(دۇرىس تاماقتانۋ جونىندەگى كلاسسيكالىق ەڭبەك)
كولين كەمپبەلل جانە توماس كەمپبەلل «قىتايداعى زەرتتەۋ» كىتابى تۇڭعىش رەت 2005 جىلى جارىق كورگەن بويدا وقىرماندار نازارىنا ىلىكتى. سودان 12 جىل وتكەندە تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلىپ شىقتى.
بۇل ەڭبەكتە حح عاسىردىڭ اياعى – ءححى عاسىردىڭ باسىندا قىتاي ەلىندەگى 65 اۋىلدىق وكرۋگتە جۇرگىزىلگەن اسا اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى باياندالادى. وكسفورد جانە كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن قىتايلىق ماماندار بىرلەسە وتىرىپ اتقارعان عىلىمي جۇمىستار بارىسىندا تاماقتانۋدىڭ سيپاتى، ءومىر سالتى جانە سوزىلمالى اۋرۋلاردان كوز جۇمۋ ءتارىزدى ماعلۇماتتار بارىنشا اشىپ كورسەتىلدى. كىتاپ اۆتورلارى دامىعان ەلدەردەگى مەديتسينانىڭ جاعدايى تۋرالى پىكىرلەرىن ايتىپ، دۇرىس تاماقتانۋعا قاتىستى پايدالى كەڭەستەرىن ۇسىنادى.
دەنساۋلىعىم مىقتى بولسىن دەسەڭىز،
ەتتى از جەڭىز
تاماقتانۋ مەن دەنساۋلىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىس وسى كىتاپتا ايتىلعان جوبا بارىسىندا بارىنشا تەرەڭ زەرتتەلدى. الەمدىك دەڭگەيدە العاندا مۇنداي اۋقىمدى عىلىمي شارانىڭ بۇرىن-سوڭدى جۇرگىزىلمەگەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. اتالمىش زەرتتەۋ جۇمىستارى قىتاي جانە تايۆان ەلدەرىندەگى 170 قالانى قامتىدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماعىنا بايلانىستى تۋىنداۋى مۇمكىن اۋرۋلاردىڭ نەگىزگى فاكتورلارى انىقتالدى.
قىتايداعى الدىن الۋ مەديتسيناسىنىڭ اكادەمياسى، وكسفورد جانە كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتتەرى بىرلەسە وتىرىپ ۇيىمداستىرعان بۇل جوبانىڭ مەرزىمى 20 جىلداي ۋاقىتقا سوزىلدى.
اكەلى-بالالى كەمپبەللدەر وسى كىتاپتى دايىنداۋ بارىسىندا ءبىر عانا زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن شەكتەلىپ قالمادى. ولار باسقا عالىمدار جۇرگىزگەن تاماقتانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى زەرتحانالىق سىناق ناتيجەلەرى مەن سولاردىڭ قورىتىندى پىكىرلەرىن قوسىمشا ماتەريال رەتىندە پايدالاندى. وسىنداي ىرگەلى ىزدەنىستەردىڭ ارقاسىندا تاماقتانۋ ادەتى مەن ءارتۇرلى اۋرۋلار اراسىنداعى بايلانىستارعا قاتىستى 8000-نان اسا ستاتيستيكالىق دەرەكتەر انىقتالدى.
اۆتورلار وراسان كولەمدەگى ناقتى مالىمەتتەردى [1] جيناقتاي كەلە، كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاماقتىڭ قۇرامىنان جانۋارلاردىڭ اقۋىزى (مال ەتى، قۇس ەتى، جۇمىرتقا، ىرىمشىك، ءسۇت جانە باسقالارى) مەن قايتا وڭدەلگەن ونىمدەردى ايتارلىقتاي قىسقارتۋ كوپتەگەن سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الادى دەگەندى ايتىپ، تۇبەگەيلى تۇجىرىم[2] جاسادى. بۇل كىتاپتىڭ باستى يدەياسى مىنە – وسى.
«ءسىزدىڭ بويىڭىزداعى سىرقاتىڭىز كۇندەلىكتى جەيتىن تاماعىڭىزبەن تىكەلەي بايلانىستى. ەسىڭىزدە بولسىن، تاماق ءتيىمدى ءدارى [3] دە بولا الادى. سوندىقتان تەك پايدالى تاعامداردى جەۋگە تىرىسىڭىز. پايدالى تاعام دەگەنىمىز – وسىمدىكتەردەن جاسالاتىن تاعامدار. سوندا ءسىز ءوزىڭىزدى كوپتەگەن اۋىر دەرتتەردەن ء(بىرىنشى كەزەكتە ونكولوگيا جانە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى) ساقتاپ قالاسىز جانە بويىڭىزدا بار سىرقاتتاردان ەمدەلەسىز. ونداي تاعامدار ءسىزدى جاسارتىپ كورسەتەدى، ارتىق سالماقتان ارىلاسىز، قانداعى حولەستەرين جانە قانت مولشەرى تومەندەيدى، سونىمەن قاتار ءومىر جاسىڭىز ۇزارادى. ويتكەنى وسىمدىكتەن دايىندالاتىن ونىمدەردىڭ قۇرامىندا اعزانىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى بيوحيميالىق كومپونەنتتەردىڭ ءبارى بولادى»، – دەيدى اۆتورلار.
مىنە، وسىنداي ەرەكشەلىگىنە قاراپ بۇل كىتاپتى كەيدە «ۆەگانداردىڭ ءىنجىلى» دەپ تە اتايدى. سەبەبى بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورلارى وسىمدىكتەرگە نەگىزدەلگەن ديەتانى تولىعىمەن قولدايدى.
قازاق تىلىندەگى «دەنساۋلىق» كىتابى كوڭىلىڭىزدەن شىقسا، Kaspi gold سىلتەمەسىنە ءوتىپ ساتىپ الۋىڭىزعا بولادى. سىلتەمەسى: https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1
اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە،
اۋىرمايتىن جول ىزدە
قازىر مەديتسينالىق قىزمەت اقىسىنىڭ وتە قىمبات ەكەندىگى بەلگىلى. دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋ داعدىسى وسى جاعىنان العاندا دا كەز كەلگەن ادام ءۇشىن پايدالى. ايتپەسە وسى زامانعى ىلگەرىندى [4] مەديتسينانىڭ ءوزى دە كوپ جاعدايدا دەنساۋلىقتى تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرە المايتىنى جاسىرىن ەمەس. سىرقاتقا شالدىققان ادامدار دارىگەرگە قانشا بارىپ، قىمبات دارىلەرمەن ەمدەلسە دە ۇزاق ۋاقىت بويى ساۋىعا المايدى.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 1970 جىلدان باستاپ، جەر شارىنىڭ باتىس بولىگىندەگى حالىقتاردىڭ دەنساۋلىعى ايتارلىقتاي ناشارلادى. مىسالعا ايتقاندا، 30–39 جاس ارالىعىنداعى ادامداردىڭ سۋسامىر دەرتىنە شالدىعۋ كورسەتكىشى 1990 جىلدارى 70 پايىزعا ءوستى. دەنساۋلىق ساقتاۋ [5] سالاسىنا وراسان قارجى ءبولىنىپ وتىرعان كەزدىڭ وزىندە جالپى جاعدايدىڭ مۇنشالىقتى ناشارلاۋى وكىنىشتى، ارينە.
اۆتورلار وسىعان وراي اقش-تى مىسالعا كەلتىرەدى. مۇندا ءاربىر جان باسىنا شاققاندا[6] دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتى ءۇشىن وراسان قارجى بولىنەدى. الايدا سوعان قاراماستان امەريكالىقتاردىڭ اراسىنداعى سىرقاتتانۋ دەڭگەيى وتە جوعارى. اقش تۇرعىندارىنىڭ 60 پايىزدان اساتىن بولىگى ارتىق سالماقتان [7]، شامامەن 30 پايىزى جۇرەك اۋرۋلارىنان زارداپ شەگەدى. مۇنداعى ءار 11 ادامنىڭ بىرەۋى سۋسامىرمەن اۋىرادى. امەريكالىق ونكولوگيالىق قوعامنىڭ مالىمەتى بويىنشا ەلدەگى ەر ادامداردىڭ 47 پايىزىندا وبىر دەرتىنە شالدىعۋ قاۋپى جوعارى. ال ايەلدەر اراسىندا بۇل كورسەتكىش 35 پايىزدى قۇرايدى.
اقش-تا مەديتسيناعا جۇمسالاتىن قارجى شىعىندارى ۇنەمى ارتىپ كەلەدى. سولاي بولا تۇرسا دا دارىگەرلەردىڭ قاتەلىگى مەن ءدارى-دارمەكتەردىڭ جانە وتا جاساۋدىڭ سالدارىنان مۇندا ءار جىل سايىن شامامەن 225 000 ادام كوز جۇمادى.
كىتاپتا وسى ءتارىزدى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر وتە كوپ. اۆتورلار سول ارقىلى ءدارى-دارمەكتەر مەن حيرۋرگيانىڭ دەنساۋلىققا بايلانىستى تۋىنداعان پروبلەمانى شەشۋدە سەنىمدى ءادىس بولا المايتىنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى.
«كەز كەلگەن دەرتتىڭ سيقىرلى شيپاسى [8], ىشە سالىپ جازىلىپ كەتەتىن عاجايىپ ءدارىسى بولمايدى. ولاي ويلاۋ اعاتتىق. دارىگەرلەر دە ءسىز سياقتى ادامدار. ولار دا قاتەلەسەدى. سوندىقتان ءوز دەنساۋلىعىڭىزدى سولارعا سەنىپ تاپسىرۋ ارقىلى ومىرىڭىزگە قاۋىپ ءتوندىرۋىڭىز مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپاڭىز، – دەيدى اۆتورلار. – اركىمنىڭ ءوز دەنساۋلىعى تەك وزىنە عانا كەرەك. ونى ساقتاۋ دا اركىمنىڭ ءوز مىندەتى. ماسەلەن، قارنىڭىز اشقان ساتتە مايلى ەت كەسەگىنىڭ ورنىنا جەمىس-جيدەك نەمەسە كوكونىس جەۋ ارقىلى ءسىز ءوزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزدى جاقسارتا تۇسەسىز. ءار كەزدە تاماق ىشكەن سايىن وسى ماسەلە ەسىڭىزدە بولسىن! دەنساۋلىق دەگەنىمىز – بۇل اۋىرىپ ەم قابىلداۋ ەمەس، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ»[9].
شامادان اسىپ كەتسە،
جاقسىنىڭ ءوزى جامانعا اينالادى
ادامنىڭ دەنساۋلىعى قانداي ەكەندىگىن كۇندەلىكتى ىشەتىن اسىنا قاراپ تا اڭعارۋعا بولادى. كولين كەمپبەلل ارىپتەستەرىمەن بىرگە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا وسى قاعيدانى باستى نازاردا ۇستادى. ءسويتىپ، بۇرىننان پايدالى سانالاتىن كەيبىر ونىمدەردىڭ شىندىعىندا ونداي ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى.
عالىمدار وسىنداي اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن قىتايدى تاڭدار كەزدە بىرنەشە سەبەپتەرگە [10] سۇيەندى. ولار الدىمەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ گەنەتيكالىق تۇرعىدان بىرتەكتىلىگى، قونىس اۋدارۋ ءۇردىسىنىڭ باياۋلىعى، سونداي-اق ەرتەدەن قالىپتاسقان ءومىر سالتى جانە تاماقتانۋ ۇلگىسى سەكىلدى فاكتورلارعا قارادى.
سونىمەن قاتار، 1970 جىلداردىڭ باسىندا قىتايدىڭ ءبىرىنشى پرەمەر-ءمينيسترى چجوۋ ەنلاي ەلدەگى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ سەبەپ-سالدارى جانە ولاردى ەمدەۋ ادىستەرى تۋرالى تولىق اقپارات جيناقتاۋ باعىتىندا ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ بەردى. باستاپقىدا «قىتايداعى وبىر اۋرۋلارىنىڭ اتلاسى» دەپ اتالاتىن جيناقتا جاريالانعان بۇل مالىمەتتەر كەمپبەلل باستاعان زەرتتەۋشىلەرگە ۇلكەن پايداسىن تيگىزدى.
قىتايداعى زەرتتەۋدىڭ اۋقىمى ادام تاڭعالارلىقتاي [11] بولدى. تۇتاسىمەن العاندا، بۇل شارالار ەلدەگى 65 ايماقتى قامتىدى. ءار ايماقتا 100 ادام باقىلاۋعا الىندى. ءسويتىپ، بارلىعى 6500 ادامنىڭ ومىرلىك داعدىلارى زەرتتەلدى. عالىمدار ولاردان ۇنەمى نەسەپ جانە قان سىنامالارىن [12] الىپ، تاماقتانۋ ادەتىن مۇقيات قاداعالاپ وتىردى. ۇلىبريتانيا، اقش جانە قىتاي عالىمدارى بىرلەسە اتقارعان وسى جۇمىستاردى New York Times باسىلىمىنىڭ «ديەتولوگيا [13] مەن ەپيدەميولوگيانى دامىتۋداعى ماڭىزدى كەزەڭ» دەپ باعالاعانى سوندىقتان بولار.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، ميۋنحەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءارى تاماقتانۋ جونىندەگى عىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى – نەمىس فيزيولوگى كارل فون ۆويت (1831–1908) وسى زامانعى ديەتولوگيانىڭ اتاسى سانالادى. ادامنىڭ ورگانيزمىندەگى اقۋىزدىڭ الماسۋىنا [14] كوپ ۋاقىتىن ارناعان عالىم ءسىڭىمدى زاتتاردى تۇتىنۋ نورماسىن ازىرلەپ، تاعامعا قاتىستى باستى تالاپتاردى قالىپتاستىردى. ول – مەتابوليزم، ازوتتى بالانس، مينەرالداردىڭ زات الماسۋعا تيگىزەتىن ىقپالى، ءارتۇرلى ديەتالار مەن اۋىز بەكىتۋلەردىڭ [15] ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە قوماقتى ۇلەس قوسقان عالىم.
فون ۆويت باستاپقىدا ادام قالىپتاعىداي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كۇنىگە حايۋاناتتار اقۋىزىنىڭ 48,5 گ-ىن تۇتىنۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. الايدا سوڭىنان بۇل كورسەتكىشتى 2,5 (118 گ-عا دەيىن) ەسەگە كوتەرۋدى ۇسىندى. ويتكەنى سول كەزەڭدەگى مادەني تانىم-تۇسىنىكتەر سونداي بولاتىن، جۇرتتىڭ ءبارى كۇن سايىن كوپ ەت جەۋگە تىرىساتىن. «بۇل تۇرعىدا ايگىلى عالىمنىڭ قاتەلەسكەنى انىق، – دەيدى اۆتورلار. – نەگە دەسەڭىز، شامادان اسىپ كەتسە، جاقسى نارسەنىڭ ءوزى جامانعا اينالاتىنى ءمالىم».
قىتايداعى زەرتتەۋ وسىنى ايقىن دالەلدەپ بەردى. جانۋارلاردان الىناتىن ونىمدەردى كوپ تۇتىناتىن ادامدارعا قاراعاندا قۇرامىندا مايى از وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەتىندەر ونشا كوپ اۋىرا قويمادى.
اقۋىزدىڭ ورگانيزمگە اسەرى قانداي؟
حح عاسىردا جۇرگىزىلگەن كوپتەگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردەگى اقۋىزداردىڭ ادامعا ءارتۇرلى اسەر ەتەتىنى انىقتالدى. سەبەبى ولاردىڭ قۇرامىنداعى امين قىشقىلدارىنىڭ مولشەرى ارقيلى بولادى. ال امين قىشقىلدارى دەگەنىمىز – ول ورگانيزمنىڭ قالىپتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەتىن اقۋىزداردىڭ قۇرىلىس ماتەريالى.
قۇرىلىمدارى ءارتۇرلى بولعانىمەن جانۋارلاردىڭ اقۋىزدارى ورگانيزمگە ءبارىبىر اسەر ەتەدى. بۇل – عىلىم جۇزىندە دالەلدەنگەن فاكت. ادامنىڭ كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماعىندا كوبىنە سۇتتەگى [16] اقۋىز – كازەين، جۇمىرتقا اقۋىزى – البۋمين جانە ەتتىڭ قۇرامىنداعى ميوفيبريلليارلىق، ساركوپلازماتيكالىق، سترومالدىك (كوللاگەن) اقۋىزداردىڭ ءۇش توبى بولادى. اتالعان اقۋىزداردىڭ ءبارىنىڭ بيولوگيالىق قۇندىلىعى جوعارى [17] بولاتىندىقتان ولار جاسۋشالاردىڭ وسۋىنە ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگىزەدى. مىسالعا، كازەين مەن البۋمين جاس ورگانيزمدەردى جىلدام دامىتادى.
ەڭ جامانى، بۇل اقۋىزدار ينسۋلينگە ۇقساس فاكتورلاردى كوبەيتىپ جىبەرەدى. ەگەر ولاردىڭ دەڭگەيى شامادان اسىپ كەتسە، ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋ قاۋپى كۇشەيەدى. كەرىسىنشە ەت پەن مايدى نەعۇرلىم از جەگەن سايىن قاۋىپ ازايا تۇسەدى. قىتاي جەرىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وسىنى ناقتى كورسەتىپ بەردى.
ال وسىمدىك اقۋىزىنداعى امين قىشقىلدارىنىڭ [18] قۇرامى جانۋارلاردىكىنە ۇقسامايدى. ولاردا شەكتەۋشى امين قىشقىلدارى باسىم. مۇنداي امين قىشقىلدارى ورگانيزمنىڭ قورعانۋ رەاكتسياسىن[19] قامتاماسىز ەتەدى. ەڭ باستىسى، وسىمدىك اقۋىزى وبىر جاسۋشالارىنىڭ وسۋىنە سەبەپكەر بولمايدى.
«جانۋارلاردىڭ اقۋىزىن شامالى تۇتىنۋدىڭ ءوزى زياندى بولۋى مۇمكىن. ەت پەن مايدىڭ قۇرامىنداعى قۇنارلى زاتتار ادامدى اۋرۋعا ۇشىراتادى. وسىمدىكتەردەگى قۇنارلى زاتتار بۇعان كەرىسىنشە، اعزاعا كومەكتەسەدى، – دەيدى اۆتورلار وسى اقۋىزدار جايلى پىكىرلەرىن قورىتا كەلە. – وسىمدىك ديەتاسىن ۇستاناتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعى جاقسى بولاتىنى مىنە سوندىقتان. ولار ءومىر سالتى جانە تاماقتانۋ ادەتىمەن بايلانىستى اۋرۋلارعا ءجيى شالدىعا بەرمەيدى».
ءوزىڭىزدى «بايلاردىڭ اۋرۋىنان» قورعاڭىز
«بايلاردىڭ اۋرۋى»[20] دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ ونى كەيدە استا-توك ءومىر سالتىنىڭ اۋرۋى دەپ تە اتايدى. ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، مۇنداي اۋرۋلار كوبىنە تۇرمىس دەڭگەيى جوعارى ەلدەردە كەزدەسەدى. بۇعان ادەتتە ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ (باسىم بولىگى دەنساۋلىققا زياندى) شامادان تىس كوپتىگى، الەۋمەتتىك جاعداي جانە ەكونوميكالىق دامىعان ەلدەرگە ءتان قورشاعان ورتا فاكتورلارى [21] سەبەپكەر بولادى. اتالعانداي اۋرۋ تۇرلەرىنە مىنالار جاتادى:
- جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى. ورتا ەسەپپەن العاندا، ءار كۇن سايىن اقش-تا 3000 ادام ينفارككە ۇشىرايدى. بۇل 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە بۇكىلالەمدىك ساۋدا ورتالىعىنىڭ عيماراتىنا جاسالعان لاڭكەستىك شابۋىل سالدارىنان قازا تاپقاندار سانىمەن شامالاس كورسەتكىش.
جۇرەكتىڭ وسىلايشا دەرتكە شالدىعۋىنىڭ باستى سەبەپتەرى نەدە؟
اعزاسىنداعى حولەستەرين دەڭگەيى 6,3 ممول/ل-دەن اساتىن ەر ادامداردىڭ وسى كورسەتكىشى 5,4 ممول/ل-دەن تومەن ادامدارمەن سالىستىرعاندا جۇرەك تالماسىنان ءۇش ەسەگە كوپ زارداپ شەگەتىنىن ارنايى زەرتتەۋلەر بارىسى انىقتاپ بەردى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن كورسەتەدى.
قانداعى حولەستەرين دەڭگەيىن تومەندەتۋگە مايدى از تۇتىنۋعا قاراعاندا، وسىمدىكتەگى اقۋىز جاقسى كومەكتەسەدى. عىلىمي تۇرعىدا الدەقاشان دالەلدەنگەن بۇل فاكتىنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بىراق كۇندەلىكتى ومىردە ەسكەرە بەرمەيدى.
وسىمدىكتەرگە نەگىزدەلگەن ديەتانىڭ ارتىقشىلىعىنا قاراماستان، ءداستۇرلى مەديتسينانى جاقتاۋشىلار مەن دۇرىس تاماقتانۋدى قولدايتىنداردىڭ اراسىنداعى تاباندى تارتىس [22] ءالى جالعاسۋدا. تاماقتانۋ ادەتىن وزگەرتۋ ارقىلى دەنساۋلىعىن جاقسارتۋدىڭ ورنىنا حيرۋرگيا مەن ءدارى قابىلداۋدى ءجون كورەتىندەر ازايار ەمەس. ويتكەنى جالپى قوعامدىق ورتا بۇل اقيقاتتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىعىمەن مويىنداپ، قابىلداي قويعان جوق. پايدالى تاعامداردىڭ تيىمدىلىگىن جوققا شىعاراتىندار [23] ءالى دە بارشىلىق;
- سەمىرۋ. ءداستۇرلى ديەتانىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگى – ول ادامدى جىلدام سەمىرۋگە يتەرمەلەيدى. دمي (دەنە ماسساسىنىڭ يندەكسى) 25-تەن اساتىندار ارتىق سالماعى بار دەپ، ال دمي كورسەتكىشى 30-دان اساتىندار سەمىزدىكتەن زارداپ شەگەتىندەر دەپ سانالادى. اقش-تا 6-دان 19 جاسقا دەيىنگى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ شامامەن 15 پايىزى ارتىق سالماعى بارلاردىڭ، تاعى 15 پايىزى سەمىزدەردىڭ ساناتىنا قوسىلادى.
سەمىز ادام ومىردەگى كوپتەگەن قۋانىشتاردان قۇر قالادى. ول ءوزىنىڭ بالالارى نەمەسە نەمەرەلەرىمەن جۇگىرىپ ويناي المايدى، ۇزاق ءجۇرۋ جانە سپورتپەن شۇعىلدانۋ مۇمكىندىگىنەن دە ايىرىلادى. سونىمەن قوسا وعان كينوتەاتر نەمەسە ۇشاق سەكىلدى كولەمى شەكتەۋلى ورتادا جايلانىپ وتىرۋدىڭ ءوزى دە قيىنعا سوعادى. شامادان تىس سەمىزدىك ادامنىڭ پسيحيكاسىنا، ءوز-ءوزىن تانىپ-ءبىلۋى [24] مەن الەۋمەتتىك ومىرىنە [25] دە ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ەڭ قاۋىپتىسى، ونداي ادام ەرتە ءوتۋى مۇمكىن;
- سۋسامىر. سوناۋ 1920 جىلداردىڭ وزىندە-اق بريتاندىق عالىم گارولد حيمسۆورت كۇندەلىكتى تاماقتانۋ مەن سۋسامىردان كوز جۇمۋ دەڭگەيىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى كورسەتەتىن دياگراممانى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنعان. بىراق ول كەزدە بۇل دەرتكە قارسى ءجونى ءتۇزۋ ەمدەۋ ءادىسى [26] جوق بولاتىن. حيمسۆورت مايلاردى ازايتىپ، كومىرسۋلاردى كوپ تۇتىنۋ ءۇردىسىنىڭ سۋسامىردان ءولۋ كورسەتكىشىن 100 مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە، 20,4-تەن 2,9-عا دەيىن قىسقارتاتىنىن دالەلدەپ بەرگەن.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جانە ودان كەيىن (1940–1950) انگليا مەن ۋەلستە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى دە وسىنى اڭعارتتى. ول تۇستا جانۋارلاردان الىناتىن ەت، ءسۇت جانە ماي ونىمدەرىن تۇتىنۋ كورسەتكىشى ازايعاندىقتان، سۋسامىرمەن سىرقاتتانۋ دەڭگەيىنىڭ كادىمگىدەي تومەندەگەنى بايقالادى.
مىنە، سوندىقتان اعزاڭىزدى كوپتەگەن اۋرۋلاردان قورعاپ، دەنساۋلىعىڭىزدى ساقتاعىڭىز كەلسە، دۇرىس تاماقتانۋعا تىرىسىڭىز.
اعزاڭىز قاتەلەسىپ،
ءوز-وزىنە شابۋىل جاساۋى مۇمكىن
اۋرۋلاردىڭ ەڭ جامانى – اۋتويممۋندىق اۋىتقۋلار. اعزانىڭ كوپ بولىگى زارداپ شەگەتىن مۇنداي اۋرۋلاردى ەمدەۋ وتە قيىنعا سوعادى. بۇل دەرت ءوزىنىڭ سيپاتىنا قاراي جۇرەك اۋرۋلارى، وبىر، سەمىزدىك جانە سۋسامىردىڭ 2-ءىنشى ءتۇرى سەكىلدى سىرقاتتارعا مۇلدە ۇقسامايدى. وسى ورايدا اۆتورلار شاشىراڭقى سكلەروز، سۋسامىردىڭ 1-ءىنشى ءتۇرى، رەۆماتويدتىق ارتريت، ديففۋزدى توكسيكالىق جەمساۋ، ۆيتيليگو جانە پەرنيتسيوزدى انەميانى قوسا ەسەپتەگەندە، اۋتويممۋندىق اۋرۋلاردىڭ 17 ءتۇرىن سيپاتتاپ جازادى. كلينيكالىق سيپاتى [27] ۇقساس بولاتىن بۇل اۋرۋلار كوبىنە حالىقتىڭ بىرتەكتەس توبىندا كەزدەسەتىنىن ايتادى.
«مۇنداي سىرقاتتاردىڭ بارلىعى يممۋندىق جۇيە جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىنان تۋىندايدى. يممۋندىق جۇيە زاقىمدالسا، اۋىرعان ادامنىڭ اعزاسى قاتەلەسىپ، ءوزىنىڭ جاسۋشالارىنا شابۋىل جاساي باستايدى، – دەيدى اۆتورلار. – يممۋندىق جۇيە دەگەنىمىز – جەكە ورگان ەمەس، تارامدالىپ جاتقان جەلى. ول بۇكىل اعزانى بوگدە باسقىنشىلاردان [28] قورعايتىن اسكەري قۇرىلىمدارعا ۇقسايدى. بۇل قۇرىلىمنىڭ «جاۋىنگەرلەرى» – كوپتەگەن شاعىن توپتاردان قۇرالاتىن جانە ارقايسىسى ءارتۇرلى قىزمەت اتقاراتىن قانداعى اق تۇيىرشىكتەر [29] – لەيكوتسيتتەر. اتالعان ۇساق توپتار اسكەري-تەڭىز فلوتى، قۇرىلىقتاعى جاياۋ اسكەر، اسكەري-اۋە كۇشتەرى جانە تەڭىز جاياۋ اسكەرى ىسپەتتى، ارقايسىسى وزىنە ءتان قىزمەت اتقارادى.
لەيكوتسيتتەر اعزادا نە بولىپ جاتقانىن وتە جاقسى سەزەدى. سوندىقتان ءارتۇرلى سىرتقى جاعدايلارعا [30] بايلانىستى بىردەن ارەكەت ەتەدى. يممۋندىق جۇيەنىڭ بۇل قاسيەتى تابيعاتتاعى ادام سەنگىسىز عاجايىپتاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى انىق.
بوگدە باسقىنشىلار دەپ وتىرعانىمىز – بۇل سىرتتان كەلەتىن اقۋىز مولەكۋلالارى، ياعني انتيگەندەر. ولار ءبىر-بىرىنەن اقۋىز قۇرامىنداعى امين قىشقىلدارىنىڭ بىرىزدىلىگى [31] ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. باكتەريا نەمەسە ۆيرۋس تۇرىندەگى مۇنداي بوگدە جاسۋشالار اعزاعا زيانىن تيگىزەدى. يممۋندىق جۇيەنىڭ وسىنداي جاسۋشالاردى بايقاعان بويدا دەرەۋ جويىپ جىبەرۋگە تىرىساتىنى سوندىقتان. ونداي ساتتە اعزا ايناداي اقۋىز ءبولىپ شىعارادى. وسى اقۋىز انتيگەندى دالمە-ءدال شاعىلىستىرۋ ارقىلى جويىپ جىبەرەدى».
ال ەندى يممۋندىق جۇيەنىڭ ءوز-وزىنە شابۋىل جاساۋىنا كەلسەك، ول جايلى اڭگىمە باسقاشا. اعزاداعى قورعانىس جۇيەسىنىڭ بۇلايشا ءوز-ءوزىن تالقانداۋ [32] ارەكەتىن عىلىم ءالى كۇنگە دەيىن تولىعىمەن زەرتتەپ بولعان جوق. ايتسە دە وسىنداي پروتسەستى تۋدىرۋشى باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى مولەكۋليارلىق ميميكريا دەپ اتالاتىنى بەلگىلى.
اعزاعا سىرتتان كەلەتىن بوگدە باسقىنشىلاردىڭ كەيبىرى ادامنىڭ بويىنداعى جاسۋشالارعا وتە ۇقساس بولادى. مىنە، سونداي «دۇشپاندارمەن» كەزدەسكەن ساتتە يممۋندىق جۇيە جوعارىدا ايتىلعان ايناداي اقۋىزداردى ءبولىپ شىعارا باستايدى. وسى اقۋىزدار بوگدە جاسۋشالارمەن بىرگە ءوز جاسۋشالارىن دا جويىپ جىبەرەدى.
مىسالعا ايتقاندا، اس قورىتۋ بارىسىندا كەيبىر اقۋىزدار تولىعىمەن امين قىشقىلدارىنا اينالماعان كۇيىندە ىشەكتەن [33] قانعا ءوتىپ كەتەدى. مىنە، وسىنداي قورىتىلماعان اقۋىز قالدىقتارىن [34] يممۋندىق جۇيە باسقىنشىلار دەپ سانايدى دا، ءوزىنىڭ جاسۋشالارىنا شابۋىل جاساي باستايدى. ادام اعزاسىنداعى اقۋىزدارعا ۇقسايتىن بوگدە اقۋىزدار، اسىرەسە سيىر ءسۇتى مەن ەتتە وتە كوپ بولادى. سول سەبەپتى اۆتورلار جانۋارلاردان الىناتىن ەت، ءسۇت جانە ماي ونىمدەرىن تۇتىنباۋعا كەڭەس بەرەدى.
دۇرىس تاماقتانىڭىز جانە
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانىڭىز
ءسىرا، بۇل ومىردە ءوزىن جاس سەزىنگىسى كەلمەيتىن ادام كەمدە-كەم شىعار. جاسى ۇلعايعان سايىن جاستارعا قاراپ قىزىعۋ جۇمىر باستى پەندەنىڭ بارىنە ءتان قاسيەت. كۇش-قايراتى تاسقىنداپ، بەلسەندى ءومىر ءسۇرۋدى كىم قالامايدى دەيسىز. مىنە، وسىنى جاقسى تۇسىنگەن كىتاپ اۆتورلارى ادامنىڭ دەنساۋلىعىن رەتتەپ، ەرتە قارتايماۋىنا كومەگىن تيگىزەتىن قاعيدالار تۋرالى ايتادى. بۇلار – ادامنىڭ ءومىر سالتىمەن تىعىز استاسىپ جاتۋعا ءتيىستى دۇرىس تاماقتانۋ ەرەجەلەرى.
- «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» دەپ بەكەرگە ايتىلماعان. كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماعىڭىز بۇكىل اعزاعا اسەرىن تيگىزەدى. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزدىڭ جاقسارۋى نەمەسە ناشارلاۋى تاماقپەن بىرگە اعزاعا وتەتىن حيميالىق زاتتاردىڭ ءوزارا رەاكتسياسىنا بايلانىستى. ول زاتتار نە ءسىزدىڭ يممۋندىق جۇيەڭىزگە كومەكتەسەدى نەمەسە كەرىسىنشە، كەدەرگى كەلتىرەدى. پايدالى تاعامداردى تۇتىنۋ ارقىلى ءسىز اعزاڭىزداعى سونداي زاتتاردىڭ قۇرامىن ارتتىراسىز.
- بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالار [35] سىرقات اتاۋلىنىڭ بارىنە شيپا بولا المايدى. ولاردىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەر، مينەرالدار مەن امين قىشقىلدارى ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزدى جاقسارتۋدىڭ ورنىنا جاناما اسەرىن [36] تيگىزۋى دە مۇمكىن. دارۋمەندەردى قابىلداپ ءجۇر ەكەنمىن دەپ بەي-بەرەكەت تاماق ىشە بەرۋگە بولمايدى.
- جانۋارلاردان الىناتىن ونىمدەردە كەزدەسەتىن قۇنارلى زاتتاردىڭ ءبارى وسىمدىكتەردە دە بار. اقۋىز، جاسۇنىق [37]، ءارتۇرلى دارۋمەندەر مەن مينەرالداردى وسىمدىكتەردەن مولىنان تاباسىز. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەتىن پايداسى دا مول.
- ءسىزدىڭ گەنەتيكاڭىز ءوز-وزىنەن اۋرۋ تۋدىرا المايدى. ادامنىڭ گەنى تەك ادەيى ىسكە قوسىپ، بەلسەندىلىگىن وياتقان كەزدە عانا ءوزىن بايقاتادى. بۇل ماسەلەدە كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماق تۇرلەرى شەشۋشى ءرول وينايدى. جاقسى نەمەسە جامان گەننىڭ ويانۋى سوعان بايلانىستى. وسى جاعىنان العاندا، گەن دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تۇقىم ءتارىزدى. ءىستىڭ بابىن بىلەتىن باعبان ادەمى وسىمدىك ءوسىرۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ توپىراعىنىڭ قۇنارلى بولۋىن جانە كۇن ساۋلەسىنىڭ مولىنان ءتۇسۋىن ويلاستىرادى ەمەس پە؟! بۇل دا تۋرا سول سياقتى.
- دۇرىس تاماقتانا ءبىلۋ ادامدى قورشاعان ورتانىڭ زياندى اسەرىنەن دە قورعايدى. ادەتتە ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولاتىن حيميالىق زاتتاردىڭ اتاۋى ءارتۇرلى ماقالالاردا ايتىلىپ جاتادى. بىراق ولاردا جاڭا باستالعان اۋرۋ اسقىنىپ كەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتا كوپ ۋاقىت ءوتۋى مۇمكىن ەكەندىگى جانە ونىڭ كۇندەلىكتى ىشەتىن تاماعىڭىزعا قاراي ءورشيتىنى نەمەسە باسىلاتىنى جايلى ايتىلمايدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى مىناداي – قورشاعان ورتانىڭ نەمەسە سىرقاتتىڭ سىزگە زيان [38] كەلتىرۋ-كەلتىرمەۋى ىشەتىن تاماعىڭىزعا تىكەلەي بايلانىستى.
- پايدالى تاعام باستاپقى كەزەڭدە-اق (دياگنوز قويعانعا دەيىن) اۋرۋدىڭ بەتىن قايتارادى جانە كەيىنگى ساتىسىندا دا (دياگنوز قويعاننان كەيىن) ونى كەرى بۇرادى [39] نەمەسە مۇلدە توقتاتا الادى. «باتپانداپ كىرگەن دەرت مىسقالداپ شىعادى» دەگەن. اۋرۋدىڭ زاردابىن تارتقان ادام ونى ەمدەۋدە تاماقتىڭ ورنى بولەك ەكەندىگىن ۇمىتپاۋعا ءتيىس.
- الدەبىر سوزىلمالى اۋرۋدى ەمدەۋگە پايداسى تيگەن تاعامنىڭ بۇكىل دەنساۋلىققا كومەكتەسەتىنى انىق. مىنە، سوندىقتان دۇرىس تاماقتانۋ ارقىلى ءبىر اۋرۋدى جازسام دا كەلەسى بىرەۋىن تاۋىپ الۋىم مۇمكىن دەپ كۇماندانباي-اق قويىڭىز. ولاي بولمايدى. سەبەبى ودان ءسىز ەشقانداي زيان كورمەيسىز.
دۇرىس تاماقتانۋ ءسىزدىڭ بۇكىل ومىرىڭىزگە ادام سەنگىسىز اسەرىن [40] تيگىزەدى. ودان ءسىزدىڭ كۇش-قۋاتىڭىز ارتادى، جۇمىسقا دەگەن ىنتاڭىز كۇشەيەدى، كوڭىل كۇيىڭىز كوتەرىلىپ، ءوز-ءوزىڭىزدى جاقسى سەزىنەتىن بولاسىز.
دەنساۋلىقتى اقشاعا ساتىپ الا المايسىز
اكەلى-بالالى كەمپبەللدەردىڭ سوزىنە سەنسەك، مال ونىمدەرىن مەيلىنشە ازايتا وتىرىپ وسىمدىك تاعامدارىنا كوشۋ، بىرقاتار سوزىلمالى سىرقاتتاردىڭ بەتىن قايتارادى ءارى دەنساۋلىقتى نىعايتادى. ال بىراق ءارالۋان دەرەككوزدەر بۇعان كەرىسىنشە ايتادى. ولار ەت پەن ءسۇت ەڭ پايدالى تاعامدار دەپ ناسيحاتتايدى. سوندا بۇلاردىڭ قايسىسى دۇرىس؟
بۇل جەردەگى باستى اڭگىمە اقشاعا كەلىپ تىرەلەدى. ويتكەنى قازىر بار ماسەلەنى اقشا شەشەتىنى بەلگىلى. اقشا كىمدە بولسا، بيلىك سونىڭ قولىندا. ەگەردە حالىقتىڭ ءبارى جاپپاي وسىمدىك ونىمدەرىنە كوشەتىن بولسا، اسا قۋاتتى، ىقپالدى [41] ءارى تابىسى مول يندۋستريا وراسان قارجى كوزىنەن ايىرىلادى. وسىنى جاقسى بىلەتىن ازىق-تۇلىك كورپوراتسيالارى قايتكەن كۇندە بيلىكتى ۋىسىنان شىعارماۋعا تىرىساتىنى ءمالىم.
ءىرى-ءىرى ازىق-تۇلىك كومپانيالارى الدەبىر ءونىمنىڭ پايداسى جايلى ويدان شىعارىلعان جالعان مالىمەتتەر ءۇشىن اقشا تولەپ جۇرتقا جاريا ەتەدى. وعان قوسا عىلىم، مەديتسينا، ونەركاسىپ پەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ياعني مەملەكەتتەگى بۇكىل جۇيەنىڭ ءوزى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرۋ ارقىلى پايدا تابۋدى كوزدەيدى. ءسويتىپ، بۇكىل حالىقتى دۇرىس جولعا سالۋدىڭ ورنىنا ءارتۇرلى اقپاراتتاردى تىقپالاپ جاڭىلىستىرادى، ءبارىن بىلىقتىرىپ [42] باستى قاتىرادى.
ءاۋ باستا ايتقانىمىزداي، بۇل ەڭبەكتە ءحح–ححى عاسىرلار توعىسىندا قىتايدا جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى باياندالادى. دۇرىس تاماقتانۋدىڭ پايداسى جونىندەگى پىكىرلەرمەن قوسا سان ءتۇرلى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جانە عىلىمي ەسەپتەر [43] كەلتىرىلەدى.
«ەگەر وسىعان دەيىن ءومىر بويى چيزبۋرگەر جەپ كەلسەڭىز، تىم بولماعاندا ءبىر اي ودان باس تارتىڭىز. سونىمەن بىرگە جانۋارلاردىڭ ەتى مەن مايىن جەۋدى دە دوعارىڭىز. ونىڭ ورنىنا جەمىس-جيدەكتەر مەن كوكونىستەردى، ءداندى داقىلداردى، جاڭعاقتاردى كوبەيتىڭىز. ناتيجەسى قانداي بولاتىنىن ءوزىڭىز-اق كورەسىز. ارينە، مۇنداي شەشىم سىزدەن تۇبەگەيلى وزگەرىستى [44] تالاپ ەتەدى. بىراق سونداي تاۋەكەلگە بارا الساڭىز، ۇلكەن جەتىستىككە جەتەتىنىڭىز داۋسىز، – دەيدى اۆتورلار. – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەگەر ءوزىڭىزدىڭ بولاشاعىڭىزدى ويلاساڭىز، تاماق ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراسىڭىزدى قايتا قاراڭىز. باستى بايلىق – دەنساۋلىق ەكەندىگى ەسىڭىزدە بولسىن! ونى اقشاعا ساتىپ الا المايسىز».
اعىلشىن ءتىلىنىڭ سوزدىگى
[1] ناقتى مالىمەت – evidence – فاكتيچەسكيە داننىە
[2] تۇجىرىم – conclusion – ۆىۆود
[3] ءدارى – medicine – لەكارستۆو
[4] ىلگەرىندى – advanced – پرودۆينۋتىي
[5] دەنساۋلىق ساقتاۋ – healthcare – زدراۆووحرانەنيە
[6] جان باسىنا شاققاندا – per capita – نا دۋشۋ ناسەلەنيا
[7] ارتىق سالماق – overweight – يزبىتوچنىي ۆەس
[8] سيقىرلى شيپا – magic fix – ۆولشەبنوە يستسەلەنيە
[9] الدىن الۋ – prevention – پروفيلاكتيكا
[10] سەبەپ – reason – پريچينا
[11] تاڭعالارلىق – tremendous – پوترياسايۋششي
[12] نەسەپ سىناماسى – urine samples – پروبى موچي
[13] ديەتولوگيا – dietetics – ديەتولوگيا
[14] اقۋىزدىڭ الماسۋى – protein turnover – بەلكوۆىي وبمەن
[15] اۋىز بەكىتۋ – fast – پوست
[16] سۇتتەگى – dairy – مولوچنىي
[17] بيولوگيالىق قۇندىلىعى جوعارى – high biological value – ۆىسوكايا بيولوگيچەسكايا تسەننوست
[18] امين قىشقىلدارى – amino acids – امينوكيسلوتى
[19] قورعانۋ رەاكتسياسى – protective effect – زاششيتنايا رەاكتسيا
[20] بايلاردىڭ اۋرۋى – diseases of affluence – بولەزني بوگاتىح
[21] قورشاعان ورتا فاكتورلارى – environmental factors – فاكتورى وكرۋجايۋششەي سرەدى
[22] تارتىس – battle – بوربا
[23] جوققا شىعارۋ – negate – وپروۆەرگات
[24] ءوز-ءوزىن تانىپ-ءبىلۋ – self-perception – ساموۆوسپرياتيە
[25] الەۋمەتتىك ءومىر – social life – سوتسيالنايا جيزن
[26] ەمدەۋ ادىستەرى – treatment methods – مەتودى لەچەنيا
[27] كلينيكالىق سيپات – clinical background – كلينيچەسكايا كارتينا
[28] باسقىنشى – invader – باسقىنشى
[29] قان تۇيىرشىكتەرى – blood cells – كروۆيانىە تەلتسا
[30] جاعداي – circumstance – وبستوياتەلستۆو
[31] بىرىزدىلىك – sequence – پوسلەدوۆاتەلنوست
[32] ءوز-ءوزىن تالقانداۋشى – self-destructive – سامورازرۋشيتەلنىي
[33] ىشەك – intestine – كيشەچنيك
[34] قالدىق – remnant – وستاتوك
[35] بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپا – dietary supplements – بيولوگيچەسكي اكتيۆنىە دوباۆكي
[36] جاناما اسەر – side effect – پوبوچنىي ەففەكت
[37] جاسۇنىق – fiber – كلەتچاتكا
[38] زيان – damage – ۆرەد
[39] كەرى بۇرۋ – reverse – وبراتيت ۆسپيات
[40] ادام سەنگىسىز اسەر – incredible impact – نەۆەروياتنوە ۆليانيە
[41] ىقپالدى – influential – ۆلياتەلنىي
[42] بىلىعۋ – confusion – پۋتانيتسا
[43] عىلىمي ەسەپتەر – scientific calculations – ناۋچنىە راسچەتى
[44] تۇبەگەيلى وزگەرىس – radical change – راديكالنوە يزمەنەنيە
تۇپنۇسقالىق اتاۋى:
THE CHINA STUDY
The most comprehensive study of nutrition ever conducted and the starting implications for diet, weight loss, and long-term health
Colin Campbell and Thomas Campbell
اۆتورلار:
كولين كەمپبەلل – ايگىلى عالىم، كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتى تاعام بيوحيمياسى كافەدراسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، 300-دەن اسا عىلىمي ماقالانىڭ جانە ءۇش كىتاپتىڭ اۆتورى، دۇرىس تاماقتانباۋدىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەتىن قيانى تۋرالى بىرقاتار ءىرى زەرتتەۋ جوبالارىن ۇيىمداستىرعان قايراتكەر.
توماس كەمپبەلل – وتباسىلىق دارىگەر، روچەستەر ۋنيۆەرسيتەتى مەديتسينا مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى جانە اكەسى كولين كەمپبەلل ەكەۋى بىرلەسىپ قۇرعان تاماقتانۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كوممەرتسيالىق ەمەس زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى.
"مازمۇنداما" جوباسىنىڭ اۆتورى جانە رۋحاني جەتەكشىسى -
شىڭعىس مۇقان.
"مازمۇنداما" جوباسى شىعارعان كىتاپتاردى Kaspi gold موبيلدىك قوسىمشاسى ارقىلى ساتىپ الۋعا بولادى:
"مازمۇنداما" كىتاپتارى ەندى Kaspi.kz دۇكەنىندە قولجەتىمدى!
قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن جەرىنەن تاپسىرىس بەرۋگە بولادى!
كىتاپتاردى ءبولىپ تە تولەي الاسىز!
ەگەردە 5 000 تەڭگەگە تاپسىرىس بەرسەڭىز، كىتاپتى جەتكىزۋ تەگىن!
#Mazmundama #Qazaqsha100Bestseller #وقۋعاتيىس10كىتاپ
