Syr eli dúbirli toı ótkizdi. Qazaq jyrshylyq óneriniń qamyn jep, halyq aýyz ádebıetiniń injý-marjan úlgilerin yjdaǵatpen jınap, jar qulaǵy jastyqqa tımeı júrip eńbek etken taǵy bir jankeshti azamat seksenge toldy. Ol – Syr boıy halyq aýyz ádebıeti men mýzykalyq muralaryn taý etip jıyp-tergen Mardan Baıdildaevtyń toıy bolatyn.
Mardekeńniń eresen isteri, folklortanýǵa sińirgen eren eńbegi, shyǵarǵan jyr jınaqtary men aralasqan san sala qoǵamdyq qyzmeti haqynda aldyńǵy býyn aǵalar az aıtqan joq. Biz biletin Mardekeńniń basty ereksheligi – qarapaıymdylyǵy. Jalpaq jurttyń bárine birdeı qol ushy men til kómegin bergisi kelip turatyn edi, jaryqtyq. Meniń oıyma osydan baqandaı jıyrma jyl buryn ótip ketken myna bir ýaqıǵa orala berdi.
1986 jyl. Jalaǵash. Qys aılarynyń aıaǵy.
Mektep qabyrǵasynda júrgen oqýshy kezim. Jolym túsip aýdan ortalyǵyna kelsem, mádenıet bólimindegiler baıyz tappaı zyr júgirip júr eken. Ádette, oblystan átiberli bireý keletin kezde osylaı bolatyn. Kim kelse de sol adamdy kútip alyp, shyǵaryp salý, án-jyrmen kóńilderin kóterý – mádenıet bólimine júkteletin úırenshikti sharýa.
Aýdandyq mádenıet bólimi ártisteriniń alǵashqy legi Qazaqstan Lenın komsomolynyń elý jyldyǵy keńsharynyń «Aqaryq» bólimshesine jetip te úlgeripti. Sol kezde jyljymaly avtoklýb meńgerýshisi, kezinde Ǵarekeńdeı sańlaqtan dáris alǵan Jorabek esimdi ánshi bar bolatyn. Mádenıet úıiniń aldynan sonyń kezdese ketkeni. «Qyzylordaǵa Almatydan bir top aqyn-jazýshy kelipti. Ishinde Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy Qaldarbek Naımanbaev, Qalaýbek Tursynqulov, aqyn-jazýshylar Saǵı Jıenbaev, Marhabat Baıǵutov, Temirshe Sarybaev, Iranbek Orazbaev, ózimizdiń oblystan Asqar Kirebaev, Manap Kókenovter bar eken. Syr boıynan shyqqan Mardan Baıdildaev degen ǵalym alpys jasqa tolypty. Búgin týǵan jeri «Aqqoshqar» sovhozynda sol kisimen kezdesý bolady. Sen de júrseıshi, Berik! Bir-eki aýyz terme aıtarsyń. Úlken kisilerdiń kózine túsesiń!» – dep, meni qolqanyń astyna alyp jatyr. Aýyl balasy úshin tańsyqtaý qala Almatydan kelgen kisiler degesin «barsam-baryp-aq qaıtaıyn» degen oımen daıyn turǵan kólikterine minip aldym.
Keńshardyń ortalyq klýby halyqqa lyq toly eken. Jınalǵan jurttan ıne shanysharlyq oryn joq. Biz sál keshigińkirep keldik. Kezdesý bastalyp ketipti. Sahna tórinde juqaltań kelgen qaratory kisi otyr. Mıkrofon aldynda Saǵı Jıenbaev óleń oqyp tur. Kógildir ekrannan kórip, jyryn jattap júretin Saǵı aǵa kózime birden ottaı basyldy. Sabyrly, mańǵaz jan eken. Saǵıdan soń Iranbek Orazbaev Mardan Baıdildaevqa jazǵan jyryn oqydy:
... Qaı darynnyń qaı topyraqta ónip-óskeni,
Qaı seriniń kimmen saıran keshkeni,
Qaı súleıdiń kimderge ne deskeni?
Bári-bári, janǵandary, óshkenin,
Aqy-pulsyz aq qaǵazǵa túsirip,
Ógizdeıin órge tartqan ǵylymdy,
Baıdildaev – akademııa kóshpeli!
Jurt siltideı tynyp, kirpik qaqpaı tyńdap otyr. Kúndeı kúrkiregen aqynnyń býyrqanǵan adýyn aryny keýdesine áreń sıyp tur. Daýysy da quddy bir qurdymnyń túbinen shyqqandaı, gúr-gúr etedi. Maǵan erekshe áser etti. Iranbek óleńin oqyp bolǵan sátte álgi shúńirek kózdi qaratory kisi ornynan turyp, Irahańa alǵysyn aıtyp jatty. Buryn-sońdy kórmegen adamym.
– Mardan degen osy kisi! –dedi, ánshi Jorabek, sahna tórinde otyrǵan kisini nusqap. Aýzymdy ashyp úlgergenshe kelesi sóz kezeginiń arasyndaǵy az-kem únsizdikti toltyrý úshin Jorabek meni sahnaǵa shyǵardy da jiberdi. Qapelimde ábdirep qaldym. Áp-sátte boıymdy jıyp alyp, Syr súleıleriniń bir-eki termesin áıteýir aıtyp shyqqan boldym. Qulaǵymda dúrkireı shapalaqtaǵan alaqandardyń jańǵyryǵy.
Jurtshylyq arasynan: «Qara kempirdi» aıt, «Qara kempirdi!» aıt» degen daýystar kóbeıdi. Sol jyldary Altynbek Qorazbaev aǵamyzdyń atalmysh ániniń Qazaqstannyń qaı túkpirine barsań da túkirigi jerge túspeı turǵan kezi. Bul ándi bir aıtqyzbaı tyńdaýshy jurttyń meni sahnadan túsirmeıtinin jáne jaqsy bilemin. Qalaýyn jasamasam, daýryqqan kóptiń dál sol sátte terme tyńdaıtyndaı túrleri baıqalmaıdy. Aqyry «Qara kempir» ánin aıtýyma týra keldi. Án aıaqtala bere, álgi erekshe daýys taǵy da gúr ete qaldy. Bul joly qońyr daýys búrtúrli tarǵyldanyp baryp shyqty. «Áı, sen, jyraý emessiń be? Qaıdaǵy «Qara kempirde» neń bar, áı?! Bala ekensiń ǵoı óziń!..» –dep, Iranbek qolyn bir siltep, alpamsadaı tulǵasymen sahnany aınalyp bara jatyr eken...
Kózimniń qıyǵymen baıqap qaldym, meniń aıtqan jyrymdy Mardan aǵa erekshe yqylaspen den qoıa tyńdap otyr. Sodan soń bireýdi ymdap shaqyryp alyp, qulaǵyna sybyrlaǵandaı boldy. Sóıtsem, aýyl basshylarynyń biriniń úıinde daıyndalyp jatqan qonaqasyǵa «Kezdesýden keıin myna jigitti de alyp baryńdar!» dep tapsyrma beripti.
Birneshe bólmege atshaptyrym dastarhan daıyndalǵan. Eldiń azamattary Mardekeń men Gúlstan jeńgeıge jáne Almatydan kelgen aqyn-jazýshylardyń qurmetine qonaqasy berip jatty. Mardekeńniń mereıine kelgen osy toptyń ishinde Almas Almatov ta bar. Birazdan soń jınalǵan jurt tarapynan bir-eki aýyz jyr-terme tyńdaǵylary keletindikterin bildirgen usynystar túse bastady.
Jyrdy áýeli Almas bastap aıtty. Alekeń biraz terin úgip, terme-jyrdyń tıegin endi aǵyta bastaǵan sátte onyń jyryn baǵanaǵy tanys daýys tejedi. Meniń de júregim keýdeme sımaı, kóńilim alyp ushyp turǵan.
– Jyraý bala qaıda, jyraý bala?! Jyraý balany shaqyryńdar! – dep jatyr eken pármendi barıton daýys. Men dombyramdy qapsyra qushaqtap, qonaqtar otyrǵan bólmege kirip kelip, kórispegen kisilerge sálem berdim.
– Esimiń kim?
– Berik!
– Qaıda jumys jasaısyń?
– Toǵyzynshy synypta oqımyn!
– Aıttym ǵoı áli bala dep (sol tanys daýys).
...Sodan soń oıyma oralǵan terme-tolǵaýlardy birinen soń birin, tógip aıta bastadym. «Oı, pálı!» men «Kóp jasa, shyraq!» degen tilekter jan-jaqtan qarsha borady. Tek Mardekeń ǵana únsiz. Oń qolyn jaq súıegine taıanyp alyp, kózin jumyp, uıqydaǵy adamdaı, múlgip tyńdap otyr.
Jyr da aıaqtaldy. Jurt taǵy da tilek aıtýdyń qamyna kirise bergende, Mardekeń basyn kóterip alyp:
– Aınalaıyn, óziń beri jaqyndashy, – dedi. Sosyn: «Oý, aǵaıyn, mynaý Kósheneı ǵoı! Ólgen tirildi, óshken jandy degen osy. Jas Kósheneıleriń qutty bolsyn!», – dep, kóptiń aldynda rııasyz batasyn berdi...
Keterinde aýla ishindegi jurttan sál shetkerileý turǵan maǵan qaıyrylyp kelip: «Keler jyly Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty konservatorııasynyń janynan jyrshylyq ónerdi oqytatyn bólim ashylady. Sen soǵan mindetti túrde keletin bol, Berikjan!», – dep, kópshilikpen jyly qoshtasty.
...Qonaqtar mingen júırik kólikter dańǵyl jolǵa túsip, Qyzylordany betke aldy. Sálden soń aq mamyq qardyń ústinde álgi sansyz mashınalardyń samsaǵan izderi ǵana jatty. Men bolsam, úmitime tamyzyq bolyp, talaptyń tulparyn mingizgendeı bolǵan álgi kisini qashan kóz ushynan uzap ketkenshe janarym talyp, shyǵaryp salyp turdym...
1987 jyl. Almaty. Jaz aılarynyń ortasy.
Meniń qolymda tozyǵy jetip, shet-shepiri aqjem bola bastaǵan, ishine aqyn-jyraýlardyń ár kezde jaryq kórgen terme-tolǵaýlary jazylǵan bir qońyrqaı tústi qalyń dápter áli saqtaýly keledi. Bul dápterdiń bar qundylyǵy birinshi betindegi: «Qutty bolsyn Berigim, / Jyraýlyq-tulpar serigiń! Almaty, 3 ııýl, 1987. Folklorıst Baıdildaev M. K.», – dep, Mardan aǵanyń óz qolymen jazǵan jalǵyz aýyz sózinde ǵana.
Áli esimde, Jańaqaladan kelgen jyrshy Aman Shobanbaev ekeýmiz dál osy kúni Qyzylorda aeroportynan kóterilgen ushaqpen Almatyǵa kelip, birden Mardekeńniń shańyraǵyna aıaldadyq. Konservatorııadan tuńǵysh ret ashylǵaly jatqan Halyq áni kafedrasyna qujat tapsyryp, baǵymyzdy synamaqshymyz. Mardekeń sonda álgi dápterdi maǵan berip turyp: «Bolashaqta jattaıtyn jyrlaryńdy jazasyń» degen edi. Men dám buıyryp, osy saparda konservatorııaǵa oqýǵa túsip kettim de, jasynyń sál ótińkirep ketýi sebepti Aman elge qaıtty.
Sóıtip, Almatydaǵy stýdenttik ómir bastaldy da ketti. Sabaqtan bos kezde aldymen Mardekeńniń úıine baryp sálem berýge tyrysatynmyn. Keı kúnderi konservatorııaǵa izdep ol kisiniń ózi keledi. Biz oqýǵa túsken jyly konservatorııanyń halyq aspaptary fakýltetiniń dekany kompozıtor Múlkaman Qalaýov bolatyn. Bul áńgimelerdi keıin, Múlkaman aǵa aıtty. Mardekeń Múlkaman inisinen aldymen meniń sabaq úlgirimimdi suraıtyn kórinedi. Áıteýir, Mardekeń kelgen saıyn ekeýi uzaq sóılesetin. Sóıtsem, jyrshylyq ónerdi qalaı damytý kerek, zamanaýı jyrshylardyń baǵyt-baǵdary qalaı bolady degen sııaqty bolashaq máselesiniń tóńireginde oı bólisedi eken ǵoı.
Birde, Abaı dańǵylynyń boıynda ornalasqan konservatorııanyń jataqhanasyna: «Meni Mardan aǵań jumsady. Tez arada seni taýyp kel dep jatyr» – dep, professor basymen Qalaýov kelip tur. Múkeń ekeýmiz sol saǵatynda Mardekeńniń úıine jettik. Kúndegi ádetinshe jumys bólmesinde, qoljazbanyń arasyna belshesinen batyp, qobyraǵan qaǵazǵa keńirdekten kómilip otyr eken. «Búgin televıdenıemen – Temirshe Sarybaevpen kelisip keldim. Bekdilda Aldamjarovtyń júrgizetin habaryna Beriktiń oryndaıtyn termelerin jazdyratyn boldyq. Múlkaman sen de habarǵa qatysyp, sóıleısiń... Men de qatysamyn», – dep, Mardekeń áńgimesin qysqa qaıyrdy da, ózi jedel jınala bastady. «Óleń aıtýǵa daıynsyń ba, daýysyń babynda ma?» dep suraý ol kisiniń tabıǵatynda atymen joq qasıet. «Jyraý qandaı jaǵdaıǵa bolsyn, qashan da daıyn bolýy kerek» deıtin jeke qaǵıdasyn ómiri bir buzbaıtyn. Múlkaman aǵanyń da syltaý aıtýǵa shamasy kelmeı qaldy. Mende de ún joq.
Mardan aǵanyń úıinde ataqty sheber Romanenkonyń qyzyl tústi aǵashtan jasalǵan shyǵymy táýir dombyrasy turatyn. «Bul dombyramen kezinde Kósheneı de jyr aıtqan» deıtin Mardekeńniń ózi. Men qabyrǵada súıeýli turǵan álgi dombyrany ala shyqtym. Mardekeń men Múlkaman aǵa ekeýi áńgime aıtyp, shırek qadym alda keledi. Fýtlıarly dombyrany kóterip, tek sońdarynan ilbip kelemin. Bul kisiniń ádetinde anaý-mynaý jerge kólikke minip barý degen bolmaıdy. Kóbinese ózi de jaıaý júredi, qasyndaǵy seriginiń jasy kishi bolsa, ony da jaıaý júrgizedi. Shaǵyndyǵyna qaramaı ózi sondaı shalt qozǵalady. Múlkaman aǵa ekeýmizdiń tabanymyz jerge tımeı, dedektep kelemiz...
Televıdenıeniń qarsy aldynan bizdi Bekdilda Aldamjarov kútip aldy. Amandasyp, ál surasyp, sál-pál taza aýada turyp qaldyq. Bekeń men Mardekeń ekeýara qaýqyldasyp, ótken-ketkendi aıtyp, kúlisip jatty. Tek Múlkaman aǵa áńgimege kóp aralaspaı, óz oıymen oqshaý tur.
Men bolsam ishteı býynyp-túıinip, qazir efırde aıtýym kerek degen tolǵaý-termelerdi oı eleginen birtindep ótkizýmen álekpin. Ishteı qaıtalaǵan saıyn umytyp qalatyn sııaqtymyn ba, qalaı? Jalpy, efır ataýlynyń aýyrlyǵy da sonda. Mundaı kezde oryndaýshy birden ashylyp, bilgenin búkpesiz aıtyp, sharyqty shamasy men barsha múmkindigin tolyq kórsete almaıdy. Sondyqtan reti kelse jyrshynyń repertýaryn qalyń toptyń ortasynda jazyp alǵanǵa ne jetsin, shirkin. Mundaı jerde halyqpen etene, tyńdaýshymen betpe-bet otyrǵan kezde jyrshy báıgige atyndaı baýyryn jazyp, baryn salady ǵoı. Oqtaı zaýlap, ottaı laýlap, qara teri monshaqtap otyrǵan kezinde jazyp ala ber, keregińdi de sondaı sátte qalaı tús. Mundaıda jyrshynyń aıtqan jyrynda jańylys, salǵan maqamynda min bolmaıdy. Ony óz tájirıbemnen de bilemin, jalpyǵa ortaq jazylmaǵan zańdylyqtyń biri de osy...
Bul men týraly túsirilgen alǵashqy telehabar edi. Mardekeń men Múlkaman aǵa Syr boıyndaǵy eski jyraýlyq ónerdiń ótkeni men búgini haqynda, ómirden erte ketken Kósheneı týraly, sol Kósheneı óneriniń zańdy jalǵasyndaı meniń daýysym, jyrshylyq jolym jaıly biraz áńgime qozǵady. Men sózge aralasqanym joq, tek pikir arasynda terme aıtyp berýmen ǵana shektelip otyrdym. Sońyra, aǵalar taǵy da habar barysyn ózara talqyǵa salyp jatty. Soǵan qaraǵanda habar nashar bolmaǵan tárizdi. Sodan soń taǵy da syrtqa shyǵyp alyp, tarqasa almaı uzaq turdy. Bir Almaty qalasynyń ishi bolǵanymen bul kisilerdiń kúnde kezdesip, aýyl-eldiń áńgimesin aıtyp, jıi qaýqyldasyp turmaıtyndyqtary baıqalady.
Tap sol sáttegi qylyqtary aýyldan kelgen men úshin tańsyqtaý jaıt bolatyn. Kókirekterinde biraz áńgimeniń keni qordalanyp qalǵan sııaqty. Aıtyp ta jatyr, sonysyna qaramaı sarqyp bola almaı álek. Arada biraz jyldar ótkende, dál osyndaı kúıdi ózimiz de bastan kesherimizdi ol kezde men qaıdan bilippin...
1987 jyl. Almaty. Kúzgesalym.
Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty memlekettik konservatorııasy, Halyq áni kafedrasynyń stýdentimin. Aqyn Temirshe Sarybaev, Mardan Baıdildaev jáne men – úsheýmiz qazaq poezııasynyń abyzy Ábdilda Tájibaevtyń úıine qaraı bettep kelemiz. Bul joly qos aǵanyń oıǵa alǵan izgi maqsattary: maǵan seksenniń seńgirine shyqqan aýzy dýaly qart aqynnyń batasyn alyp berý.
Bizdiń aldymyzdan shyqqan qyz bala izet kórsetip, esik ashty. Kútýshisi nemese týysqandarynyń qyzdary bolar dep oıladym men. Biz birden úıdiń ekinshi qabatyna kóterildik. Abyz aqyn jazý bólmesinde otyr eken. Aınala qaptaǵan kitap. Quddy bir kitap muhıtynyń ortasyna túsip ketip, maltyp júrgendeısiń. «Bulardyń bárin qashan oqyp, túgesip bolady eken?» dep qoıamyn ishimnen.
Áńgime aýany onsha kóńildi emes. Qart aqyn eki inisine jeńil-jelpi renishin aıtyp otyr. Mardekeń men Temkeńe qarasam, bastaryn shulǵyp, tek maquldaý jaǵynda eken. Ábekeń bolsa, bastyrmalatyp qoıar emes. Sálden soń baryp:
– Myna kelip otyrǵan bala, qaı bala? – dep, maǵan nazary tústi. Jańa ǵana eńseleri túsip otyrǵan eki aǵa meni eki jaqtap tanystyra jóneldi...
– Ábeke, esińizde me, sizge alǵash Kósheneıdi ákelip tyńdatqanym?, – dep edi, Ábdilda qart:
– Árıne, esimde... Jalyn edi ǵoı, tym jas ketti ǵoı! – dep, kózine jas aldy.
– Endeshe, mine, taǵy bir jas Kósheneıdi alyp keldim, batańdy ber! – dedi aǵasyna bastyrmalata sóılep Mardekeń. Jıenbaı jyraýdyń kózin kórgen, onyń balasy Rústembekti tyńdap jańsaly jyrdyń dámin alǵan jaısań emes pe? «Bul bala da jyr aıta ma?», – dedi, Ábdilda aqyn. Men tilge kelmesten dombyramdy qolyma alyp, bilgenimdi aıta bastadym. Abyz qart taǵy da janaryn jastady...
Aqyn qos qoldap taıanǵan taıaǵyna ıegin súıep otyryp, lám-mım demesten, demin ishine tartyp jyrdy uzaq tyńdady. Sodan soń lezde qýnap, birtindep jaıdary kúıge túse berdi. Aqynnyń qańtardyń borasynyndaı uıytqyǵan kóńili jadyrap, jazǵa aınalǵandaı. Sodan soń kári keýdesin tiktep, eki inisine áńgime aıta bastady...
Aıtyp otyrǵandary buryn biz estip júrgen dúnıeler emes, bólek. Sabaqty jipteı sozyp, tyńnan terbep, kóneden qozǵap otyr. Áýelgi páttegi ókpe de, naz da, kóńilin kirli etken kirbiń de... bári-bári jaıyna qalǵan. Qart aqynnyń áńgimesiniń arasynda men de dombyramdy bebeýlete tartyp, aýyq-aýyq naqyl termelerden qysqa qaıyryp qoıamyn. Janyna jaqyn maıda qońyr maqamdar aıtylǵan saıyn tamyryna qan júrip, qart aqynnyń óńi kirip barady. Sodan soń salaly saýsaqtarymen býryl shashyn taraqtap alyp: «Júrińder, jigitter, jyrdyń endigi qalǵanyn tómenge túsip, Sara jeńgelerińniń sháıin iship otyryp, asyqpaı tyńdaıyq!», – dedi.
Ábekeńniń jary Sara jeńgeı óte esti adam eken. Syr boıyna kelin bolyp túskennen keıin osy óńirdegi myń buraý maqpal maqamdardy alǵash esitip, ǵashyq bolǵanyn aıtty. Ábdilda aqyn bolsa bala kúninde tyńdaǵan tarlan jyraýlar men sańlaq kúıshilerdi esine aldy...
Sara jeńgeıdiń dastarhanynyń basynda osy joly syr da, jyr da uzaq aıtyldy. Mardekeń men Temkeń qaıtýǵa asyqpady. Jyrdyń býyna elitip, ábden arqalanyp alǵan Ábdilda aqynnyń da inilerin qaıtarǵysy joq. Kenet, qart aqyn aıtyp otyrǵan áńgimesin short kesip, klassıkalyq ánderdi Italııadan oqyp kelgen sheber oryndaýshy, keıingi ómir-óner jolyn shıelenistirip alǵan ánshi Amangeldi Senbınniń tragedııaǵa toly taǵdyry týraly aıtty. Sodan soń ol jas ónerpazǵa ne nárselerden saqtaný kerektigine uzaq toqtaldy. Osy áńgimelerden keıin abyz aqynnyń ıegi kemseńdeı túsip, tamyrlary bileýlengen bilegin kókke kóterip, salaly saýsaqtarymen betin sıpap, maǵan aq tileýli batasyn berdi. Ábdilda aqynnyń otynyń basynda ótken osy bir shýaqty júzdesýdi sol sát eshkimniń qıyp ketkisi kelmese de, amalsyz qosh aıtysyp, tysqa shyqtyq.
...Almatynyń aýasy dymqyl, búrtúrli salqyn. Taldardyń da japyraqtary seldireı bastapty. Ábdilda aqynnyń jubaıy Sara jeńgemizdiń dıdaryn meniń alǵashqy jáne sońǵy ret kórýim eken. Kóp uzamaı aqynnyń jary dúnıe salypty degen sýyt habar estidim.
1994 jyl. Almaty. Jyly kóktemniń basy.
Janyn jegideı jep júrgen ájeptáýir naýqasty elemeı júrip Mardekeń aqyry aýrýyn asqyndyryp alypty. Jatyp qalǵanyn esitip, Gúlfaırýz ekeýmiz kóńilin surap kirip shyqtyq. Ókpe aýrýlary ınstıtýtynda jatyr eken.
– Mynaý kelin bala ma? – dedi, ıeginiń ushymen Gúlfaırýzdy kórsetip. «Iá» dep basymdy ızep, ısharat bildirdim men. Biz shańyraq qurǵannan keıin, kelinin tanystyrý maqsatynda Mardekeńniń otynyń basyna talaı barǵanbyz. Gúlstan jeńgeı bolmasa, ol kisiniń úıde otyrýy qıyn sharýa ǵoı. Sodan áıteýir bir reti kelmepti. Endi mine, tósek tartyp qalǵan kúni kórip turǵany...
Mardekeń burynǵydaı emes, meńdep qalypty. Basyn kóterip, sóılegisi kelip edi, entigip qaldy. Tek «Baqytty bolyńdar!» degen sózdi tolyq aıtýǵa ǵana shamasy áreń jetti. Osy sátte palataǵa medbıke kirip kelip:
– Kóp turmańyzdarshy, qazir sharshap qalady ǵoı... – dep, sypaıy ǵana eskertý jasap ótti.
Bul Mardekeńmen buıyrǵan sońǵy dıdar eken. Sóz arasynda kóp nársege úlgere almaǵandyǵyn aıtyp, kóńili bosap edi. Aqyry, kóp uzamaı Mardekeńniń jaryq dúnıedegi tuz-dámi taýsyldy. Ǵalymdy sońǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa jınalǵan halyqtan jer qaıysty. Nópir top qatysqan qaraly jıyn da ótti. Úzeńgilesteriniń qımas sózderi de aıtyldy. Sodan soń halyq aıaýly perzentterin Keńsaıǵa aparyp jerlep qaıtty. Qalǵany barshaǵa belgili, kóz kórip, kóńil senip júrgen úırenshikti jaıttar.
Ómirden ótip ketkesin keıbir adamdardyń syrtynan ton pishilip, ańyzy men aqıqaty arshylmaǵan qaýeset-sózdiń kóp aıtylatyn ádeti emes pe. Bul kúnde Mardekeńniń de ǵylymdaǵy tyndyrǵan isterine qatysty aıtylatyn keleli sózge qosa, alypqashpa áńgime de jeterlik.
2003 jyly «Ana tili» aptalyǵynda Mardannyń kelini Gúljannyń oqyrmanmen syr bólisken «Jádigerlerimizdiń bir joqshysy» degen estelik-maqalasy jarııalandy. Bılik oryndaryndaǵy basshy azamattardan, Mardekeńniń zamany bir qalamdastary men jaqyn-jýyq shákirtterinen atasynan qalǵan muraǵa qamqorlyq kórsetýdi suraǵan adal kelinniń lebizinde mynadaı oıtúrtki másele bar: «Ol kisi alǵashynda Lenıngradtaǵy áskerı ýchılıeni, odan soń QazMÝ-diń fılologııa fakýltetin bitirgen. Solaı bola tursa da ataq-dáreje qýmady. Bilýimshe, kandıdattyq jumysy alpysynshy jyldary jazylyp bitken... Sóıtip júrgende ol kisiniń ómir boıy zerttep, jınap, jarııalaǵan taqyrybynan ózge bireýler «qorǵap» ketipti. Osy ýaqıǵadan keıin atam: «Endi maǵan ataq kerek emes, onsyz da halyq arasyndaǵy abyroı-bedelim jetedi» dep ǵylymı dárejege umtylýdy múldem qoıypty desedi biletinder...».
Qamshynyń qysqa sabyndaı ǵumyrynda «Kóshpeli akademııa» (Iran-Ǵaıyp) atanyp úlgergen Mardan Baıdildaev shynynda da Syr boıy halyq aýyz ádebıetiniń kórkem úlgilerin kóp jınaǵan jan edi. Ókinishtisi, jıǵan-tergenin óziniń kózi tirisinde túgel kádege jaratyp, saralap-saraptap úlgergen joq. Mardan Keldibaıulynyń jınap, sońyna qaldyrǵan qazynasyn jaryqqa shyǵarý úshin bir kisi túgili, birneshe adamnyń da ǵumyry jetpes edi. Bir qoldyń salasyndaı, bir kisiniń balasyndaı tutas ınstıtýt ujymy birigip qolǵa alatyn bolsa, onda áńgime basqa.
Búginde «Mardan Baıdildaev kandıdattyq dıssertaııa jazǵan ba, joq pa?» degen saýaldyń tóńireginde kúdik pen kúmán kóp. Shynynda da, sáti túsip Mardekeńniń álgi belgisiz jumysy tabyla qoısa, abyroı bolar edi. Bul haqynda Kóbeı Seıdehanov ta 1977 jyly 26 shildede «Lenın joly» gazetinde jarııalanǵan «Turmaǵambet murasyn tolyqtyryp» degen maqalasynda: «Mardan taıaýda óziniń kóp jyldan beri yjdaǵatpen zerttep júrgen «Shyǵys ádebıeti jáne Turmaǵambet Iztileýov tvorchestvosy» atty monografııasyn jazyp bitirdi» degen bolatyn.
Syr eli seksen jyldyq mereıli merekesi tusynda tól perzentiniń eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn jaryqqa shyǵarýdy qolǵa alyp otyr eken. Shynymen de jazylyp, qoljazbasy saqtalǵan eńbek bolsa álgi monografııa da osy joly jarııalanýy tıis dep bilemiz. Endeshe «Alpysynshy jyldary jazylyp bitse de, belgisiz sebeptermen qorǵalmaı qalǵan (?)» Mardan Keldibaıulynyń Turmaǵambet shaıyr haqyndaǵy monografııasyn oqıtyn kún de alys emes dep úmitteneıik...
Bar sanaly ǵumyryn jyr jampozdarynyń joǵyn joqtaýǵa, barynyń murasyn taqtaýǵa arnaǵan jankeshti ǵalymnyń endigi jerde sońyna qaldyrǵan ádebı murasyn júıeleý, suryptaý, ǵylymı elekten ótkizý, sóıtip, halyqtyń kádesine jaratý – jer basyp júrgender úshin amanat, ári paryz!
Berik JÚSIPOV,
folklortanýshy
