جازۋ ادەبيەت دەپ جازىلعان شىعارمالاردى ايتامىز. جازىلعان شىعارمالار قازاققا جازۋ تاراي باستاعاننان بەرى قاراي شىققان سوزدەر. قازاققا جازۋ دىنمەن بىرگە كەلگەن. قازاق ىشىندە مولدالىق قىلىپ ءدىن ۇيرەتۋشىلەر، بالا وقىتۋشى قوجالار، نوعاي مولدالار بولعان سەبەپتى جازبا ءسوزدى شىعارۋشىلار دا باستاپقى ۋاقىتتا سولار بولعان. قازاق ىشىندە ولار كوپ تۇرىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن، مىنەزىن جاقسى بىلگەن. قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان، باسقا مۇسىلمانداردىڭ تىلىندەگى دىندەر تۇردە شىعارعان. ەرتەگى ولەڭدەردى قازاقتىڭ ەرتەگى جىرلارىنىڭ تۇرىنە سالىپ، قازاق تىلىنە اۋدارۋلارى ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭ ارقىلى ءبىلدىرۋ ماقساتپەن ىستەلگەن ءىس، بىراق قوجالار، نوعاي مولدالار كوبىنەسە اقىن بولماعاندىقتان، قازاقتىڭ ەرتەگى جىرلارىنداي كەلىستىرىپ، مۇڭدى، زارلى، ادەمى قىلىپ شىعارا الماعان. شىعارمالارىنىڭ سوزىمەن مازدەمەي، ەرتەگىنىڭ جاڭالىعىمەن، اڭگىمەسىنىڭ قيسىنىمەن قىزىقتىرىپ، تامۇقتىڭ ازابىمەن قورقىتىپ، جۇماقتىڭ راقاتىنان ۇمىتتەندىرىپ، ءدىن ارقىلى تىڭداۋلى قىلعان. قوجالاردىڭ، مولدالاردىڭ ىشىنەن شورتانباي، اقمولدا سياقتى اقىندار شىققاننان كەيىن، جازبا سوزدەرى بەرتىن كەلە دامدىلەنگەن، بىراق قايسىسىندا دا بولسا، بەلگىلى باعىت بولماعان. شىعارعان سوزدەرى، باعىت جاعىنان قاراعاندا، اداسقان ادامنىڭ ءىزى سياقتى، ءبارىنىڭ دە اداسپايتىن جالعىز جولى – دۇنيەگە قىزىقپاي، اقىرەتكە ازىق جي دەۋ، عۇشىر، زەكەت، ءپىتىر، ساداقا بەرۋ، جانازاعا مال بايلاۋ، ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، قاجىعا بارۋ جاعىنان اقىل ايتۋ باعىتتارى ءبارىنىڭ دە بىردەي. بۇل جاعىنان ۇلاقبايدى، باسقا جاعىنان ىزدەرى بىلعالاق-شىلعالاق، ادام ءبىلىپ بولار ەمەس. دومبىرا تارتۋ، ءان سالۋ، ولەڭ ايتۋ سياقتى حالىقتىڭ ۇيرەنشىكتى زاۋىقتارىنا دەيىن كۇنا دەپ، تىيعىسى كەلگەن.
بىراق ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا قالىپتانعان قازاق شاريعاتتىڭ تار تۇساۋىنا ۇيرەنە الماعان. شىداتپاي ءۇزىپ، ءوز جونىمەن جۇرە بەرگەن، سوندىقتان جازۋ ادەبيەتپەن قاتار، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى جوعالماستان، تۇگەل كۇيىندە ساقتالعان.
مولدالاردان شىققان جازۋ ادەبيەت دىنگە قىزمەت قىلسا دا، تىلگە قىزمەت قىلماعان. ءتىلدى ۇستارتۋ، ادەبيەتتى كۇشەيتۋ، كوركەيتۋ ورنىنا، ءتىلدى بۇزعان، ازدىرعان. قازاقتىڭ تۇتىنعان تىلىمەن جازباي، شىعارۋشىلار: «كىتابي ءتىل»، «ادەبي ءتىل» دەپ، نوعاي تىلىمەن ياكي سارت تىلىمەن جازعان. قازاقتىڭ تىلىندە باسىلعان بۇرىنعى شىعارمالاردى الىپ قاراساق، قازاق ءتىلى بولماي، قازاق پەن نوعاي ءتىلىنىڭ ارالاسقان قويىرتپاعى بولىپ شىعادى. ول قويىرتپاق ءتىل قوجالار، مولدالار شىعارعان سوزدەردە عانا ەمەس، قازاق مولدالارىنىڭ شىعارعان سوزدەرىندە دە بار. بۇل كەمشىلىك ەگەر دە باسپا كىتاپتار جۇزىندە عانا بولسا، باستىرعان نوعايلار بۇزدى دەر ەدىك. ولاي ەمەس، جازۋ سولاي ەكەندىگىن قازاق مولدالارىنىڭ ءوز قولىمەن جازعان جازۋلارى كورسەتەدى. ادەبيەتتى مولدالار ءدىن بەسىگىنە بولەپ، تاڭىپ تاستاعان سەبەپتى ادەبيەت كوپكە دەيىن وڭدەپ وسە الماي، مەشەل بولىپ، اياعىن باسا الماي جاتقان. سول كۇيىندە تۇرعاندا ورىس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى كەلىپ كيلىگەدى. «قازاق ءدىنى شىنىعىپ جەتپەگەن شالا مۇسىلمان حالىق، مۇنى مۇسىلمان دىنىنەن حريستيان دىنىنە اۋدارىپ جىبەرۋ وڭاي» دەگەن پىكىرمەن، ورىس ۇكىمەتى قازاق پەن نوعاي اراسىنا جىك سالىپ، ەكەۋىن ايىرعىسى كەلەدى. ونىڭ ءۇشىن قازاق بايلارى نوعايشا وقىماي، ورىسشا وقيتىن بولارلىق ساياسات جۇرگىزەدى. قازاق بالالارى ءۇشىن شكول اشادى، نوعايعا قازاقتىڭ جازۋ جاعىنان سورپاسى قوسىلماس ءۇشىن اراب ءارپىن قالدىرىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى ورىس ارپىمەن باسادى. ورىس وزىنە تارتىپ، نوعاي وزىنە تارتىپ، ەكەۋى ەكى جاققا سۇيرەپ جۇرگەندە، قازاق ورىس ادەبيەتى ارقىلى ەۆروپا جۇرتتارىنىڭ ادەبيەتتەرىمەن تانىسادى.
بۇرىن قازاقتا جوق سوزدەردىڭ تۇرلەرى شىعا باستايدى. ءدىن كۇشىمەن ەمەس، ءتىل كۇشىمەن ءوزىن تىڭدايتىن سوزدەر شىعا باستايدى. باستاپقى جازبا ادەبيەتتىڭ باس ماقساتى – ءدىندى جايۋ، ءدىندى كۇشەيتۋ بولسا، سوڭعى ادەبيەتتىڭ باس ماقساتى – ءتىلدى ۇستارتۋ، ادەبيەتتى كۇشەيتۋ، كوركەيتۋ بولادى. ءسۇيتىپ، جازبا ادەبيەتتىڭ ءوزى ەكى داۋىرگە بولىنەدى: 1) ءدىندار ءداۋىر، 2) ءدىلمار ءداۋىر. ءدىندار – ءدىنشىل دەگەن ماعىنادا، ءدىلمار – تىلشەڭ دەگەن ماعىناداعى سوزدەر.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ءدىندار ءداۋىرى دە، ءدىلمار ءداۋىرى دە حالىق ادەبيەتىن دامىتىپ، كۇشەيتۋدەن تۋعان داۋىرلەر ەمەس، باسقا جۇرتتاردىڭ ادەبيەتىنىڭ اسەرىنەن تۋعان داۋىرلەر. ءدىندار ءداۋىر ادەبيەتىمىزگە اراب، پارسى ادەبيەتىنەن ۇلگى الىپ، سولارعا ەلىكتەگەننەن پايدا بولعان. ءدىلمار ءداۋىر ورىس ادەبيەتىنەن ونەگە كورىپ، ۇلگى الىپ، سوعان ەلىكتەۋدەن پايدا بولىپ وتىر. مۇنداي ءبىر جۇرت ەكىنشى جۇرتتان ادەبيەت جۇزىندە ۇلگى الۋ جالعىز بىزدە عانا بولعان ءىس ەمەس، بارشا جۇرتتىڭ باسىندا بولعان ءىس. وسى كۇنگى ادەبيەتتىڭ ءتۇپ ۇلگىسى گرەك جۇرتىنان الىنعان. گرەك ادەبيەتىنەن ۇلگىنى رۋم العان، ەۆروپاداعى باسقا جۇرتتار العان. ءبىزدىڭ ورىس تا ادەبيەت ۇلگىسىن ەۆروپادان الىپ وتىر، ءبىز ورىستان الىپ وتىرمىز...
ءدىندار ءداۋىرى
ءدىندار ءداۋىر اۋىز ادەبيەت تۇرىنە ءتۇر قوسىپ جارىتقان جوق. انايى ادەبيەتتەگى شىعارمالاردىڭ تۇرلەرىنەن دىنشىلدىگىمەن ايىرىلماسا، ايرىقشا ءتۇر-تۇرپاتىمەن ايىرىلا قويمايدى. ءدىندار جاعىنىڭ باسىمدىعىمەن ايىرىلاتىن تۇرلەرى مىناۋ:
قيسسا، حيكايات، مىسال، ناسيحات (ۇگىت), ءمىناجات، ماقتاۋ، داتتاۋ، ايتىس، تولعاۋ، تەرمە. بۇلاردىڭ ارقايسىسىن قىسقاشا بايانداپ، مىسال كەلتىرىپ، سىر-سيپاتىن كورسەتىپ وتەيىك.
1. قيسسا – ولەڭمەن جازىلعان، كوبىنەسە ءدىندار اڭگىمەلەر. بۇل اڭگىمەلەر قازاق تۇرمىسىنان الىنعان سوزدەر ەمەس، باسقا جۇرتتاردىڭ ەرتەكتەرى. مازمۇنىنا قاراعاندا قيسسا ەكى ءتۇرلى:
ا) ءدىندى قاسيەتتەۋ ءۇشىن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ارتىقتىعىن، اسىلدىعىن حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلىنە قوندىرۋ ماقساتىمەن شىعارعان قيسسالار. بۇلار كاپىرلەرمەن سوعىسقاندا قۇداي قولداپ، مۇسىلماننىڭ جەڭگەندەرىن، كاپىرلەردىڭ دىنگە ەنگەندىگىن سويلەپ وتەدى.
ءا) شاريعات بۇيرىقتارىن ورنىنا كەلتىرمەگەن ادامداردىڭ ومىرىنەن دە مىسال كەلتىرىپ، كەلتىرگەنگە نە بولعانىن، كەلتىرمەگەنگە نە بولعانىن كورسەتىپ، ەلگە شاريعات بۇيرىعىن ىستەۋ ماقساتپەن شىعارعان قيسسالار. مۇنداي قيسسالاردى ولەڭشىلىكتى تىلەنشىلىككە اينالدىرىپ جىبەرگەن اقىندار، جىرشىلار سياقتى اللانى ازىققا، تاماققا اينالدىرىپ جىبەرگەن مولدالار شىعارعان: زەكەت، عۇشىر، ءپىتىر، بەديە سياقتى نارسەلەردىڭ بەرىلەتىن ورنىن ايتپايدى، بەرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ زارلايدى (بەرسە، كىمگە بەرەتىنىن ايتۋشىلار ءوزى بىلەدى).
باستاپقى ءتۇرلى قيسسالار «زارقۇم»، «سال-سال»، «سەيفۋل مالىك» سياقتى ۇزاق كەلەدى. سوڭعى ءتۇرلى قيسسالار «مۇسا مەن قارىنباي»، «جۇم-جۇما» سياقتى قىسقا كەلەدى. ۇزاق قيسسالاردىڭ مازمۇنىن ايتىپ، مىسال ءۇشىن كورسەتۋگە كوپ ورىن الادى، سوندىقتان قىسقا قيسسالاردىڭ ءبىرىنىڭ مازمۇنىمەن عانا تانىستىرىپ وتەيىك.
ماسەلەن، «مۇسا مەن قارىنباي» قيسساسىن الايىق. شىعارۋشى جۇسىپبەك ءشايحىىسلامۇلى. بۇل قيسسا نە ماقساتپەن جازىلعانى قيسسانىڭ مازمۇنىنان، جازۋشىنىڭ باستاۋ ءسوزى مەن اياقتاۋ سوزىنەن دە كورىنىپ تۇر. باستاماسىنداعى ءسوزدىڭ تۇرلەرى مىناۋ:
جاراندار، بۇل سوزىمە قۇلاعىڭ سال:
اۋزىمنان شىققان ءسوزىم شەكەر مەن بال.
ءوزىم بىلگەن كىتاپتان وقىپ كوردىم،
جاراندار، ارام دەيدى زەكەتسىز مال.
مالايى قۇدىرەتى كوپ پارۋاردىگەر،
قۇدايعا جاقسى پەندە قۇلدىق قىلار.
مالىڭنان قايىر، زەكەت بەرمەي وتسەڭ،
اقىرەتتە قارنىڭنان تاس شىعارار.
قيسسانىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناۋ: قارىنبايعا زەكەت بەرگىز دەپ قۇدايدان مۇساعا ءامىر كەلەدى. مۇسا قارىنبايعا بارادى. قارىن مالى ءسوزسىز كوپ بولا تۇرىپ، مۇساعا مال سويۋعا قيماي، مىسىق سويىپ، الدىنا اكەلىپ قويادى.
مۇسا «مىش-مىش» دەگەندە، تاباقتاعى ەت مىسىق بولىپ تۇرا كەلەدى. قارىنعا قاتتى اشۋلانادى، بىراق «مالىڭنان زەكەت بەرسەڭ، مىسىق سويعان كۇناڭدى كەشەمىن»،– دەيدى. قارىن:
«ساعان زەكەت بەرەتىن قولايلى مالىم جوق»،– دەيدى. «زەكەت بەرمەسەڭ، جەر جۇتسىن!»،– دەپ، اقىرىندا پەرىشتەلەر كەلىپ، جەر كىندىگىن تارتادى. جەر تارتىپ، قارىن بەلۋارىنان كىرەدى. مۇسا قولىنان ۇستاپ تۇرىپ: «زەكەت بەرەسىڭ بە؟»،– دەپ سۇرايدى. قارىن: «ولتىرسەڭ دە بەرمەيمىن»،– دەيدى. مۇسا: «تارت تاعى!» – دەپ ءامىر ەتكەندە، قارىن جەرگە يەگىنەن ەنەدى. «زەكەت بەرمەسەڭ، قۇداي ءجۇزىن كورمەيسىڭ، مالىڭ شايان بولىپ شىعادى. جاھاننام تۇبىنە كەتەسىڭ»،– دەپ مۇسا ۇگىتتەسە دە، قارىن بولمايدى. «ولتىرسەڭ ولتىرە بەر، بىراق مال بەر دەگەن ءسوزدى اۋزىڭا الما!»،– دەيدى. مۇسا: «ءوز وبالىڭ وزىڭە، بار!» دەگەندە، قارىندى مال-مۇلكىمەن جەر تارتادى. سول كۇيى مال-مۇلكىمەن ءالى كۇنگە دەيىن قارىن جەرگە جۇتىلۋمەن بارادى دەيدى. قيسسانىڭ اياعىندا جازۋشى بىلاي دەپ تاعى ۇگىتتەيدى:
ءاي، مۇسىلمان جاراندار،
مالىڭنان زەكەت بەرىڭىز!
بىرلىگىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز!
حاق جولىمەن ءجۇرىڭىز!
پاك بولادى ءدىنىڭىز.
بۇ دۇنيەنىڭ، جاراندار،
ساعاتىنداي بولمايدى
اقىرەتتە كۇنىڭىز.
ءاي، جاماعاتتار، جاراندار!
سوزىمە قۇلاق سالىڭىز!
جاقسىدان عيبرات الىڭىز!
ارام بولار، جاراندار،
زەكەتسىز جيعان مالىڭىز.
شاريعاتتان ءسوز ايتقان
مولدانىڭ ءتىلىن الىڭىز!
قۇداي بەرگەن تاۋسىلماس،
ولشەپ بەرگەن ءدامىڭىز.
......................................
بۇل سياقتى سوزدەردىڭ ماقساتى ايقىن بولعاندىقتان، كوپ ءسوز قىلۋدىڭ قاجەتى جوق. مولدالارعا پايداسى كوپ، ۇيتكەنى زەكەت بەرسە، مولداعا بەرەتىنى ءمالىم. جۇرتقا كەلتىرەتىن زيانى كوپ، اسىرەسە تىلگە كەلتىرەتىن زيانى ەسەپسىز...
دايىنداعان ەسەن تەمىرۇلى
