Jazu ädebiet dep jazylǧan şyǧarmalardy aitamyz. Jazylǧan şyǧarmalar qazaqqa jazu tarai bastaǧannan berı qarai şyqqan sözder. Qazaqqa jazu dınmen bırge kelgen. Qazaq ışınde moldalyq qylyp dın üiretuşıler, bala oqytuşy qojalar, noǧai moldalar bolǧan sebeptı jazba sözdı şyǧaruşylar da bastapqy uaqytta solar bolǧan. Qazaq ışınde olar köp tūryp, qazaqtyŋ tılın, mınezın jaqsy bılgen. Qazaqtyŋ öleŋdı sözdı süietın mınezın bılıp, dındı halyqqa moldalar öleŋmen üiretken. Şarttaryn, şariǧat būiryqtaryn öleŋdı hikaia, öleŋdı äŋgıme türınde aityp, halyqtyŋ qūlaǧyna sıŋırıp, köŋılderıne qondyrǧan, basqa mūsylmandardyŋ tılındegı dınder türde şyǧarǧan. Ertegı öleŋderdı qazaqtyŋ ertegı jyrlarynyŋ türıne salyp, qazaq tılıne audarulary dın şarttaryn, şariǧat būiryqtaryn öleŋ arqyly bıldıru maqsatpen ıstelgen ıs, bıraq qojalar, noǧai moldalar köbınese aqyn bolmaǧandyqtan, qazaqtyŋ ertegı jyrlaryndai kelıstırıp, mūŋdy, zarly, ädemı qylyp şyǧara almaǧan. Şyǧarmalarynyŋ sözımen mäzdemei, ertegınıŋ jaŋalyǧymen, äŋgımesınıŋ qisynymen qyzyqtyryp, tamūqtyŋ azabymen qorqytyp, jūmaqtyŋ raqatynan ümıttendırıp, dın arqyly tyŋdauly qylǧan. Qojalardyŋ, moldalardyŋ ışınen Şortanbai, Aqmolda siiaqty aqyndar şyqqannan keiın, jazba sözderı bertın kele dämdılengen, bıraq qaisysynda da bolsa, belgılı baǧyt bolmaǧan. Şyǧarǧan sözderı, baǧyt jaǧynan qaraǧanda, adasqan adamnyŋ ızı siiaqty, bärınıŋ de adaspaityn jalǧyz joly – düniege qyzyqpai, aqyretke azyq ji deu, ǧūşyr, zeket, pıtır, sadaqa beru, janazaǧa mal bailau, namaz oqu, oraza ūstau, qajyǧa baru jaǧynan aqyl aitu baǧyttary bärınıŋ de bırdei. Būl jaǧynan ūlaqbaidy, basqa jaǧynan ızderı bylǧalaq-şylǧalaq, adam bılıp bolar emes. Dombyra tartu, än salu, öleŋ aitu siiaqty halyqtyŋ üirenşıktı zauyqtaryna deiın künä dep, tyiǧysy kelgen.
Bıraq ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa qalyptanǧan qazaq şariǧattyŋ tar tūsauyna üirene almaǧan. Şydatpai üzıp, öz jönımen jüre bergen, sondyqtan jazu ädebietpen qatar, qazaqtyŋ auyz ädebietı joǧalmastan, tügel küiınde saqtalǧan.
Moldalardan şyqqan jazu ädebiet dınge qyzmet qylsa da, tılge qyzmet qylmaǧan. Tıldı ūstartu, ädebiettı küşeitu, körkeitu ornyna, tıldı būzǧan, azdyrǧan. Qazaqtyŋ tūtynǧan tılımen jazbai, şyǧaruşylar: «Kıtabi tıl», «Ädebi tıl» dep, noǧai tılımen iaki sart tılımen jazǧan. Qazaqtyŋ tılınde basylǧan būrynǧy şyǧarmalardy alyp qarasaq, qazaq tılı bolmai, qazaq pen noǧai tılınıŋ aralasqan qoiyrtpaǧy bolyp şyǧady. Ol qoiyrtpaq tıl qojalar, moldalar şyǧarǧan sözderde ǧana emes, qazaq moldalarynyŋ şyǧarǧan sözderınde de bar. Būl kemşılık eger de baspa kıtaptar jüzınde ǧana bolsa, bastyrǧan noǧailar būzdy der edık. Olai emes, jazu solai ekendıgın qazaq moldalarynyŋ öz qolymen jazǧan jazulary körsetedı. Ädebiettı moldalar dın besıgıne bölep, taŋyp tastaǧan sebeptı ädebiet köpke deiın öŋdep öse almai, meşel bolyp, aiaǧyn basa almai jatqan. Sol küiınde tūrǧanda orys ükımetınıŋ saiasaty kelıp kilıgedı. «Qazaq dını şynyǧyp jetpegen şala mūsylman halyq, mūny mūsylman dınınen hristian dınıne audaryp jıberu oŋai» degen pıkırmen, orys ükımetı qazaq pen noǧai arasyna jık salyp, ekeuın aiyrǧysy keledı. Onyŋ üşın qazaq bailary noǧaişa oqymai, orysşa oqityn bolarlyq saiasat jürgızedı. Qazaq balalary üşın şkol aşady, noǧaiǧa qazaqtyŋ jazu jaǧynan sorpasy qosylmas üşın arab ärpın qaldyryp, qazaq tılındegı kıtaptardy orys ärpımen basady. Orys özıne tartyp, noǧai özıne tartyp, ekeuı ekı jaqqa süirep jürgende, qazaq orys ädebietı arqyly Evropa jūrttarynyŋ ädebietterımen tanysady.
Būryn qazaqta joq sözderdıŋ türlerı şyǧa bastaidy. Dın küşımen emes, tıl küşımen özın tyŋdaityn sözder şyǧa bastaidy. Bastapqy jazba ädebiettıŋ bas maqsaty – dındı jaiu, dındı küşeitu bolsa, soŋǧy ädebiettıŋ bas maqsaty – tıldı ūstartu, ädebiettı küşeitu, körkeitu bolady. Süitıp, jazba ädebiettıŋ özı ekı däuırge bölınedı: 1) dındar däuır, 2) dılmar däuır. Dındar – dınşıl degen maǧynada, dılmar – tılşeŋ degen maǧynadaǧy sözder.
Qazaq ädebietınıŋ dındar däuırı de, dılmar däuırı de halyq ädebietın damytyp, küşeituden tuǧan däuırler emes, basqa jūrttardyŋ ädebietınıŋ äserınen tuǧan däuırler. Dındar däuır ädebietımızge arab, parsy ädebietınen ülgı alyp, solarǧa elıktegennen paida bolǧan. Dılmar däuır orys ädebietınen önege körıp, ülgı alyp, soǧan elıkteuden paida bolyp otyr. Mūndai bır jūrt ekınşı jūrttan ädebiet jüzınde ülgı alu jalǧyz bızde ǧana bolǧan ıs emes, barşa jūrttyŋ basynda bolǧan ıs. Osy küngı ädebiettıŋ tüp ülgısı grek jūrtynan alynǧan. Grek ädebietınen ülgını Rum alǧan, Evropadaǧy basqa jūrttar alǧan. Bızdıŋ orys ta ädebiet ülgısın Evropadan alyp otyr, bız orystan alyp otyrmyz...
Dındar däuırı
Dındar däuır auyz ädebiet türıne tür qosyp jarytqan joq. Anaiy ädebiettegı şyǧarmalardyŋ türlerınen dınşıldıgımen aiyrylmasa, airyqşa tür-tūrpatymen aiyryla qoimaidy. Dındar jaǧynyŋ basymdyǧymen aiyrylatyn türlerı mynau:
qissa, hikaiat, mysal, nasihat (ügıt), mınäjat, maqtau, dattau, aitys, tolǧau, terme. Būlardyŋ ärqaisysyn qysqaşa baiandap, mysal keltırıp, syr-sipatyn körsetıp öteiık.
1. Qissa – öleŋmen jazylǧan, köbınese dındar äŋgımeler. Būl äŋgımeler qazaq tūrmysynan alynǧan sözder emes, basqa jūrttardyŋ ertekterı. Mazmūnyna qaraǧanda qissa ekı türlı:
a) Dındı qasietteu üşın mūsylman dınınıŋ artyqtyǧyn, asyldyǧyn halyqtyŋ qūlaǧyna sıŋırıp, köŋılıne qondyru maqsatymen şyǧarǧan qissalar. Būlar käpırlermen soǧysqanda qūdai qoldap, mūsylmannyŋ jeŋgenderın, käpırlerdıŋ dınge engendıgın söilep ötedı.
ä) Şariǧat būiryqtaryn ornyna keltırmegen adamdardyŋ ömırınen de mysal keltırıp, keltırgenge ne bolǧanyn, keltırmegenge ne bolǧanyn körsetıp, elge şariǧat būiryǧyn ısteu maqsatpen şyǧarǧan qissalar. Mūndai qissalardy öleŋşılıktı tılenşılıkke ainaldyryp jıbergen aqyndar, jyrşylar siiaqty Allany azyqqa, tamaqqa ainaldyryp jıbergen moldalar şyǧarǧan: zeket, ǧūşyr, pıtır, bedie siiaqty närselerdıŋ berıletın ornyn aitpaidy, beru kerektıgın aityp zarlaidy (berse, kımge beretının aituşylar özı bıledı).
Bastapqy türlı qissalar «Zarqūm», «Sal-sal», «Seiful Mälık» siiaqty ūzaq keledı. Soŋǧy türlı qissalar «Mūsa men Qarynbai», «Jūm-Jūma» siiaqty qysqa keledı. Ūzaq qissalardyŋ mazmūnyn aityp, mysal üşın körsetuge köp oryn alady, sondyqtan qysqa qissalardyŋ bırınıŋ mazmūnymen ǧana tanystyryp öteiık.
Mäselen, «Mūsa men Qarynbai» qissasyn alaiyq. Şyǧaruşy Jüsıpbek Şaihyıslämūly. Būl qissa ne maqsatpen jazylǧany qissanyŋ mazmūnynan, jazuşynyŋ bastau sözı men aiaqtau sözınen de körınıp tūr. Bastamasyndaǧy sözdıŋ türlerı mynau:
Jarandar, būl sözıme qūlaǧyŋ sal:
Auzymnan şyqqan sözım şeker men bal.
Özım bılgen kıtaptan oqyp kördım,
Jarandar, aram deidı zeketsız mal.
Malaiy qūdıretı köp paruardıger,
Qūdaiǧa jaqsy pende qūldyq qylar.
Malyŋnan qaiyr, zeket bermei ötseŋ,
Aqyrette qarnyŋnan tas şyǧarar.
Qissanyŋ qysqaşa mazmūny mynau: Qarynbaiǧa zeket bergız dep Qūdaidan Mūsaǧa ämır keledı. Mūsa Qarynbaiǧa barady. Qaryn maly sözsız köp bola tūryp, Mūsaǧa mal soiuǧa qimai, mysyq soiyp, aldyna äkelıp qoiady.
Mūsa «myş-myş» degende, tabaqtaǧy et mysyq bolyp tūra keledı. Qarynǧa qatty aşulanady, bıraq «malyŋnan zeket berseŋ, mysyq soiǧan künäŋdı keşemın»,– deidı. Qaryn:
«Saǧan zeket beretın qolaily malym joq»,– deidı. «Zeket bermeseŋ, jer jūtsyn!»,– dep, aqyrynda perışteler kelıp, jer kındıgın tartady. Jer tartyp, Qaryn beluarynan kıredı. Mūsa qolynan ūstap tūryp: «Zeket beresıŋ be?»,– dep sūraidy. Qaryn: «Öltırseŋ de bermeimın»,– deidı. Mūsa: «Tart taǧy!» – dep ämır etkende, Qaryn jerge iegınen enedı. «Zeket bermeseŋ, Qūdai jüzın körmeisıŋ, malyŋ şaian bolyp şyǧady. Jahannam tübıne ketesıŋ»,– dep Mūsa ügıttese de, Qaryn bolmaidy. «Öltırseŋ öltıre ber, bıraq mal ber degen sözdı auzyŋa alma!»,– deidı. Mūsa: «Öz obalyŋ özıŋe, bar!» degende, Qaryndy mal-mülkımen jer tartady. Sol küiı mal-mülkımen älı künge deiın Qaryn jerge jūtylumen barady deidı. Qissanyŋ aiaǧynda jazuşy bylai dep taǧy ügıtteidı:
Äi, mūsylman jarandar,
Malyŋnan zeket berıŋız!
Bırlıgın haqtyŋ bılıŋız!
Haq jolymen jürıŋız!
Päk bolady dınıŋız.
Bū dünienıŋ, jarandar,
Saǧatyndai bolmaidy
Aqyrette künıŋız.
Äi, jamaǧattar, jarandar!
Sözıme qūlaq salyŋyz!
Jaqsydan ǧibrat alyŋyz!
Aram bolar, jarandar,
Zeketsız jiǧan malyŋyz.
Şariǧattan söz aitqan
Moldanyŋ tılın alyŋyz!
Qūdai bergen tausylmas,
Ölşep bergen dämıŋız.
......................................
Būl siiaqty sözderdıŋ maqsaty aiqyn bolǧandyqtan, köp söz qyludyŋ qajetı joq. Moldalarǧa paidasy köp, üitkenı zeket berse, moldaǧa beretını mälım. Jūrtqa keltıretın ziiany köp, äsırese tılge keltıretın ziiany esepsız...
Moldalardan şyqqan jazu ädebiet dınge qyzmet qylsa da, tılge qyzmet qylmaǧan. Tıldı ūstartu, ädebiettı küşeitu, körkeitu ornyna, tıldı būzǧan, azdyrǧan. Qazaqtyŋ tūtynǧan tılımen jazbai, şyǧaruşylar: «Kıtabi tıl», «Ädebi tıl» dep, noǧai tılımen iaki sart tılımen jazǧan. Qazaqtyŋ tılınde basylǧan būrynǧy şyǧarmalardy alyp qarasaq, qazaq tılı bolmai, qazaq pen noǧai tılınıŋ aralasqan qoiyrtpaǧy bolyp şyǧady. Ol qoiyrtpaq tıl qojalar, moldalar şyǧarǧan sözderde ǧana emes, qazaq moldalarynyŋ şyǧarǧan sözderınde de bar. Būl kemşılık eger de baspa kıtaptar jüzınde ǧana bolsa, bastyrǧan noǧailar būzdy der edık. Olai emes, jazu solai ekendıgın qazaq moldalarynyŋ öz qolymen jazǧan jazulary körsetedı. Ädebiettı moldalar dın besıgıne bölep, taŋyp tastaǧan sebeptı ädebiet köpke deiın öŋdep öse almai, meşel bolyp, aiaǧyn basa almai jatqan. Sol küiınde tūrǧanda orys ükımetınıŋ saiasaty kelıp kilıgedı. «Qazaq dını şynyǧyp jetpegen şala mūsylman halyq, mūny mūsylman dınınen hristian dınıne audaryp jıberu oŋai» degen pıkırmen, orys ükımetı qazaq pen noǧai arasyna jık salyp, ekeuın aiyrǧysy keledı. Onyŋ üşın qazaq bailary noǧaişa oqymai, orysşa oqityn bolarlyq saiasat jürgızedı. Qazaq balalary üşın şkol aşady, noǧaiǧa qazaqtyŋ jazu jaǧynan sorpasy qosylmas üşın arab ärpın qaldyryp, qazaq tılındegı kıtaptardy orys ärpımen basady. Orys özıne tartyp, noǧai özıne tartyp, ekeuı ekı jaqqa süirep jürgende, qazaq orys ädebietı arqyly Evropa jūrttarynyŋ ädebietterımen tanysady.
Būryn qazaqta joq sözderdıŋ türlerı şyǧa bastaidy. Dın küşımen emes, tıl küşımen özın tyŋdaityn sözder şyǧa bastaidy. Bastapqy jazba ädebiettıŋ bas maqsaty – dındı jaiu, dındı küşeitu bolsa, soŋǧy ädebiettıŋ bas maqsaty – tıldı ūstartu, ädebiettı küşeitu, körkeitu bolady. Süitıp, jazba ädebiettıŋ özı ekı däuırge bölınedı: 1) dındar däuır, 2) dılmar däuır. Dındar – dınşıl degen maǧynada, dılmar – tılşeŋ degen maǧynadaǧy sözder.
Qazaq ädebietınıŋ dındar däuırı de, dılmar däuırı de halyq ädebietın damytyp, küşeituden tuǧan däuırler emes, basqa jūrttardyŋ ädebietınıŋ äserınen tuǧan däuırler. Dındar däuır ädebietımızge arab, parsy ädebietınen ülgı alyp, solarǧa elıktegennen paida bolǧan. Dılmar däuır orys ädebietınen önege körıp, ülgı alyp, soǧan elıkteuden paida bolyp otyr. Mūndai bır jūrt ekınşı jūrttan ädebiet jüzınde ülgı alu jalǧyz bızde ǧana bolǧan ıs emes, barşa jūrttyŋ basynda bolǧan ıs. Osy küngı ädebiettıŋ tüp ülgısı grek jūrtynan alynǧan. Grek ädebietınen ülgını Rum alǧan, Evropadaǧy basqa jūrttar alǧan. Bızdıŋ orys ta ädebiet ülgısın Evropadan alyp otyr, bız orystan alyp otyrmyz...
Dındar däuırı
Dındar däuır auyz ädebiet türıne tür qosyp jarytqan joq. Anaiy ädebiettegı şyǧarmalardyŋ türlerınen dınşıldıgımen aiyrylmasa, airyqşa tür-tūrpatymen aiyryla qoimaidy. Dındar jaǧynyŋ basymdyǧymen aiyrylatyn türlerı mynau:
qissa, hikaiat, mysal, nasihat (ügıt), mınäjat, maqtau, dattau, aitys, tolǧau, terme. Būlardyŋ ärqaisysyn qysqaşa baiandap, mysal keltırıp, syr-sipatyn körsetıp öteiık.
1. Qissa – öleŋmen jazylǧan, köbınese dındar äŋgımeler. Būl äŋgımeler qazaq tūrmysynan alynǧan sözder emes, basqa jūrttardyŋ ertekterı. Mazmūnyna qaraǧanda qissa ekı türlı:
a) Dındı qasietteu üşın mūsylman dınınıŋ artyqtyǧyn, asyldyǧyn halyqtyŋ qūlaǧyna sıŋırıp, köŋılıne qondyru maqsatymen şyǧarǧan qissalar. Būlar käpırlermen soǧysqanda qūdai qoldap, mūsylmannyŋ jeŋgenderın, käpırlerdıŋ dınge engendıgın söilep ötedı.
ä) Şariǧat būiryqtaryn ornyna keltırmegen adamdardyŋ ömırınen de mysal keltırıp, keltırgenge ne bolǧanyn, keltırmegenge ne bolǧanyn körsetıp, elge şariǧat būiryǧyn ısteu maqsatpen şyǧarǧan qissalar. Mūndai qissalardy öleŋşılıktı tılenşılıkke ainaldyryp jıbergen aqyndar, jyrşylar siiaqty Allany azyqqa, tamaqqa ainaldyryp jıbergen moldalar şyǧarǧan: zeket, ǧūşyr, pıtır, bedie siiaqty närselerdıŋ berıletın ornyn aitpaidy, beru kerektıgın aityp zarlaidy (berse, kımge beretının aituşylar özı bıledı).
Bastapqy türlı qissalar «Zarqūm», «Sal-sal», «Seiful Mälık» siiaqty ūzaq keledı. Soŋǧy türlı qissalar «Mūsa men Qarynbai», «Jūm-Jūma» siiaqty qysqa keledı. Ūzaq qissalardyŋ mazmūnyn aityp, mysal üşın körsetuge köp oryn alady, sondyqtan qysqa qissalardyŋ bırınıŋ mazmūnymen ǧana tanystyryp öteiık.
Mäselen, «Mūsa men Qarynbai» qissasyn alaiyq. Şyǧaruşy Jüsıpbek Şaihyıslämūly. Būl qissa ne maqsatpen jazylǧany qissanyŋ mazmūnynan, jazuşynyŋ bastau sözı men aiaqtau sözınen de körınıp tūr. Bastamasyndaǧy sözdıŋ türlerı mynau:
Jarandar, būl sözıme qūlaǧyŋ sal:
Auzymnan şyqqan sözım şeker men bal.
Özım bılgen kıtaptan oqyp kördım,
Jarandar, aram deidı zeketsız mal.
Malaiy qūdıretı köp paruardıger,
Qūdaiǧa jaqsy pende qūldyq qylar.
Malyŋnan qaiyr, zeket bermei ötseŋ,
Aqyrette qarnyŋnan tas şyǧarar.
Qissanyŋ qysqaşa mazmūny mynau: Qarynbaiǧa zeket bergız dep Qūdaidan Mūsaǧa ämır keledı. Mūsa Qarynbaiǧa barady. Qaryn maly sözsız köp bola tūryp, Mūsaǧa mal soiuǧa qimai, mysyq soiyp, aldyna äkelıp qoiady.
Mūsa «myş-myş» degende, tabaqtaǧy et mysyq bolyp tūra keledı. Qarynǧa qatty aşulanady, bıraq «malyŋnan zeket berseŋ, mysyq soiǧan künäŋdı keşemın»,– deidı. Qaryn:
«Saǧan zeket beretın qolaily malym joq»,– deidı. «Zeket bermeseŋ, jer jūtsyn!»,– dep, aqyrynda perışteler kelıp, jer kındıgın tartady. Jer tartyp, Qaryn beluarynan kıredı. Mūsa qolynan ūstap tūryp: «Zeket beresıŋ be?»,– dep sūraidy. Qaryn: «Öltırseŋ de bermeimın»,– deidı. Mūsa: «Tart taǧy!» – dep ämır etkende, Qaryn jerge iegınen enedı. «Zeket bermeseŋ, Qūdai jüzın körmeisıŋ, malyŋ şaian bolyp şyǧady. Jahannam tübıne ketesıŋ»,– dep Mūsa ügıttese de, Qaryn bolmaidy. «Öltırseŋ öltıre ber, bıraq mal ber degen sözdı auzyŋa alma!»,– deidı. Mūsa: «Öz obalyŋ özıŋe, bar!» degende, Qaryndy mal-mülkımen jer tartady. Sol küiı mal-mülkımen älı künge deiın Qaryn jerge jūtylumen barady deidı. Qissanyŋ aiaǧynda jazuşy bylai dep taǧy ügıtteidı:
Äi, mūsylman jarandar,
Malyŋnan zeket berıŋız!
Bırlıgın haqtyŋ bılıŋız!
Haq jolymen jürıŋız!
Päk bolady dınıŋız.
Bū dünienıŋ, jarandar,
Saǧatyndai bolmaidy
Aqyrette künıŋız.
Äi, jamaǧattar, jarandar!
Sözıme qūlaq salyŋyz!
Jaqsydan ǧibrat alyŋyz!
Aram bolar, jarandar,
Zeketsız jiǧan malyŋyz.
Şariǧattan söz aitqan
Moldanyŋ tılın alyŋyz!
Qūdai bergen tausylmas,
Ölşep bergen dämıŋız.
......................................
Būl siiaqty sözderdıŋ maqsaty aiqyn bolǧandyqtan, köp söz qyludyŋ qajetı joq. Moldalarǧa paidasy köp, üitkenı zeket berse, moldaǧa beretını mälım. Jūrtqa keltıretın ziiany köp, äsırese tılge keltıretın ziiany esepsız...
Daiyndaǧan Esen TEMIRŪLY
