسەتىن. سويتسەم، جىرشىلىق ونەردى قالاي دامىتۋ كەرەك، زاماناۋي جىرشىلاردىڭ باعىت-باعدارى قالاي بولادى دەگەن سياقتى بولاشاق ماسەلەسىنىڭ توڭىرەگىندە وي بولىسەدى ەكەن عوي.
بىردە، اباي داڭعىلىنىڭ بويىندا ورنالاسقان كونسەرۆاتوريانىڭ جاتاقحاناسىنا: «مەنى ماردان اعاڭ جۇمسادى. تەز ارادا سەنى تاۋىپ كەل دەپ جاتىر» – دەپ، پروفەسسور باسىمەن قالاۋوۆ كەلىپ تۇر. مۇكەڭ ەكەۋمىز سول ساعاتىندا ماردەكەڭنىڭ ۇيىنە جەتتىك. كۇندەگى ادەتىنشە جۇمىس بولمەسىندە، قولجازبانىڭ اراسىنا بەلشەسىنەن باتىپ، قوبىراعان قاعازعا كەڭىردەكتەن كومىلىپ وتىر ەكەن. «بۇگىن تەلەۆيدەنيەمەن – تەمىرشە سارىباەۆپەن كەلىسىپ كەلدىم. بەكدىلدا الدامجاروۆتىڭ جۇرگىزەتىن حابارىنا بەرىكتىڭ ورىندايتىن تەرمەلەرىن جازدىراتىن بولدىق. مۇلكامان سەن دە حابارعا قاتىسىپ، سويلەيسىڭ... مەن دە قاتىسامىن»، – دەپ، ماردەكەڭ اڭگىمەسىن قىسقا قايىردى دا، ءوزى جەدەل جينالا باستادى. «ولەڭ ايتۋعا دايىنسىڭ با، داۋىسىڭ بابىندا ما؟» دەپ سۇراۋ ول كىسىنىڭ تابيعاتىندا اتىمەن جوق قاسيەت. «جىراۋ قانداي جاعدايعا بولسىن، قاشان دا دايىن بولۋى كەرەك» دەيتىن جەكە قاعيداسىن ءومىرى ءبىر بۇزبايتىن. مۇلكامان اعانىڭ دا سىلتاۋ ايتۋعا شاماسى كەلمەي قالدى. مەندە دە ءۇن جوق.
ماردان اعانىڭ ۇيىندە اتاقتى شەبەر رومانەنكونىڭ قىزىل ءتۇستى اعاشتان جاسالعان شىعىمى ءتاۋىر دومبىراسى تۇراتىن. «بۇل دومبىرامەن كەزىندە كوشەنەي دە جىر ايتقان» دەيتىن ماردەكەڭنىڭ ءوزى. مەن قابىرعادا سۇيەۋلى تۇرعان الگى دومبىرانى الا شىقتىم. ماردەكەڭ مەن مۇلكامان اعا ەكەۋى اڭگىمە ايتىپ، شيرەك قادىم الدا كەلەدى. فۋتليارلى دومبىرانى كوتەرىپ، تەك سوڭدارىنان ءىلبىپ كەلەمىن. بۇل كىسىنىڭ ادەتىندە اناۋ-مىناۋ جەرگە كولىككە ءمىنىپ بارۋ دەگەن بولمايدى. كوبىنەسە ءوزى دە جاياۋ جۇرەدى، قاسىنداعى سەرىگىنىڭ جاسى كىشى بولسا، ونى دا جاياۋ جۇرگىزەدى. شاعىندىعىنا قاراماي ءوزى سونداي شالت قوزعالادى. مۇلكامان اعا ەكەۋمىزدىڭ تابانىمىز جەرگە تيمەي، دەدەكتەپ كەلەمىز...
تەلەۆيدەنيەنىڭ قارسى الدىنان ءبىزدى بەكدىلدا الدامجاروۆ كۇتىپ الدى. امانداسىپ، ءال سۇراسىپ، ءسال-ءپال تازا اۋادا تۇرىپ قالدىق. بەكەڭ مەن ماردەكەڭ ەكەۋارا قاۋقىلداسىپ، وتكەن-كەتكەندى ايتىپ، كۇلىسىپ جاتتى. تەك مۇلكامان اعا اڭگىمەگە كوپ ارالاسپاي، ءوز ويىمەن وقشاۋ تۇر.
مەن بولسام ىشتەي بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ، قازىر ەفيردە ايتۋىم كەرەك دەگەن تولعاۋ-تەرمەلەردى وي ەلەگىنەن بىرتىندەپ وتكىزۋمەن الەكپىن. ىشتەي قايتالاعان سايىن ۇمىتىپ قالاتىن سياقتىمىن با، قالاي؟ جالپى، ەفير اتاۋلىنىڭ اۋىرلىعى دا سوندا. مۇنداي كەزدە ورىنداۋشى بىردەن اشىلىپ، بىلگەنىن بۇكپەسىز ايتىپ، شارىقتى شاماسى مەن بارشا مۇمكىندىگىن تولىق كورسەتە المايدى. سوندىقتان رەتى كەلسە جىرشىنىڭ رەپەرتۋارىن قالىڭ توپتىڭ ورتاسىندا جازىپ العانعا نە جەتسىن، شىركىن. مۇنداي جەردە حالىقپەن ەتەنە، تىڭداۋشىمەن بەتپە-بەت وتىرعان كەزدە جىرشى بايگىگە اتىنداي باۋىرىن جازىپ، بارىن سالادى عوي. وقتاي زاۋلاپ، وتتاي لاۋلاپ، قارا تەرى مونشاقتاپ وتىرعان كەزىندە جازىپ الا بەر، كەرەگىڭدى دە سونداي ساتتە قالاي ءتۇس. مۇندايدا جىرشىنىڭ ايتقان جىرىندا جاڭىلىس، سالعان ماقامىندا ءمىن بولمايدى. ونى ءوز تاجىريبەمنەن دە بىلەمىن، جالپىعا ورتاق جازىلماعان زاڭدىلىقتىڭ ءبىرى دە وسى...
بۇل مەن تۋرالى تۇسىرىلگەن العاشقى تەلەحابار ەدى. ماردەكەڭ مەن مۇلكامان اعا سىر بويىنداعى ەسكى جىراۋلىق ونەردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى حاقىندا، ومىردەن ەرتە كەتكەن كوشەنەي تۋرالى، سول كوشەنەي ونەرىنىڭ زاڭدى جالعاسىنداي مەنىڭ داۋىسىم، جىرشىلىق جولىم جايلى ءبىراز اڭگىمە قوزعادى. مەن سوزگە ارالاسقانىم جوق، تەك پىكىر اراسىندا تەرمە ايتىپ بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىردىم. سوڭىرا، اعالار تاعى دا حابار بارىسىن ءوزارا تالقىعا سالىپ جاتتى. سوعان قاراعاندا حابار ناشار بولماعان ءتارىزدى. سودان سوڭ تاعى دا سىرتقا شىعىپ الىپ، تارقاسا الماي ۇزاق تۇردى. ءبىر الماتى قالاسىنىڭ ءىشى بولعانىمەن بۇل كىسىلەردىڭ كۇندە كەزدەسىپ، اۋىل-ەلدىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ، ءجيى قاۋقىلداسىپ تۇرمايتىندىقتارى بايقالادى.
تاپ سول ساتتەگى قىلىقتارى اۋىلدان كەلگەن مەن ءۇشىن تاڭسىقتاۋ جايت بولاتىن. كوكىرەكتەرىندە ءبىراز اڭگىمەنىڭ كەنى قوردالانىپ قالعان سياقتى. ايتىپ تا جاتىر، سونىسىنا قاراماي سارقىپ بولا الماي الەك. ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە، ءدال وسىنداي كۇيدى ءوزىمىز دە باستان كەشەرىمىزدى ول كەزدە مەن قايدان ءبىلىپپىن...
1987 جىل. الماتى. كۇزگەسالىم.
قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسى، حالىق ءانى كافەدراسىنىڭ ستۋدەنتىمىن. اقىن تەمىرشە سارىباەۆ، ماردان بايدىلداەۆ جانە مەن – ۇشەۋمىز قازاق پوەزياسىنىڭ ابىزى ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەپ كەلەمىز. بۇل جولى قوس اعانىڭ ويعا العان ىزگى ماقساتتارى: ماعان سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اۋزى دۋالى قارت اقىننىڭ باتاسىن الىپ بەرۋ.
ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىققان قىز بالا ىزەت كورسەتىپ، ەسىك اشتى. كۇتۋشىسى نەمەسە تۋىسقاندارىنىڭ قىزدارى بولار دەپ ويلادىم مەن. ءبىز بىردەن ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىك. ابىز اقىن جازۋ بولمەسىندە وتىر ەكەن. اينالا قاپتاعان كىتاپ. قۇددى ءبىر كىتاپ مۇحيتىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتىپ، مالتىپ جۇرگەندەيسىڭ. «بۇلاردىڭ ءبارىن قاشان وقىپ، تۇگەسىپ بولادى ەكەن؟» دەپ قويامىن ىشىمنەن.
اڭگىمە اۋانى ونشا كوڭىلدى ەمەس. قارت اقىن ەكى ىنىسىنە جەڭىل-جەلپى رەنىشىن ايتىپ وتىر. ماردەكەڭ مەن تەمكەڭە قاراسام، باستارىن شۇلعىپ، تەك ماقۇلداۋ جاعىندا ەكەن. ابەكەڭ بولسا، باستىرمالاتىپ قويار ەمەس. سالدەن سوڭ بارىپ:
– مىنا كەلىپ وتىرعان بالا، قاي بالا؟ – دەپ، ماعان نازارى ءتۇستى. جاڭا عانا ەڭسەلەرى ءتۇسىپ وتىرعان ەكى اعا مەنى ەكى جاقتاپ تانىستىرا جونەلدى...
– ابەكە، ەسىڭىزدە مە، سىزگە العاش كوشەنەيدى اكەلىپ تىڭداتقانىم؟، – دەپ ەدى، ءابدىلدا قارت:
– ارينە، ەسىمدە... جالىن ەدى عوي، تىم جاس كەتتى عوي! – دەپ، كوزىنە جاس الدى.
– ەندەشە، مىنە، تاعى ءبىر جاس كوشەنەيدى الىپ كەلدىم، باتاڭدى بەر! – دەدى اعاسىنا باستىرمالاتا سويلەپ ماردەكەڭ. جيەنباي جىراۋدىڭ كوزىن كورگەن، ونىڭ بالاسى رۇستەمبەكتى تىڭداپ جاڭسالى جىردىڭ ءدامىن العان جايساڭ ەمەس پە؟ «بۇل بالا دا جىر ايتا ما؟»، – دەدى، ءابدىلدا اقىن. مەن تىلگە كەلمەستەن دومبىرامدى قولىما الىپ، بىلگەنىمدى ايتا باستادىم. ابىز قارت تاعى دا جانارىن جاستادى...
اقىن قوس قولداپ تايانعان تاياعىنا يەگىن سۇيەپ وتىرىپ، ءلام-ميم دەمەستەن، دەمىن ىشىنە تارتىپ جىردى ۇزاق تىڭدادى. سودان سوڭ لەزدە قۋناپ، بىرتىندەپ جايدارى كۇيگە تۇسە بەردى. اقىننىڭ قاڭتاردىڭ بوراسىنىنداي ۇيىتقىعان كوڭىلى جادىراپ، جازعا اينالعانداي. سودان سوڭ كارى كەۋدەسىن تىكتەپ، ەكى ىنىسىنە اڭگىمە ايتا باستادى...
ايتىپ وتىرعاندارى بۇرىن ءبىز ەستىپ جۇرگەن دۇنيەلەر ەمەس، بولەك. ساباقتى جىپتەي سوزىپ، تىڭنان تەربەپ، كونەدەن قوزعاپ وتىر. اۋەلگى پاتتەگى وكپە دە، ناز دا، كوڭىلىن كىرلى ەتكەن كىربىڭ دە... ءبارى-ءبارى جايىنا قالعان. قارت اقىننىڭ اڭگىمەسىنىڭ اراسىندا مەن دە دومبىرامدى بەبەۋلەتە تارتىپ، اۋىق-اۋىق ناقىل تەرمەلەردەن قىسقا قايىرىپ قويامىن. جانىنا جاقىن مايدا قوڭىر ماقامدار ايتىلعان سايىن تامىرىنا قان ءجۇرىپ، قارت اقىننىڭ ءوڭى كىرىپ بارادى. سودان سوڭ سالالى ساۋساقتارىمەن بۋرىل شاشىن تاراقتاپ الىپ: «جۇرىڭدەر، جىگىتتەر، جىردىڭ ەندىگى قالعانىن تومەنگە ءتۇسىپ، سارا جەڭگەلەرىڭنىڭ ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ، اسىقپاي تىڭدايىق!»، – دەدى.
ابەكەڭنىڭ جارى سارا جەڭگەي وتە ەستى ادام ەكەن. سىر بويىنا كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن وسى وڭىردەگى مىڭ بۇراۋ ماقپال ماقامداردى العاش ەسىتىپ، عاشىق بولعانىن ايتتى. ءابدىلدا اقىن بولسا بالا كۇنىندە تىڭداعان تارلان جىراۋلار مەن ساڭلاق كۇيشىلەردى ەسىنە الدى...
سارا جەڭگەيدىڭ داستارحانىنىڭ باسىندا وسى جولى سىر دا، جىر دا ۇزاق ايتىلدى. ماردەكەڭ مەن تەمكەڭ قايتۋعا اسىقپادى. جىردىڭ بۋىنا ەلىتىپ، ابدەن ارقالانىپ العان ءابدىلدا اقىننىڭ دا ىنىلەرىن قايتارعىسى جوق. كەنەت، قارت اقىن ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن شورت كەسىپ، كلاسسيكالىق اندەردى يتاليادان وقىپ كەلگەن شەبەر ورىنداۋشى، كەيىنگى ءومىر-ونەر جولىن شيەلەنىستىرىپ العان ءانشى امانگەلدى سەنبيننىڭ تراگەدياعا تولى تاعدىرى تۋرالى ايتتى. سودان سوڭ ول جاس ونەرپازعا نە نارسەلەردەن ساقتانۋ كەرەكتىگىنە ۇزاق توقتالدى. وسى اڭگىمەلەردەن كەيىن ابىز اقىننىڭ يەگى كەمسەڭدەي ءتۇسىپ، تامىرلارى بىلەۋلەنگەن بىلەگىن كوككە كوتەرىپ، سالالى ساۋساقتارىمەن بەتىن سيپاپ، ماعان اق تىلەۋلى باتاسىن بەردى. ءابدىلدا اقىننىڭ وتىنىڭ باسىندا وتكەن وسى ءبىر شۋاقتى جۇزدەسۋدى سول ءسات ەشكىمنىڭ قيىپ كەتكىسى كەلمەسە دە، امالسىز قوش ايتىسىپ، تىسقا شىقتىق.
...الماتىنىڭ اۋاسى دىمقىل، ءبۇرتۇرلى سالقىن. تالداردىڭ دا جاپىراقتارى سەلدىرەي باستاپتى. ءابدىلدا اقىننىڭ جۇبايى سارا جەڭگەمىزدىڭ ديدارىن مەنىڭ العاشقى جانە سوڭعى رەت كورۋىم ەكەن. كوپ ۇزاماي اقىننىڭ جارى دۇنيە سالىپتى دەگەن سۋىت حابار ەستىدىم.
1994 جىل. الماتى. جىلى كوكتەمنىڭ باسى.
جانىن جەگىدەي جەپ جۇرگەن اجەپتاۋىر ناۋقاستى ەلەمەي ءجۇرىپ ماردەكەڭ اقىرى اۋرۋىن اسقىندىرىپ الىپتى. جاتىپ قالعانىن ەسىتىپ، گۇلفايرۋز ەكەۋمىز كوڭىلىن سۇراپ كىرىپ شىقتىق. وكپە اۋرۋلارى ينستيتۋتىندا جاتىر ەكەن.
– مىناۋ كەلىن بالا ما؟ – دەدى، يەگىنىڭ ۇشىمەن گۇلفايرۋزدى كورسەتىپ. «ءيا» دەپ باسىمدى يزەپ، يشارات ءبىلدىردىم مەن. ءبىز شاڭىراق قۇرعاننان كەيىن، كەلىنىن تانىستىرۋ ماقساتىندا ماردەكەڭنىڭ وتىنىڭ باسىنا تالاي بارعانبىز. گۇلستان جەڭگەي بولماسا، ول كىسىنىڭ ۇيدە وتىرۋى قيىن شارۋا عوي. سودان ايتەۋىر ءبىر رەتى كەلمەپتى. ەندى مىنە، توسەك تارتىپ قالعان كۇنى كورىپ تۇرعانى...
ماردەكەڭ بۇرىنعىداي ەمەس، مەڭدەپ قالىپتى. باسىن كوتەرىپ، سويلەگىسى كەلىپ ەدى، ەنتىگىپ قالدى. تەك «باقىتتى بولىڭدار!» دەگەن ءسوزدى تولىق ايتۋعا عانا شاماسى ارەڭ جەتتى. وسى ساتتە پالاتاعا مەدبيكە كىرىپ كەلىپ:
– كوپ تۇرماڭىزدارشى، قازىر شارشاپ قالادى عوي... – دەپ، سىپايى عانا ەسكەرتۋ جاساپ ءوتتى.
بۇل ماردەكەڭمەن بۇيىرعان سوڭعى ديدار ەكەن. ءسوز اراسىندا كوپ نارسەگە ۇلگەرە الماعاندىعىن ايتىپ، كوڭىلى بوساپ ەدى. اقىرى، كوپ ۇزاماي ماردەكەڭنىڭ جارىق دۇنيەدەگى تۇز-ءدامى تاۋسىلدى. عالىمدى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا جينالعان حالىقتان جەر قايىستى. ءنوپىر توپ قاتىسقان قارالى جيىن دا ءوتتى. ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ قيماس سوزدەرى دە ايتىلدى. سودان سوڭ حالىق اياۋلى پەرزەنتتەرىن كەڭسايعا اپارىپ جەرلەپ قايتتى. قالعانى بارشاعا بەلگىلى، كوز كورىپ، كوڭىل سەنىپ جۇرگەن ۇيرەنشىكتى جايتتار.
ومىردەن ءوتىپ كەتكەسىن كەيبىر ادامداردىڭ سىرتىنان تون ءپىشىلىپ، اڭىزى مەن اقيقاتى ارشىلماعان قاۋەسەت-ءسوزدىڭ كوپ ايتىلاتىن ادەتى ەمەس پە. بۇل كۇندە ماردەكەڭنىڭ دە عىلىمداعى تىندىرعان ىستەرىنە قاتىستى ايتىلاتىن كەلەلى سوزگە قوسا، الىپقاشپا اڭگىمە دە جەتەرلىك.
2003 جىلى «انا ءتىلى» اپتالىعىندا مارداننىڭ كەلىنى گۇلجاننىڭ وقىرمانمەن سىر بولىسكەن «جادىگەرلەرىمىزدىڭ ءبىر جوقشىسى» دەگەن ەستەلىك-ماقالاسى جاريالاندى. بيلىك ورىندارىنداعى باسشى ازاماتتاردان، ماردەكەڭنىڭ زامانى ءبىر قالامداستارى مەن جاقىن-جۋىق شاكىرتتەرىنەن اتاسىنان قالعان مۇراعا قامقورلىق كورسەتۋدى سۇراعان ادال كەلىننىڭ لەبىزىندە مىناداي ويتۇرتكى ماسەلە بار: «ول كىسى العاشىندا لەنينگرادتاعى اسكەري ۋچيليششەنى، ودان سوڭ قازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. سولاي بولا تۇرسا دا اتاق-دارەجە قۋمادى. بىلۋىمشە، كانديداتتىق جۇمىسى الپىسىنشى جىلدارى جازىلىپ بىتكەن... ءسويتىپ جۇرگەندە ول كىسىنىڭ ءومىر بويى زەرتتەپ، جيناپ، جاريالاعان تاقىرىبىنان وزگە بىرەۋلەر «قورعاپ» كەتىپتى. وسى ۋاقيعادان كەيىن اتام: «ەندى ماعان اتاق كەرەك ەمەس، ونسىز دا حالىق اراسىنداعى ابىروي-بەدەلىم جەتەدى» دەپ عىلىمي دارەجەگە ۇمتىلۋدى مۇلدەم قويىپتى دەسەدى بىلەتىندەر...».
قامشىنىڭ قىسقا سابىنداي عۇمىرىندا «كوشپەلى اكادەميا» (يران-عايىپ) اتانىپ ۇلگەرگەن ماردان بايدىلداەۆ شىنىندا دا سىر بويى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كوركەم ۇلگىلەرىن كوپ جيناعان جان ەدى. وكىنىشتىسى، جيعان-تەرگەنىن ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە تۇگەل كادەگە جاراتىپ، سارالاپ-ساراپتاپ ۇلگەرگەن جوق. ماردان كەلدىبايۇلىنىڭ جيناپ، سوڭىنا قالدىرعان قازىناسىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن ءبىر كىسى تۇگىلى، بىرنەشە ادامنىڭ دا عۇمىرى جەتپەس ەدى. ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي تۇتاس ينستيتۋت ۇجىمى بىرىگىپ قولعا الاتىن بولسا، وندا اڭگىمە باسقا.
بۇگىندە «ماردان بايدىلداەۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازعان با، جوق پا؟» دەگەن ساۋالدىڭ توڭىرەگىندە كۇدىك پەن كۇمان كوپ. شىنىندا دا، ءساتى ءتۇسىپ ماردەكەڭنىڭ الگى بەلگىسىز جۇمىسى تابىلا قويسا، ابىروي بولار ەدى. بۇل حاقىندا كوبەي سەيدەحانوۆ تا 1977 جىلى 26 شىلدەدە «لەنين جولى» گازەتىندە جاريالانعان «تۇرماعامبەت مۇراسىن تولىقتىرىپ» دەگەن ماقالاسىندا: «ماردان تاياۋدا ءوزىنىڭ كوپ جىلدان بەرى ىجداعاتپەن زەرتتەپ جۇرگەن «شىعىس ادەبيەتى جانە تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ تۆورچەستۆوسى» اتتى مونوگرافياسىن جازىپ ءبىتىردى» دەگەن بولاتىن.
سىر ەلى سەكسەن جىلدىق مەرەيلى مەرەكەسى تۇسىندا ءتول پەرزەنتىنىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىن جارىققا شىعارۋدى قولعا الىپ وتىر ەكەن. شىنىمەن دە جازىلىپ، قولجازباسى ساقتالعان ەڭبەك بولسا الگى مونوگرافيا دا وسى جولى جاريالانۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز. ەندەشە «الپىسىنشى جىلدارى جازىلىپ بىتسە دە، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قورعالماي قالعان (؟)» ماردان كەلدىبايۇلىنىڭ تۇرماعامبەت شايىر حاقىنداعى مونوگرافياسىن وقيتىن كۇن دە الىس ەمەس دەپ ۇمىتتەنەيىك...
بار سانالى عۇمىرىن جىر جامپوزدارىنىڭ جوعىن جوقتاۋعا، بارىنىڭ مۇراسىن تاقتاۋعا ارناعان جانكەشتى عالىمنىڭ ەندىگى جەردە سوڭىنا قالدىرعان ادەبي مۇراسىن جۇيەلەۋ، سۇرىپتاۋ، عىلىمي ەلەكتەن وتكىزۋ، ءسويتىپ، حالىقتىڭ كادەسىنە جاراتۋ – جەر باسىپ جۇرگەندەر ءۇشىن امانات، ءارى پارىز!
بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى
