Syr elı dübırlı toi ötkızdı. Qazaq jyrşylyq önerınıŋ qamyn jep, halyq auyz ädebietınıŋ ınju-marjan ülgılerın yjdaǧatpen jinap, jar qūlaǧy jastyqqa timei jürıp eŋbek etken taǧy bır jankeştı azamat seksenge toldy. Ol – Syr boiy halyq auyz ädebietı men muzykalyq mūralaryn tau etıp jiyp-tergen Mardan Baidıldaevtyŋ toiy bolatyn.
Mardekeŋnıŋ eresen ısterı, folklortanuǧa sıŋırgen eren eŋbegı, şyǧarǧan jyr jinaqtary men aralasqan san sala qoǧamdyq qyzmetı haqynda aldyŋǧy buyn aǧalar az aitqan joq. Bız bıletın Mardekeŋnıŋ basty erekşelıgı – qarapaiymdylyǧy. Jalpaq jūrttyŋ bärıne bırdei qol ūşy men tıl kömegın bergısı kelıp tūratyn edı, jaryqtyq. Menıŋ oiyma osydan baqandai jiyrma jyl būryn ötıp ketken myna bır uaqiǧa orala berdı.
1986 jyl. Jalaǧaş. Qys ailarynyŋ aiaǧy.
Mektep qabyrǧasynda jürgen oquşy kezım. Jolym tüsıp audan ortalyǧyna kelsem, mädeniet bölımındegıler baiyz tappai zyr jügırıp jür eken. Ädette, oblystan ätıberlı bıreu keletın kezde osylai bolatyn. Kım kelse de sol adamdy kütıp alyp, şyǧaryp salu, än-jyrmen köŋılderın köteru – mädeniet bölımıne jükteletın üirenşıktı şarua.
Audandyq mädeniet bölımı ärtısterınıŋ alǧaşqy legı Qazaqstan Lenin komsomolynyŋ elu jyldyǧy keŋşarynyŋ «Aqaryq» bölımşesıne jetıp te ülgerıptı. Sol kezde jyljymaly avtoklub meŋgeruşısı, kezınde Ǧarekeŋdei saŋlaqtan därıs alǧan Jorabek esımdı änşı bar bolatyn. Mädeniet üiınıŋ aldynan sonyŋ kezdese ketkenı. «Qyzylordaǧa Almatydan bır top aqyn-jazuşy kelıptı. Işınde Jazuşylar odaǧynyŋ bırınşı hatşysy Qaldarbek Naimanbaev, Qalaubek Tūrsynqūlov, aqyn-jazuşylar Saǧi Jienbaev, Marhabat Baiǧūtov, Temırşe Sarybaev, İranbek Orazbaev, özımızdıŋ oblystan Asqar Kırebaev, Manap Kökenovter bar eken. Syr boiynan şyqqan Mardan Baidıldaev degen ǧalym alpys jasqa tolypty. Bügın tuǧan jerı «Aqqoşqar» sovhozynda sol kısımen kezdesu bolady. Sen de jürseişı, Berık! Bır-ekı auyz terme aitarsyŋ. Ülken kısılerdıŋ közıne tüsesıŋ!» – dep, menı qolqanyŋ astyna alyp jatyr. Auyl balasy üşın taŋsyqtau qala Almatydan kelgen kısıler degesın «barsam-baryp-aq qaitaiyn» degen oimen daiyn tūrǧan kölıkterıne mınıp aldym.
Keŋşardyŋ ortalyq kluby halyqqa lyq toly eken. Jinalǧan jūrttan ine şanyşarlyq oryn joq. Bız säl keşıgıŋkırep keldık. Kezdesu bastalyp ketıptı. Sahna törınde jūqaltaŋ kelgen qaratory kısı otyr. Mikrofon aldynda Saǧi Jienbaev öleŋ oqyp tūr. Kögıldır ekrannan körıp, jyryn jattap jüretın Saǧi aǧa közıme bırden ottai basyldy. Sabyrly, maŋǧaz jan eken. Saǧidan soŋ İranbek Orazbaev Mardan Baidıldaevqa jazǧan jyryn oqydy:
... Qai darynnyŋ qai topyraqta önıp-öskenı,
Qai serınıŋ kımmen sairan keşkenı,
Qai süleidıŋ kımderge ne deskenı?
Bärı-bärı, janǧandary, öşkenın,
Aqy-pūlsyz aq qaǧazǧa tüsırıp,
Ögızdeiın örge tartqan ǧylymdy,
Baidıldaev – akademiia köşpelı!
Jūrt sıltıdei tynyp, kırpık qaqpai tyŋdap otyr. Kündei kürkıregen aqynnyŋ buyrqanǧan aduyn aryny keudesıne äreŋ siyp tūr. Dauysy da qūddy bır qūrdymnyŋ tübınen şyqqandai, gür-gür etedı. Maǧan erekşe äser ettı. İranbek öleŋın oqyp bolǧan sätte älgı şüŋırek közdı qaratory kısı ornynan tūryp, İrahaŋa alǧysyn aityp jatty. Būryn-soŋdy körmegen adamym.
– Mardan degen osy kısı! –dedı, änşı Jorabek, sahna törınde otyrǧan kısını nūsqap. Auzymdy aşyp ülgergenşe kelesı söz kezegınıŋ arasyndaǧy az-kem ünsızdıktı toltyru üşın Jorabek menı sahnaǧa şyǧardy da jıberdı. Qapelımde äbdırep qaldym. Äp-sätte boiymdy jiyp alyp, Syr süleilerınıŋ bır-ekı termesın äiteuır aityp şyqqan boldym. Qūlaǧymda dürkırei şapalaqtaǧan alaqandardyŋ jaŋǧyryǧy.
Jūrtşylyq arasynan: «Qara kempırdı» ait, «Qara kempırdı!» ait» degen dauystar köbeidı. Sol jyldary Altynbek Qorazbaev aǧamyzdyŋ atalmyş änınıŋ Qazaqstannyŋ qai tükpırıne barsaŋ da tükırıgı jerge tüspei tūrǧan kezı. Būl ändı bır aitqyzbai tyŋdauşy jūrttyŋ menı sahnadan tüsırmeitının jäne jaqsy bılemın. Qalauyn jasamasam, dauryqqan köptıŋ däl sol sätte terme tyŋdaityndai türlerı baiqalmaidy. Aqyry «Qara kempır» änın aituyma tura keldı. Än aiaqtala bere, älgı erekşe dauys taǧy da gür ete qaldy. Būl joly qoŋyr dauys bürtürlı tarǧyldanyp baryp şyqty. «Äi, sen, jyrau emessıŋ be? Qaidaǧy «Qara kempırde» neŋ bar, äi?! Bala ekensıŋ ǧoi özıŋ!..» –dep, İranbek qolyn bır sıltep, alpamsadai tūlǧasymen sahnany ainalyp bara jatyr eken...
Közımnıŋ qiyǧymen baiqap qaldym, menıŋ aitqan jyrymdy Mardan aǧa erekşe yqylaspen den qoia tyŋdap otyr. Sodan soŋ bıreudı ymdap şaqyryp alyp, qūlaǧyna sybyrlaǧandai boldy. Söitsem, auyl basşylarynyŋ bırınıŋ üiınde daiyndalyp jatqan qonaqasyǧa «Kezdesuden keiın myna jıgıttı de alyp baryŋdar!» dep tapsyrma berıptı.
Bırneşe bölmege atşaptyrym dastarhan daiyndalǧan. Eldıŋ azamattary Mardekeŋ men Gülstan jeŋgeige jäne Almatydan kelgen aqyn-jazuşylardyŋ qūrmetıne qonaqasy berıp jatty. Mardekeŋnıŋ mereiıne kelgen osy toptyŋ ışınde Almas Almatov ta bar. Bırazdan soŋ jinalǧan jūrt tarapynan bır-ekı auyz jyr-terme tyŋdaǧylary keletındıkterın bıldırgen ūsynystar tüse bastady.
Jyrdy äuelı Almas bastap aitty. Alekeŋ bıraz terın ügıp, terme-jyrdyŋ tiegın endı aǧyta bastaǧan sätte onyŋ jyryn baǧanaǧy tanys dauys tejedı. Menıŋ de jüregım keudeme simai, köŋılım alyp ūşyp tūrǧan.
– Jyrau bala qaida, jyrau bala?! Jyrau balany şaqyryŋdar! – dep jatyr eken pärmendı bariton dauys. Men dombyramdy qapsyra qūşaqtap, qonaqtar otyrǧan bölmege kırıp kelıp, körıspegen kısılerge sälem berdım.
– Esımıŋ kım?
– Berık!
– Qaida jūmys jasaisyŋ?
– Toǧyzynşy synypta oqimyn!
– Aittym ǧoi älı bala dep (sol tanys dauys).
...Sodan soŋ oiyma oralǧan terme-tolǧaulardy bırınen soŋ bırın, tögıp aita bastadym. «Oi, päli!» men «Köp jasa, şyraq!» degen tılekter jan-jaqtan qarşa borady. Tek Mardekeŋ ǧana ünsız. Oŋ qolyn jaq süiegıne taianyp alyp, közın jūmyp, ūiqydaǧy adamdai, mülgıp tyŋdap otyr.
Jyr da aiaqtaldy. Jūrt taǧy da tılek aitudyŋ qamyna kırıse bergende, Mardekeŋ basyn köterıp alyp:
– Ainalaiyn, özıŋ berı jaqyndaşy, – dedı. Sosyn: «Ou, aǧaiyn, mynau Köşenei ǧoi! Ölgen tırıldı, öşken jandy degen osy. Jas Köşeneilerıŋ qūtty bolsyn!», – dep, köptıŋ aldynda riiasyz batasyn berdı...
Keterınde aula ışındegı jūrttan säl şetkerıleu tūrǧan maǧan qaiyrylyp kelıp: «Keler jyly Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty konservatoriiasynyŋ janynan jyrşylyq önerdı oqytatyn bölım aşylady. Sen soǧan mındettı türde keletın bol, Berıkjan!», – dep, köpşılıkpen jyly qoştasty.
...Qonaqtar mıngen jüirık kölıkter daŋǧyl jolǧa tüsıp, Qyzylordany betke aldy. Sälden soŋ aq mamyq qardyŋ üstınde älgı sansyz maşinalardyŋ samsaǧan ızderı ǧana jatty. Men bolsam, ümıtıme tamyzyq bolyp, talaptyŋ tūlparyn mıngızgendei bolǧan älgı kısını qaşan köz ūşynan ūzap ketkenşe janarym talyp, şyǧaryp salyp tūrdym...
1987 jyl. Almaty. Jaz ailarynyŋ ortasy.
Menıŋ qolymda tozyǧy jetıp, şet-şepırı aqjem bola bastaǧan, ışıne aqyn-jyraulardyŋ är kezde jaryq körgen terme-tolǧaulary jazylǧan bır qoŋyrqai tüstı qalyŋ däpter älı saqtauly keledı. Būl däpterdıŋ bar qūndylyǧy bırınşı betındegı: «Qūtty bolsyn Berıgım, / Jyraulyq-tūlpar serıgıŋ! Almaty, 3 iiul, 1987. Folklorist Baidıldaev M. K.», – dep, Mardan aǧanyŋ öz qolymen jazǧan jalǧyz auyz sözınde ǧana.
Älı esımde, Jaŋaqaladan kelgen jyrşy Aman Şobanbaev ekeumız däl osy künı Qyzylorda aeroportynan köterılgen ūşaqpen Almatyǧa kelıp, bırden Mardekeŋnıŋ şaŋyraǧyna aialdadyq. Konservatoriiadan tūŋǧyş ret aşylǧaly jatqan Halyq änı kafedrasyna qūjat tapsyryp, baǧymyzdy synamaqşymyz. Mardekeŋ sonda älgı däpterdı maǧan berıp tūryp: «Bolaşaqta jattaityn jyrlaryŋdy jazasyŋ» degen edı. Men däm būiyryp, osy saparda konservatoriiaǧa oquǧa tüsıp kettım de, jasynyŋ säl ötıŋkırep ketuı sebeptı Aman elge qaitty.
Söitıp, Almatydaǧy studenttık ömır bastaldy da kettı. Sabaqtan bos kezde aldymen Mardekeŋnıŋ üiıne baryp sälem beruge tyrysatynmyn. Kei künderı konservatoriiaǧa ızdep ol kısınıŋ özı keledı. Bız oquǧa tüsken jyly konservatoriianyŋ halyq aspaptary fakultetınıŋ dekany kompozitor Mülkaman Qalauov bolatyn. Būl äŋgımelerdı keiın, Mülkaman aǧa aitty. Mardekeŋ Mülkaman ınısınen aldymen menıŋ sabaq ülgırımımdı sūraityn körınedı. Äiteuır, Mardekeŋ kelgen saiyn ekeuı ūzaq söilesetın. Söitsem, jyrşylyq önerdı qalai damytu kerek, zamanaui jyrşylardyŋ baǧyt-baǧdary qalai bolady degen siiaqty bolaşaq mäselesınıŋ töŋıregınde oi bölısedı eken ǧoi.
Bırde, Abai daŋǧylynyŋ boiynda ornalasqan konservatoriianyŋ jataqhanasyna: «Menı Mardan aǧaŋ jūmsady. Tez arada senı tauyp kel dep jatyr» – dep, professor basymen Qalauov kelıp tūr. Mükeŋ ekeumız sol saǧatynda Mardekeŋnıŋ üiıne jettık. Kündegı ädetınşe jūmys bölmesınde, qoljazbanyŋ arasyna belşesınen batyp, qobyraǧan qaǧazǧa keŋırdekten kömılıp otyr eken. «Bügın televideniemen – Temırşe Sarybaevpen kelısıp keldım. Bekdılda Aldamjarovtyŋ jürgızetın habaryna Berıktıŋ oryndaityn termelerın jazdyratyn boldyq. Mülkaman sen de habarǧa qatysyp, söileisıŋ... Men de qatysamyn», – dep, Mardekeŋ äŋgımesın qysqa qaiyrdy da, özı jedel jinala bastady. «Öleŋ aituǧa daiynsyŋ ba, dauysyŋ babynda ma?» dep sūrau ol kısınıŋ tabiǧatynda atymen joq qasiet. «Jyrau qandai jaǧdaiǧa bolsyn, qaşan da daiyn boluy kerek» deitın jeke qaǧidasyn ömırı bır būzbaityn. Mülkaman aǧanyŋ da syltau aituǧa şamasy kelmei qaldy. Mende de ün joq.
Mardan aǧanyŋ üiınde ataqty şeber Romanenkonyŋ qyzyl tüstı aǧaştan jasalǧan şyǧymy täuır dombyrasy tūratyn. «Būl dombyramen kezınde Köşenei de jyr aitqan» deitın Mardekeŋnıŋ özı. Men qabyrǧada süieulı tūrǧan älgı dombyrany ala şyqtym. Mardekeŋ men Mülkaman aǧa ekeuı äŋgıme aityp, şirek qadym alda keledı. Futliarly dombyrany köterıp, tek soŋdarynan ılbıp kelemın. Būl kısınıŋ ädetınde anau-mynau jerge kölıkke mınıp baru degen bolmaidy. Köbınese özı de jaiau jüredı, qasyndaǧy serıgınıŋ jasy kışı bolsa, ony da jaiau jürgızedı. Şaǧyndyǧyna qaramai özı sondai şalt qozǧalady. Mülkaman aǧa ekeumızdıŋ tabanymyz jerge timei, dedektep kelemız...
Televidenienıŋ qarsy aldynan bızdı Bekdılda Aldamjarov kütıp aldy. Amandasyp, äl sūrasyp, säl-päl taza auada tūryp qaldyq. Bekeŋ men Mardekeŋ ekeuara qauqyldasyp, ötken-ketkendı aityp, külısıp jatty. Tek Mülkaman aǧa äŋgımege köp aralaspai, öz oiymen oqşau tūr.
Men bolsam ıştei buynyp-tüiınıp, qazır efirde aituym kerek degen tolǧau-termelerdı oi elegınen bırtındep ötkızumen älekpın. Iştei qaitalaǧan saiyn ūmytyp qalatyn siiaqtymyn ba, qalai? Jalpy, efir ataulynyŋ auyrlyǧy da sonda. Mūndai kezde oryndauşy bırden aşylyp, bılgenın bükpesız aityp, şaryqty şamasy men barşa mümkındıgın tolyq körsete almaidy. Sondyqtan retı kelse jyrşynyŋ repertuaryn qalyŋ toptyŋ ortasynda jazyp alǧanǧa ne jetsın, şırkın. Mūndai jerde halyqpen etene, tyŋdauşymen betpe-bet otyrǧan kezde jyrşy bäigıge atyndai bauyryn jazyp, baryn salady ǧoi. Oqtai zaulap, ottai laulap, qara terı monşaqtap otyrǧan kezınde jazyp ala ber, keregıŋdı de sondai sätte qalai tüs. Mūndaida jyrşynyŋ aitqan jyrynda jaŋylys, salǧan maqamynda mın bolmaidy. Ony öz täjıribemnen de bılemın, jalpyǧa ortaq jazylmaǧan zaŋdylyqtyŋ bırı de osy...
Būl men turaly tüsırılgen alǧaşqy telehabar edı. Mardekeŋ men Mülkaman aǧa Syr boiyndaǧy eskı jyraulyq önerdıŋ ötkenı men bügını haqynda, ömırden erte ketken Köşenei turaly, sol Köşenei önerınıŋ zaŋdy jalǧasyndai menıŋ dauysym, jyrşylyq jolym jaily bıraz äŋgıme qozǧady. Men sözge aralasqanym joq, tek pıkır arasynda terme aityp berumen ǧana şektelıp otyrdym. Soŋyra, aǧalar taǧy da habar barysyn özara talqyǧa salyp jatty. Soǧan qaraǧanda habar naşar bolmaǧan tärızdı. Sodan soŋ taǧy da syrtqa şyǧyp alyp, tarqasa almai ūzaq tūrdy. Bır Almaty qalasynyŋ ışı bolǧanymen būl kısılerdıŋ künde kezdesıp, auyl-eldıŋ äŋgımesın aityp, jiı qauqyldasyp tūrmaityndyqtary baiqalady.
Tap sol sättegı qylyqtary auyldan kelgen men üşın taŋsyqtau jait bolatyn. Kökırekterınde bıraz äŋgımenıŋ kenı qordalanyp qalǧan siiaqty. Aityp ta jatyr, sonysyna qaramai sarqyp bola almai älek. Arada bıraz jyldar ötkende, däl osyndai küidı özımız de bastan keşerımızdı ol kezde men qaidan bılıppın...
1987 jyl. Almaty. Küzgesalym.
Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty memlekettık konservatoriiasy, Halyq änı kafedrasynyŋ studentımın. Aqyn Temırşe Sarybaev, Mardan Baidıldaev jäne men – üşeumız qazaq poeziiasynyŋ abyzy Äbdılda Täjıbaevtyŋ üiıne qarai bettep kelemız. Būl joly qos aǧanyŋ oiǧa alǧan ızgı maqsattary: maǧan seksennıŋ seŋgırıne şyqqan auzy dualy qart aqynnyŋ batasyn alyp beru.
Bızdıŋ aldymyzdan şyqqan qyz bala ızet körsetıp, esık aşty. Kütuşısı nemese tuysqandarynyŋ qyzdary bolar dep oiladym men. Bız bırden üidıŋ ekınşı qabatyna köterıldık. Abyz aqyn jazu bölmesınde otyr eken. Ainala qaptaǧan kıtap. Qūddy bır kıtap mūhitynyŋ ortasyna tüsıp ketıp, maltyp jürgendeisıŋ. «Būlardyŋ bärın qaşan oqyp, tügesıp bolady eken?» dep qoiamyn ışımnen.
Äŋgıme auany onşa köŋıldı emes. Qart aqyn ekı ınısıne jeŋıl-jelpı renışın aityp otyr. Mardekeŋ men Temkeŋe qarasam, bastaryn şūlǧyp, tek maqūldau jaǧynda eken. Äbekeŋ bolsa, bastyrmalatyp qoiar emes. Sälden soŋ baryp:
– Myna kelıp otyrǧan bala, qai bala? – dep, maǧan nazary tüstı. Jaŋa ǧana eŋselerı tüsıp otyrǧan ekı aǧa menı ekı jaqtap tanystyra jöneldı...
– Äbeke, esıŋızde me, sızge alǧaş Köşeneidı äkelıp tyŋdatqanym?, – dep edı, Äbdılda qart:
– Ärine, esımde... Jalyn edı ǧoi, tym jas kettı ǧoi! – dep, közıne jas aldy.
– Endeşe, mıne, taǧy bır jas Köşeneidı alyp keldım, bataŋdy ber! – dedı aǧasyna bastyrmalata söilep Mardekeŋ. Jienbai jyraudyŋ közın körgen, onyŋ balasy Rüstembektı tyŋdap jaŋsaly jyrdyŋ dämın alǧan jaisaŋ emes pe? «Būl bala da jyr aita ma?», – dedı, Äbdılda aqyn. Men tılge kelmesten dombyramdy qolyma alyp, bılgenımdı aita bastadym. Abyz qart taǧy da janaryn jastady...
Aqyn qos qoldap taianǧan taiaǧyna iegın süiep otyryp, läm-mim demesten, demın ışıne tartyp jyrdy ūzaq tyŋdady. Sodan soŋ lezde qunap, bırtındep jaidary küige tüse berdı. Aqynnyŋ qaŋtardyŋ borasynyndai ūiytqyǧan köŋılı jadyrap, jazǧa ainalǧandai. Sodan soŋ kärı keudesın tıktep, ekı ınısıne äŋgıme aita bastady...
Aityp otyrǧandary būryn bız estıp jürgen dünieler emes, bölek. Sabaqty jıptei sozyp, tyŋnan terbep, köneden qozǧap otyr. Äuelgı pättegı ökpe de, naz da, köŋılın kırlı etken kırbıŋ de... bärı-bärı jaiyna qalǧan. Qart aqynnyŋ äŋgımesınıŋ arasynda men de dombyramdy bebeulete tartyp, auyq-auyq naqyl termelerden qysqa qaiyryp qoiamyn. Janyna jaqyn maida qoŋyr maqamdar aitylǧan saiyn tamyryna qan jürıp, qart aqynnyŋ öŋı kırıp barady. Sodan soŋ salaly sausaqtarymen buryl şaşyn taraqtap alyp: «Jürıŋder, jıgıtter, jyrdyŋ endıgı qalǧanyn tömenge tüsıp, Sara jeŋgelerıŋnıŋ şäiın ışıp otyryp, asyqpai tyŋdaiyq!», – dedı.
Äbekeŋnıŋ jary Sara jeŋgei öte estı adam eken. Syr boiyna kelın bolyp tüskennen keiın osy öŋırdegı myŋ būrau maqpal maqamdardy alǧaş esıtıp, ǧaşyq bolǧanyn aitty. Äbdılda aqyn bolsa bala künınde tyŋdaǧan tarlan jyraular men saŋlaq küişılerdı esıne aldy...
Sara jeŋgeidıŋ dastarhanynyŋ basynda osy joly syr da, jyr da ūzaq aityldy. Mardekeŋ men Temkeŋ qaituǧa asyqpady. Jyrdyŋ buyna elıtıp, äbden arqalanyp alǧan Äbdılda aqynnyŋ da ınılerın qaitarǧysy joq. Kenet, qart aqyn aityp otyrǧan äŋgımesın şort kesıp, klassikalyq änderdı İtaliiadan oqyp kelgen şeber oryndauşy, keiıngı ömır-öner jolyn şielenıstırıp alǧan änşı Amangeldı Senbinnıŋ tragediiaǧa toly taǧdyry turaly aitty. Sodan soŋ ol jas önerpazǧa ne närselerden saqtanu kerektıgıne ūzaq toqtaldy. Osy äŋgımelerden keiın abyz aqynnyŋ iegı kemseŋdei tüsıp, tamyrlary bıleulengen bılegın kökke köterıp, salaly sausaqtarymen betın sipap, maǧan aq tıleulı batasyn berdı. Äbdılda aqynnyŋ otynyŋ basynda ötken osy bır şuaqty jüzdesudı sol sät eşkımnıŋ qiyp ketkısı kelmese de, amalsyz qoş aitysyp, tysqa şyqtyq.
...Almatynyŋ auasy dymqyl, bürtürlı salqyn. Taldardyŋ da japyraqtary seldırei bastapty. Äbdılda aqynnyŋ jūbaiy Sara jeŋgemızdıŋ didaryn menıŋ alǧaşqy jäne soŋǧy ret köruım eken. Köp ūzamai aqynnyŋ jary dünie salypty degen suyt habar estıdım.
1994 jyl. Almaty. Jyly köktemnıŋ basy.
Janyn jegıdei jep jürgen äjeptäuır nauqasty elemei jürıp Mardekeŋ aqyry auruyn asqyndyryp alypty. Jatyp qalǧanyn esıtıp, Gülfairuz ekeumız köŋılın sūrap kırıp şyqtyq. Ökpe aurulary institutynda jatyr eken.
– Mynau kelın bala ma? – dedı, iegınıŋ ūşymen Gülfairuzdy körsetıp. «İä» dep basymdy izep, işarat bıldırdım men. Bız şaŋyraq qūrǧannan keiın, kelının tanystyru maqsatynda Mardekeŋnıŋ otynyŋ basyna talai barǧanbyz. Gülstan jeŋgei bolmasa, ol kısınıŋ üide otyruy qiyn şarua ǧoi. Sodan äiteuır bır retı kelmeptı. Endı mıne, tösek tartyp qalǧan künı körıp tūrǧany...
Mardekeŋ būrynǧydai emes, meŋdep qalypty. Basyn köterıp, söilegısı kelıp edı, entıgıp qaldy. Tek «Baqytty bolyŋdar!» degen sözdı tolyq aituǧa ǧana şamasy äreŋ jettı. Osy sätte palataǧa medbike kırıp kelıp:
– Köp tūrmaŋyzdarşy, qazır şarşap qalady ǧoi... – dep, sypaiy ǧana eskertu jasap öttı.
Būl Mardekeŋmen būiyrǧan soŋǧy didar eken. Söz arasynda köp närsege ülgere almaǧandyǧyn aityp, köŋılı bosap edı. Aqyry, köp ūzamai Mardekeŋnıŋ jaryq düniedegı tūz-dämı tausyldy. Ǧalymdy soŋǧy saparǧa şyǧaryp saluǧa jinalǧan halyqtan jer qaiysty. Nöpır top qatysqan qaraly jiyn da öttı. Üzeŋgılesterınıŋ qimas sözderı de aityldy. Sodan soŋ halyq aiauly perzentterın Keŋsaiǧa aparyp jerlep qaitty. Qalǧany barşaǧa belgılı, köz körıp, köŋıl senıp jürgen üirenşıktı jaittar.
Ömırden ötıp ketkesın keibır adamdardyŋ syrtynan ton pışılıp, aŋyzy men aqiqaty arşylmaǧan qaueset-sözdıŋ köp aitylatyn ädetı emes pe. Būl künde Mardekeŋnıŋ de ǧylymdaǧy tyndyrǧan ısterıne qatysty aitylatyn kelelı sözge qosa, alypqaşpa äŋgıme de jeterlık.
2003 jyly «Ana tılı» aptalyǧynda Mardannyŋ kelını Güljannyŋ oqyrmanmen syr bölısken «Jädıgerlerımızdıŋ bır joqşysy» degen estelık-maqalasy jariialandy. Bilık oryndaryndaǧy basşy azamattardan, Mardekeŋnıŋ zamany bır qalamdastary men jaqyn-juyq şäkırtterınen atasynan qalǧan mūraǧa qamqorlyq körsetudı sūraǧan adal kelınnıŋ lebızınde mynadai oitürtkı mäsele bar: «Ol kısı alǧaşynda Leningradtaǧy äskeri uchilişenı, odan soŋ QazMU-dıŋ filologiia fakultetın bıtırgen. Solai bola tūrsa da ataq-däreje qumady. Bıluımşe, kandidattyq jūmysy alpysynşy jyldary jazylyp bıtken... Söitıp jürgende ol kısınıŋ ömır boiy zerttep, jinap, jariialaǧan taqyrybynan özge bıreuler «qorǧap» ketıptı. Osy uaqiǧadan keiın atam: «Endı maǧan ataq kerek emes, onsyz da halyq arasyndaǧy abyroi-bedelım jetedı» dep ǧylymi därejege ūmtyludy müldem qoiypty desedı bıletınder...».
Qamşynyŋ qysqa sabyndai ǧūmyrynda «Köşpelı akademiia» (İran-Ǧaiyp) atanyp ülgergen Mardan Baidıldaev şynynda da Syr boiy halyq auyz ädebietınıŋ körkem ülgılerın köp jinaǧan jan edı. Ökınıştısı, jiǧan-tergenın özınıŋ közı tırısınde tügel kädege jaratyp, saralap-saraptap ülgergen joq. Mardan Keldıbaiūlynyŋ jinap, soŋyna qaldyrǧan qazynasyn jaryqqa şyǧaru üşın bır kısı tügılı, bırneşe adamnyŋ da ǧūmyry jetpes edı. Bır qoldyŋ salasyndai, bır kısınıŋ balasyndai tūtas institut ūjymy bırıgıp qolǧa alatyn bolsa, onda äŋgıme basqa.
Bügınde «Mardan Baidıldaev kandidattyq dissertasiia jazǧan ba, joq pa?» degen saualdyŋ töŋıregınde küdık pen kümän köp. Şynynda da, sätı tüsıp Mardekeŋnıŋ älgı belgısız jūmysy tabyla qoisa, abyroi bolar edı. Būl haqynda Köbei Seidehanov ta 1977 jyly 26 şıldede «Lenin joly» gazetınde jariialanǧan «Tūrmaǧambet mūrasyn tolyqtyryp» degen maqalasynda: «Mardan taiauda özınıŋ köp jyldan berı yjdaǧatpen zerttep jürgen «Şyǧys ädebietı jäne Tūrmaǧambet Iztıleuov tvorchestvosy» atty monografiiasyn jazyp bıtırdı» degen bolatyn.
Syr elı seksen jyldyq mereilı merekesı tūsynda töl perzentınıŋ ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn jaryqqa şyǧarudy qolǧa alyp otyr eken. Şynymen de jazylyp, qoljazbasy saqtalǧan eŋbek bolsa älgı monografiia da osy joly jariialanuy tiıs dep bılemız. Endeşe «Alpysynşy jyldary jazylyp bıtse de, belgısız sebeptermen qorǧalmai qalǧan (?)» Mardan Keldıbaiūlynyŋ Tūrmaǧambet şaiyr haqyndaǧy monografiiasyn oqityn kün de alys emes dep ümıtteneiık...
Bar sanaly ǧūmyryn jyr jampozdarynyŋ joǧyn joqtauǧa, barynyŋ mūrasyn taqtauǧa arnaǧan jankeştı ǧalymnyŋ endıgı jerde soŋyna qaldyrǧan ädebi mūrasyn jüieleu, sūryptau, ǧylymi elekten ötkızu, söitıp, halyqtyŋ kädesıne jaratu – jer basyp jürgender üşın amanat, ärı paryz!
1986 jyl. Jalaǧaş. Qys ailarynyŋ aiaǧy.
Mektep qabyrǧasynda jürgen oquşy kezım. Jolym tüsıp audan ortalyǧyna kelsem, mädeniet bölımındegıler baiyz tappai zyr jügırıp jür eken. Ädette, oblystan ätıberlı bıreu keletın kezde osylai bolatyn. Kım kelse de sol adamdy kütıp alyp, şyǧaryp salu, än-jyrmen köŋılderın köteru – mädeniet bölımıne jükteletın üirenşıktı şarua.
Audandyq mädeniet bölımı ärtısterınıŋ alǧaşqy legı Qazaqstan Lenin komsomolynyŋ elu jyldyǧy keŋşarynyŋ «Aqaryq» bölımşesıne jetıp te ülgerıptı. Sol kezde jyljymaly avtoklub meŋgeruşısı, kezınde Ǧarekeŋdei saŋlaqtan därıs alǧan Jorabek esımdı änşı bar bolatyn. Mädeniet üiınıŋ aldynan sonyŋ kezdese ketkenı. «Qyzylordaǧa Almatydan bır top aqyn-jazuşy kelıptı. Işınde Jazuşylar odaǧynyŋ bırınşı hatşysy Qaldarbek Naimanbaev, Qalaubek Tūrsynqūlov, aqyn-jazuşylar Saǧi Jienbaev, Marhabat Baiǧūtov, Temırşe Sarybaev, İranbek Orazbaev, özımızdıŋ oblystan Asqar Kırebaev, Manap Kökenovter bar eken. Syr boiynan şyqqan Mardan Baidıldaev degen ǧalym alpys jasqa tolypty. Bügın tuǧan jerı «Aqqoşqar» sovhozynda sol kısımen kezdesu bolady. Sen de jürseişı, Berık! Bır-ekı auyz terme aitarsyŋ. Ülken kısılerdıŋ közıne tüsesıŋ!» – dep, menı qolqanyŋ astyna alyp jatyr. Auyl balasy üşın taŋsyqtau qala Almatydan kelgen kısıler degesın «barsam-baryp-aq qaitaiyn» degen oimen daiyn tūrǧan kölıkterıne mınıp aldym.
Keŋşardyŋ ortalyq kluby halyqqa lyq toly eken. Jinalǧan jūrttan ine şanyşarlyq oryn joq. Bız säl keşıgıŋkırep keldık. Kezdesu bastalyp ketıptı. Sahna törınde jūqaltaŋ kelgen qaratory kısı otyr. Mikrofon aldynda Saǧi Jienbaev öleŋ oqyp tūr. Kögıldır ekrannan körıp, jyryn jattap jüretın Saǧi aǧa közıme bırden ottai basyldy. Sabyrly, maŋǧaz jan eken. Saǧidan soŋ İranbek Orazbaev Mardan Baidıldaevqa jazǧan jyryn oqydy:
... Qai darynnyŋ qai topyraqta önıp-öskenı,
Qai serınıŋ kımmen sairan keşkenı,
Qai süleidıŋ kımderge ne deskenı?
Bärı-bärı, janǧandary, öşkenın,
Aqy-pūlsyz aq qaǧazǧa tüsırıp,
Ögızdeiın örge tartqan ǧylymdy,
Baidıldaev – akademiia köşpelı!
Jūrt sıltıdei tynyp, kırpık qaqpai tyŋdap otyr. Kündei kürkıregen aqynnyŋ buyrqanǧan aduyn aryny keudesıne äreŋ siyp tūr. Dauysy da qūddy bır qūrdymnyŋ tübınen şyqqandai, gür-gür etedı. Maǧan erekşe äser ettı. İranbek öleŋın oqyp bolǧan sätte älgı şüŋırek közdı qaratory kısı ornynan tūryp, İrahaŋa alǧysyn aityp jatty. Būryn-soŋdy körmegen adamym.
– Mardan degen osy kısı! –dedı, änşı Jorabek, sahna törınde otyrǧan kısını nūsqap. Auzymdy aşyp ülgergenşe kelesı söz kezegınıŋ arasyndaǧy az-kem ünsızdıktı toltyru üşın Jorabek menı sahnaǧa şyǧardy da jıberdı. Qapelımde äbdırep qaldym. Äp-sätte boiymdy jiyp alyp, Syr süleilerınıŋ bır-ekı termesın äiteuır aityp şyqqan boldym. Qūlaǧymda dürkırei şapalaqtaǧan alaqandardyŋ jaŋǧyryǧy.
Jūrtşylyq arasynan: «Qara kempırdı» ait, «Qara kempırdı!» ait» degen dauystar köbeidı. Sol jyldary Altynbek Qorazbaev aǧamyzdyŋ atalmyş änınıŋ Qazaqstannyŋ qai tükpırıne barsaŋ da tükırıgı jerge tüspei tūrǧan kezı. Būl ändı bır aitqyzbai tyŋdauşy jūrttyŋ menı sahnadan tüsırmeitının jäne jaqsy bılemın. Qalauyn jasamasam, dauryqqan köptıŋ däl sol sätte terme tyŋdaityndai türlerı baiqalmaidy. Aqyry «Qara kempır» änın aituyma tura keldı. Än aiaqtala bere, älgı erekşe dauys taǧy da gür ete qaldy. Būl joly qoŋyr dauys bürtürlı tarǧyldanyp baryp şyqty. «Äi, sen, jyrau emessıŋ be? Qaidaǧy «Qara kempırde» neŋ bar, äi?! Bala ekensıŋ ǧoi özıŋ!..» –dep, İranbek qolyn bır sıltep, alpamsadai tūlǧasymen sahnany ainalyp bara jatyr eken...
Közımnıŋ qiyǧymen baiqap qaldym, menıŋ aitqan jyrymdy Mardan aǧa erekşe yqylaspen den qoia tyŋdap otyr. Sodan soŋ bıreudı ymdap şaqyryp alyp, qūlaǧyna sybyrlaǧandai boldy. Söitsem, auyl basşylarynyŋ bırınıŋ üiınde daiyndalyp jatqan qonaqasyǧa «Kezdesuden keiın myna jıgıttı de alyp baryŋdar!» dep tapsyrma berıptı.
Bırneşe bölmege atşaptyrym dastarhan daiyndalǧan. Eldıŋ azamattary Mardekeŋ men Gülstan jeŋgeige jäne Almatydan kelgen aqyn-jazuşylardyŋ qūrmetıne qonaqasy berıp jatty. Mardekeŋnıŋ mereiıne kelgen osy toptyŋ ışınde Almas Almatov ta bar. Bırazdan soŋ jinalǧan jūrt tarapynan bır-ekı auyz jyr-terme tyŋdaǧylary keletındıkterın bıldırgen ūsynystar tüse bastady.
Jyrdy äuelı Almas bastap aitty. Alekeŋ bıraz terın ügıp, terme-jyrdyŋ tiegın endı aǧyta bastaǧan sätte onyŋ jyryn baǧanaǧy tanys dauys tejedı. Menıŋ de jüregım keudeme simai, köŋılım alyp ūşyp tūrǧan.
– Jyrau bala qaida, jyrau bala?! Jyrau balany şaqyryŋdar! – dep jatyr eken pärmendı bariton dauys. Men dombyramdy qapsyra qūşaqtap, qonaqtar otyrǧan bölmege kırıp kelıp, körıspegen kısılerge sälem berdım.
– Esımıŋ kım?
– Berık!
– Qaida jūmys jasaisyŋ?
– Toǧyzynşy synypta oqimyn!
– Aittym ǧoi älı bala dep (sol tanys dauys).
...Sodan soŋ oiyma oralǧan terme-tolǧaulardy bırınen soŋ bırın, tögıp aita bastadym. «Oi, päli!» men «Köp jasa, şyraq!» degen tılekter jan-jaqtan qarşa borady. Tek Mardekeŋ ǧana ünsız. Oŋ qolyn jaq süiegıne taianyp alyp, közın jūmyp, ūiqydaǧy adamdai, mülgıp tyŋdap otyr.
Jyr da aiaqtaldy. Jūrt taǧy da tılek aitudyŋ qamyna kırıse bergende, Mardekeŋ basyn köterıp alyp:
– Ainalaiyn, özıŋ berı jaqyndaşy, – dedı. Sosyn: «Ou, aǧaiyn, mynau Köşenei ǧoi! Ölgen tırıldı, öşken jandy degen osy. Jas Köşeneilerıŋ qūtty bolsyn!», – dep, köptıŋ aldynda riiasyz batasyn berdı...
Keterınde aula ışındegı jūrttan säl şetkerıleu tūrǧan maǧan qaiyrylyp kelıp: «Keler jyly Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty konservatoriiasynyŋ janynan jyrşylyq önerdı oqytatyn bölım aşylady. Sen soǧan mındettı türde keletın bol, Berıkjan!», – dep, köpşılıkpen jyly qoştasty.
...Qonaqtar mıngen jüirık kölıkter daŋǧyl jolǧa tüsıp, Qyzylordany betke aldy. Sälden soŋ aq mamyq qardyŋ üstınde älgı sansyz maşinalardyŋ samsaǧan ızderı ǧana jatty. Men bolsam, ümıtıme tamyzyq bolyp, talaptyŋ tūlparyn mıngızgendei bolǧan älgı kısını qaşan köz ūşynan ūzap ketkenşe janarym talyp, şyǧaryp salyp tūrdym...
1987 jyl. Almaty. Jaz ailarynyŋ ortasy.
Menıŋ qolymda tozyǧy jetıp, şet-şepırı aqjem bola bastaǧan, ışıne aqyn-jyraulardyŋ är kezde jaryq körgen terme-tolǧaulary jazylǧan bır qoŋyrqai tüstı qalyŋ däpter älı saqtauly keledı. Būl däpterdıŋ bar qūndylyǧy bırınşı betındegı: «Qūtty bolsyn Berıgım, / Jyraulyq-tūlpar serıgıŋ! Almaty, 3 iiul, 1987. Folklorist Baidıldaev M. K.», – dep, Mardan aǧanyŋ öz qolymen jazǧan jalǧyz auyz sözınde ǧana.
Älı esımde, Jaŋaqaladan kelgen jyrşy Aman Şobanbaev ekeumız däl osy künı Qyzylorda aeroportynan köterılgen ūşaqpen Almatyǧa kelıp, bırden Mardekeŋnıŋ şaŋyraǧyna aialdadyq. Konservatoriiadan tūŋǧyş ret aşylǧaly jatqan Halyq änı kafedrasyna qūjat tapsyryp, baǧymyzdy synamaqşymyz. Mardekeŋ sonda älgı däpterdı maǧan berıp tūryp: «Bolaşaqta jattaityn jyrlaryŋdy jazasyŋ» degen edı. Men däm būiyryp, osy saparda konservatoriiaǧa oquǧa tüsıp kettım de, jasynyŋ säl ötıŋkırep ketuı sebeptı Aman elge qaitty.
Söitıp, Almatydaǧy studenttık ömır bastaldy da kettı. Sabaqtan bos kezde aldymen Mardekeŋnıŋ üiıne baryp sälem beruge tyrysatynmyn. Kei künderı konservatoriiaǧa ızdep ol kısınıŋ özı keledı. Bız oquǧa tüsken jyly konservatoriianyŋ halyq aspaptary fakultetınıŋ dekany kompozitor Mülkaman Qalauov bolatyn. Būl äŋgımelerdı keiın, Mülkaman aǧa aitty. Mardekeŋ Mülkaman ınısınen aldymen menıŋ sabaq ülgırımımdı sūraityn körınedı. Äiteuır, Mardekeŋ kelgen saiyn ekeuı ūzaq söilesetın. Söitsem, jyrşylyq önerdı qalai damytu kerek, zamanaui jyrşylardyŋ baǧyt-baǧdary qalai bolady degen siiaqty bolaşaq mäselesınıŋ töŋıregınde oi bölısedı eken ǧoi.
Bırde, Abai daŋǧylynyŋ boiynda ornalasqan konservatoriianyŋ jataqhanasyna: «Menı Mardan aǧaŋ jūmsady. Tez arada senı tauyp kel dep jatyr» – dep, professor basymen Qalauov kelıp tūr. Mükeŋ ekeumız sol saǧatynda Mardekeŋnıŋ üiıne jettık. Kündegı ädetınşe jūmys bölmesınde, qoljazbanyŋ arasyna belşesınen batyp, qobyraǧan qaǧazǧa keŋırdekten kömılıp otyr eken. «Bügın televideniemen – Temırşe Sarybaevpen kelısıp keldım. Bekdılda Aldamjarovtyŋ jürgızetın habaryna Berıktıŋ oryndaityn termelerın jazdyratyn boldyq. Mülkaman sen de habarǧa qatysyp, söileisıŋ... Men de qatysamyn», – dep, Mardekeŋ äŋgımesın qysqa qaiyrdy da, özı jedel jinala bastady. «Öleŋ aituǧa daiynsyŋ ba, dauysyŋ babynda ma?» dep sūrau ol kısınıŋ tabiǧatynda atymen joq qasiet. «Jyrau qandai jaǧdaiǧa bolsyn, qaşan da daiyn boluy kerek» deitın jeke qaǧidasyn ömırı bır būzbaityn. Mülkaman aǧanyŋ da syltau aituǧa şamasy kelmei qaldy. Mende de ün joq.
Mardan aǧanyŋ üiınde ataqty şeber Romanenkonyŋ qyzyl tüstı aǧaştan jasalǧan şyǧymy täuır dombyrasy tūratyn. «Būl dombyramen kezınde Köşenei de jyr aitqan» deitın Mardekeŋnıŋ özı. Men qabyrǧada süieulı tūrǧan älgı dombyrany ala şyqtym. Mardekeŋ men Mülkaman aǧa ekeuı äŋgıme aityp, şirek qadym alda keledı. Futliarly dombyrany köterıp, tek soŋdarynan ılbıp kelemın. Būl kısınıŋ ädetınde anau-mynau jerge kölıkke mınıp baru degen bolmaidy. Köbınese özı de jaiau jüredı, qasyndaǧy serıgınıŋ jasy kışı bolsa, ony da jaiau jürgızedı. Şaǧyndyǧyna qaramai özı sondai şalt qozǧalady. Mülkaman aǧa ekeumızdıŋ tabanymyz jerge timei, dedektep kelemız...
Televidenienıŋ qarsy aldynan bızdı Bekdılda Aldamjarov kütıp aldy. Amandasyp, äl sūrasyp, säl-päl taza auada tūryp qaldyq. Bekeŋ men Mardekeŋ ekeuara qauqyldasyp, ötken-ketkendı aityp, külısıp jatty. Tek Mülkaman aǧa äŋgımege köp aralaspai, öz oiymen oqşau tūr.
Men bolsam ıştei buynyp-tüiınıp, qazır efirde aituym kerek degen tolǧau-termelerdı oi elegınen bırtındep ötkızumen älekpın. Iştei qaitalaǧan saiyn ūmytyp qalatyn siiaqtymyn ba, qalai? Jalpy, efir ataulynyŋ auyrlyǧy da sonda. Mūndai kezde oryndauşy bırden aşylyp, bılgenın bükpesız aityp, şaryqty şamasy men barşa mümkındıgın tolyq körsete almaidy. Sondyqtan retı kelse jyrşynyŋ repertuaryn qalyŋ toptyŋ ortasynda jazyp alǧanǧa ne jetsın, şırkın. Mūndai jerde halyqpen etene, tyŋdauşymen betpe-bet otyrǧan kezde jyrşy bäigıge atyndai bauyryn jazyp, baryn salady ǧoi. Oqtai zaulap, ottai laulap, qara terı monşaqtap otyrǧan kezınde jazyp ala ber, keregıŋdı de sondai sätte qalai tüs. Mūndaida jyrşynyŋ aitqan jyrynda jaŋylys, salǧan maqamynda mın bolmaidy. Ony öz täjıribemnen de bılemın, jalpyǧa ortaq jazylmaǧan zaŋdylyqtyŋ bırı de osy...
Būl men turaly tüsırılgen alǧaşqy telehabar edı. Mardekeŋ men Mülkaman aǧa Syr boiyndaǧy eskı jyraulyq önerdıŋ ötkenı men bügını haqynda, ömırden erte ketken Köşenei turaly, sol Köşenei önerınıŋ zaŋdy jalǧasyndai menıŋ dauysym, jyrşylyq jolym jaily bıraz äŋgıme qozǧady. Men sözge aralasqanym joq, tek pıkır arasynda terme aityp berumen ǧana şektelıp otyrdym. Soŋyra, aǧalar taǧy da habar barysyn özara talqyǧa salyp jatty. Soǧan qaraǧanda habar naşar bolmaǧan tärızdı. Sodan soŋ taǧy da syrtqa şyǧyp alyp, tarqasa almai ūzaq tūrdy. Bır Almaty qalasynyŋ ışı bolǧanymen būl kısılerdıŋ künde kezdesıp, auyl-eldıŋ äŋgımesın aityp, jiı qauqyldasyp tūrmaityndyqtary baiqalady.
Tap sol sättegı qylyqtary auyldan kelgen men üşın taŋsyqtau jait bolatyn. Kökırekterınde bıraz äŋgımenıŋ kenı qordalanyp qalǧan siiaqty. Aityp ta jatyr, sonysyna qaramai sarqyp bola almai älek. Arada bıraz jyldar ötkende, däl osyndai küidı özımız de bastan keşerımızdı ol kezde men qaidan bılıppın...
1987 jyl. Almaty. Küzgesalym.
Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty memlekettık konservatoriiasy, Halyq änı kafedrasynyŋ studentımın. Aqyn Temırşe Sarybaev, Mardan Baidıldaev jäne men – üşeumız qazaq poeziiasynyŋ abyzy Äbdılda Täjıbaevtyŋ üiıne qarai bettep kelemız. Būl joly qos aǧanyŋ oiǧa alǧan ızgı maqsattary: maǧan seksennıŋ seŋgırıne şyqqan auzy dualy qart aqynnyŋ batasyn alyp beru.
Bızdıŋ aldymyzdan şyqqan qyz bala ızet körsetıp, esık aşty. Kütuşısı nemese tuysqandarynyŋ qyzdary bolar dep oiladym men. Bız bırden üidıŋ ekınşı qabatyna köterıldık. Abyz aqyn jazu bölmesınde otyr eken. Ainala qaptaǧan kıtap. Qūddy bır kıtap mūhitynyŋ ortasyna tüsıp ketıp, maltyp jürgendeisıŋ. «Būlardyŋ bärın qaşan oqyp, tügesıp bolady eken?» dep qoiamyn ışımnen.
Äŋgıme auany onşa köŋıldı emes. Qart aqyn ekı ınısıne jeŋıl-jelpı renışın aityp otyr. Mardekeŋ men Temkeŋe qarasam, bastaryn şūlǧyp, tek maqūldau jaǧynda eken. Äbekeŋ bolsa, bastyrmalatyp qoiar emes. Sälden soŋ baryp:
– Myna kelıp otyrǧan bala, qai bala? – dep, maǧan nazary tüstı. Jaŋa ǧana eŋselerı tüsıp otyrǧan ekı aǧa menı ekı jaqtap tanystyra jöneldı...
– Äbeke, esıŋızde me, sızge alǧaş Köşeneidı äkelıp tyŋdatqanym?, – dep edı, Äbdılda qart:
– Ärine, esımde... Jalyn edı ǧoi, tym jas kettı ǧoi! – dep, közıne jas aldy.
– Endeşe, mıne, taǧy bır jas Köşeneidı alyp keldım, bataŋdy ber! – dedı aǧasyna bastyrmalata söilep Mardekeŋ. Jienbai jyraudyŋ közın körgen, onyŋ balasy Rüstembektı tyŋdap jaŋsaly jyrdyŋ dämın alǧan jaisaŋ emes pe? «Būl bala da jyr aita ma?», – dedı, Äbdılda aqyn. Men tılge kelmesten dombyramdy qolyma alyp, bılgenımdı aita bastadym. Abyz qart taǧy da janaryn jastady...
Aqyn qos qoldap taianǧan taiaǧyna iegın süiep otyryp, läm-mim demesten, demın ışıne tartyp jyrdy ūzaq tyŋdady. Sodan soŋ lezde qunap, bırtındep jaidary küige tüse berdı. Aqynnyŋ qaŋtardyŋ borasynyndai ūiytqyǧan köŋılı jadyrap, jazǧa ainalǧandai. Sodan soŋ kärı keudesın tıktep, ekı ınısıne äŋgıme aita bastady...
Aityp otyrǧandary būryn bız estıp jürgen dünieler emes, bölek. Sabaqty jıptei sozyp, tyŋnan terbep, köneden qozǧap otyr. Äuelgı pättegı ökpe de, naz da, köŋılın kırlı etken kırbıŋ de... bärı-bärı jaiyna qalǧan. Qart aqynnyŋ äŋgımesınıŋ arasynda men de dombyramdy bebeulete tartyp, auyq-auyq naqyl termelerden qysqa qaiyryp qoiamyn. Janyna jaqyn maida qoŋyr maqamdar aitylǧan saiyn tamyryna qan jürıp, qart aqynnyŋ öŋı kırıp barady. Sodan soŋ salaly sausaqtarymen buryl şaşyn taraqtap alyp: «Jürıŋder, jıgıtter, jyrdyŋ endıgı qalǧanyn tömenge tüsıp, Sara jeŋgelerıŋnıŋ şäiın ışıp otyryp, asyqpai tyŋdaiyq!», – dedı.
Äbekeŋnıŋ jary Sara jeŋgei öte estı adam eken. Syr boiyna kelın bolyp tüskennen keiın osy öŋırdegı myŋ būrau maqpal maqamdardy alǧaş esıtıp, ǧaşyq bolǧanyn aitty. Äbdılda aqyn bolsa bala künınde tyŋdaǧan tarlan jyraular men saŋlaq küişılerdı esıne aldy...
Sara jeŋgeidıŋ dastarhanynyŋ basynda osy joly syr da, jyr da ūzaq aityldy. Mardekeŋ men Temkeŋ qaituǧa asyqpady. Jyrdyŋ buyna elıtıp, äbden arqalanyp alǧan Äbdılda aqynnyŋ da ınılerın qaitarǧysy joq. Kenet, qart aqyn aityp otyrǧan äŋgımesın şort kesıp, klassikalyq änderdı İtaliiadan oqyp kelgen şeber oryndauşy, keiıngı ömır-öner jolyn şielenıstırıp alǧan änşı Amangeldı Senbinnıŋ tragediiaǧa toly taǧdyry turaly aitty. Sodan soŋ ol jas önerpazǧa ne närselerden saqtanu kerektıgıne ūzaq toqtaldy. Osy äŋgımelerden keiın abyz aqynnyŋ iegı kemseŋdei tüsıp, tamyrlary bıleulengen bılegın kökke köterıp, salaly sausaqtarymen betın sipap, maǧan aq tıleulı batasyn berdı. Äbdılda aqynnyŋ otynyŋ basynda ötken osy bır şuaqty jüzdesudı sol sät eşkımnıŋ qiyp ketkısı kelmese de, amalsyz qoş aitysyp, tysqa şyqtyq.
...Almatynyŋ auasy dymqyl, bürtürlı salqyn. Taldardyŋ da japyraqtary seldırei bastapty. Äbdılda aqynnyŋ jūbaiy Sara jeŋgemızdıŋ didaryn menıŋ alǧaşqy jäne soŋǧy ret köruım eken. Köp ūzamai aqynnyŋ jary dünie salypty degen suyt habar estıdım.
1994 jyl. Almaty. Jyly köktemnıŋ basy.
Janyn jegıdei jep jürgen äjeptäuır nauqasty elemei jürıp Mardekeŋ aqyry auruyn asqyndyryp alypty. Jatyp qalǧanyn esıtıp, Gülfairuz ekeumız köŋılın sūrap kırıp şyqtyq. Ökpe aurulary institutynda jatyr eken.
– Mynau kelın bala ma? – dedı, iegınıŋ ūşymen Gülfairuzdy körsetıp. «İä» dep basymdy izep, işarat bıldırdım men. Bız şaŋyraq qūrǧannan keiın, kelının tanystyru maqsatynda Mardekeŋnıŋ otynyŋ basyna talai barǧanbyz. Gülstan jeŋgei bolmasa, ol kısınıŋ üide otyruy qiyn şarua ǧoi. Sodan äiteuır bır retı kelmeptı. Endı mıne, tösek tartyp qalǧan künı körıp tūrǧany...
Mardekeŋ būrynǧydai emes, meŋdep qalypty. Basyn köterıp, söilegısı kelıp edı, entıgıp qaldy. Tek «Baqytty bolyŋdar!» degen sözdı tolyq aituǧa ǧana şamasy äreŋ jettı. Osy sätte palataǧa medbike kırıp kelıp:
– Köp tūrmaŋyzdarşy, qazır şarşap qalady ǧoi... – dep, sypaiy ǧana eskertu jasap öttı.
Būl Mardekeŋmen būiyrǧan soŋǧy didar eken. Söz arasynda köp närsege ülgere almaǧandyǧyn aityp, köŋılı bosap edı. Aqyry, köp ūzamai Mardekeŋnıŋ jaryq düniedegı tūz-dämı tausyldy. Ǧalymdy soŋǧy saparǧa şyǧaryp saluǧa jinalǧan halyqtan jer qaiysty. Nöpır top qatysqan qaraly jiyn da öttı. Üzeŋgılesterınıŋ qimas sözderı de aityldy. Sodan soŋ halyq aiauly perzentterın Keŋsaiǧa aparyp jerlep qaitty. Qalǧany barşaǧa belgılı, köz körıp, köŋıl senıp jürgen üirenşıktı jaittar.
Ömırden ötıp ketkesın keibır adamdardyŋ syrtynan ton pışılıp, aŋyzy men aqiqaty arşylmaǧan qaueset-sözdıŋ köp aitylatyn ädetı emes pe. Būl künde Mardekeŋnıŋ de ǧylymdaǧy tyndyrǧan ısterıne qatysty aitylatyn kelelı sözge qosa, alypqaşpa äŋgıme de jeterlık.
2003 jyly «Ana tılı» aptalyǧynda Mardannyŋ kelını Güljannyŋ oqyrmanmen syr bölısken «Jädıgerlerımızdıŋ bır joqşysy» degen estelık-maqalasy jariialandy. Bilık oryndaryndaǧy basşy azamattardan, Mardekeŋnıŋ zamany bır qalamdastary men jaqyn-juyq şäkırtterınen atasynan qalǧan mūraǧa qamqorlyq körsetudı sūraǧan adal kelınnıŋ lebızınde mynadai oitürtkı mäsele bar: «Ol kısı alǧaşynda Leningradtaǧy äskeri uchilişenı, odan soŋ QazMU-dıŋ filologiia fakultetın bıtırgen. Solai bola tūrsa da ataq-däreje qumady. Bıluımşe, kandidattyq jūmysy alpysynşy jyldary jazylyp bıtken... Söitıp jürgende ol kısınıŋ ömır boiy zerttep, jinap, jariialaǧan taqyrybynan özge bıreuler «qorǧap» ketıptı. Osy uaqiǧadan keiın atam: «Endı maǧan ataq kerek emes, onsyz da halyq arasyndaǧy abyroi-bedelım jetedı» dep ǧylymi därejege ūmtyludy müldem qoiypty desedı bıletınder...».
Qamşynyŋ qysqa sabyndai ǧūmyrynda «Köşpelı akademiia» (İran-Ǧaiyp) atanyp ülgergen Mardan Baidıldaev şynynda da Syr boiy halyq auyz ädebietınıŋ körkem ülgılerın köp jinaǧan jan edı. Ökınıştısı, jiǧan-tergenın özınıŋ közı tırısınde tügel kädege jaratyp, saralap-saraptap ülgergen joq. Mardan Keldıbaiūlynyŋ jinap, soŋyna qaldyrǧan qazynasyn jaryqqa şyǧaru üşın bır kısı tügılı, bırneşe adamnyŋ da ǧūmyry jetpes edı. Bır qoldyŋ salasyndai, bır kısınıŋ balasyndai tūtas institut ūjymy bırıgıp qolǧa alatyn bolsa, onda äŋgıme basqa.
Bügınde «Mardan Baidıldaev kandidattyq dissertasiia jazǧan ba, joq pa?» degen saualdyŋ töŋıregınde küdık pen kümän köp. Şynynda da, sätı tüsıp Mardekeŋnıŋ älgı belgısız jūmysy tabyla qoisa, abyroi bolar edı. Būl haqynda Köbei Seidehanov ta 1977 jyly 26 şıldede «Lenin joly» gazetınde jariialanǧan «Tūrmaǧambet mūrasyn tolyqtyryp» degen maqalasynda: «Mardan taiauda özınıŋ köp jyldan berı yjdaǧatpen zerttep jürgen «Şyǧys ädebietı jäne Tūrmaǧambet Iztıleuov tvorchestvosy» atty monografiiasyn jazyp bıtırdı» degen bolatyn.
Syr elı seksen jyldyq mereilı merekesı tūsynda töl perzentınıŋ ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn jaryqqa şyǧarudy qolǧa alyp otyr eken. Şynymen de jazylyp, qoljazbasy saqtalǧan eŋbek bolsa älgı monografiia da osy joly jariialanuy tiıs dep bılemız. Endeşe «Alpysynşy jyldary jazylyp bıtse de, belgısız sebeptermen qorǧalmai qalǧan (?)» Mardan Keldıbaiūlynyŋ Tūrmaǧambet şaiyr haqyndaǧy monografiiasyn oqityn kün de alys emes dep ümıtteneiık...
Bar sanaly ǧūmyryn jyr jampozdarynyŋ joǧyn joqtauǧa, barynyŋ mūrasyn taqtauǧa arnaǧan jankeştı ǧalymnyŋ endıgı jerde soŋyna qaldyrǧan ädebi mūrasyn jüieleu, sūryptau, ǧylymi elekten ötkızu, söitıp, halyqtyŋ kädesıne jaratu – jer basyp jürgender üşın amanat, ärı paryz!
Berık JÜSIPOV, folklortanuşy
