الاشتانۋ عىلىمىنا كەلىپ، ۇلتتىق رۋح پەن وزەكتىڭ ءبىلىم قاينارى بولعان بۇل مۇرانى زور ىنتىزارلىقپەن زەرتتەي باستادىق. بىلگەنىمىز – ءبىر توعىز، ءالى بىلمەيتىنىمىز – توقسان توعىز. نەگىزى سوڭعى جىلدارى الاش مۇراسىن (پۋبليتسيستيكاسىن، شىعارماشىلىق تۋىندىلارىن، عىلىمي ەڭبەكتەرىن، عيبراتتى ءومىر جولىن) زەرتتەۋگە، ونى تانۋعا دەگەن زور قىزىعۋشىلىقتىڭ بۇكىلحالىقتىق دارەجەدە ويانىپ كەلە جاتقانىن سەزىنىپ ءجۇرمىز، بۇل – وتە جاقسى قۇبىلىس. الاشتانۋشى عالىمدار تۇرسىن جۇرتباي، ۇشقىن سايدىراحمان مەن ەلدوس توقتاربايدىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 1937-1938 جىلدارى 25 000 ادام «جاپون شپيونى» دەگەن اتپەن اتىلعان، سولاردىڭ ىشىنەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تەك 3000-عا جەتەعابىل ادامنىڭ ەسىمى انىقتالعان، بارى-جوعى 20-دان استام تۇلعانىڭ عانا جەكە مۇراسى جيناقتالدى. ۇشقىن مىرزا الاشتىقتار جازعان 100 وقۋلىقتىڭ ءتىزىمىن دە دايىنداپ قويدى. قاراپ وتىرساق، بۇل سالادا ءالى زەرتتەۋگە ءتيىس وبەكتىلەرىمىز، تانىپ-بىلەرىمىز، اشار جاڭالىعىمىز، ناسيحاتتار يدەيالارىمىز ۇشان-تەڭىز. تەك بارلىعىن مۇقيات تۇردە، ناقتى دەرەكتەرمەن جاريالاپ، تانىتۋ – عالىمدار مەن مەملەكەتتىڭ بورىشى.
ينفودەميا داۋىرىندە قازىرگى قوعام جالعان سوزدەن كوپ زارداپ شەگىپ جاتىر. تەك مۇقيات فاكتچەكينگ جاسالعان، سارالانعان، سالماقتى، شىنايى اقپاراتتى ۇسىنۋ – جۋرناليستەردىڭ دە، قولىنا قالام ۇستاعان عالىمدار مەن پۋبليتسيستەردىڭ دە الدىنداعى باستى پارىز. قوعام الدىنداعى، بۇقارا الدىنداعى مىندەتى. ويتكەنى شىنايى اقپاراتتى ۇسىنۋ، سوعان سەنۋ عانا ازاماتتارىمىزدىڭ دۇرىس تۇسىنىگىن، اقپاراتتىق گيگيەناسىن قالىپتاستىرىپ، شىنايى ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەرى ءسوزسىز.
2023 جىلدىڭ 29 قاڭتار كۇنى «ادىرنا» سايتىنان «رۋحىمىزدى كوتەرىپ جۇرەيىك!» - م.دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» كىتابى، تۇركيا، جاپونيانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتكەن» اتتى تاقىرىپتاعى ماتەريالدى وقىپ، ءدۇدامال كۇيدە قالدىق. سوڭعى 2-3 جىلدان بەرى «ويان، قازاق!» فەنومەنى تۋرالى ازدى-كوپتى زەردەلەپ، سول تاقىرىپتا اۆتورلىق ءدارىسىمدى جۇرگىزىپ، عىلىمي ماقالام جاريالانعاندىقتان، ءدال وسى ماسەلەگە كەلگەندە ءبىرشاما ىزدەندىم دەي الامىن. «ادىرنا» سايتىنداعى بۇل تاقىرىپتىڭ «جاپونيانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى» دەگەن جەرىن وقىپ، وقىرماندا جالعان اقپاراتقا نەگىزدەلگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسپاۋىن قالاپ، قولىما قالام الدىم.
ەڭ الدىمەن، 100 جىل بۇرىن جاپونيا قانداي ەدى، ءبىز قانداي ەدىك؟ ءيا، XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا ول ەلدىڭ جاعدايى مۇشكىل ەدى. سول سەبەپتى تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەپ، بولاشاعىن ويلاپ، جاڭاشىل يمپەراتور مۋتسۋحيتونىڭ باستاماسىمەن 1868-1889 جىلدار ارالىعىندا «مەيدزي جاڭعىرۋى» اتتى ۇلكەن سىلكىنىس جاساپ، بارى-جوعى 21 جىل ىشىندە دامۋ جونىنەن ورتا عاسىرداعى اگرارلىق مەملەكەتتەن الەمنىڭ زاماناۋي جەتەكشى يمپەرياسىنا اينالىپ ۇلگەردى. ءبىلىم مەن عىلىمدى، جاڭاشىلدىقتى باستى قارۋ ەتە وتىرىپ، اسكەري، ساياسي، يدەولوگيالىق، الەۋمەتتىك رەفورمانى جۇزەگە اسىرىپ، ازيانىڭ كوشباسشىسىنا اينالىپ، وعان دەيىن وزىنە تىزەسىن باتىرىپ كەلگەن الەم الپاۋىتتارىنا ءوز شارتىن تايسالماي قوياتىن سۋبەكتىگە اينالدى. مىنە، سوندىقتان دا، الاش ارىستارى جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرساق دەپ ارماندادى، جوسپارلادى. سوندىقتان دا جاپونيامەن حالىقارالىق بايلانىس قۇرۋعا تىرىستى، ولاردان تۇسىنىستىك پەن قولداۋ كۇتتى. ويتكەنى «مەيدزي رەستاۆراتسياسىنا» دەيىنگى كەنجە قالعان اۋىل شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن، كولونيا زاردابىن تارتقان تاعدىرىمىز ۇقساس ەدى، ەرىك-جىگەر مەن بىرلىك ارتسا، مۇمكىندىكتەر دە شامالاس بولاتىن. جاپونيا ءبىر عاسىر بۇرىن تەز ارادا دامىپ كەتكەن بولسا، ءبىزدىڭ ەل ولارعا ەمەس، ولار بىزگە ۇلگى بولعان دەۋ قيسىندىراق ەمەس پە؟
ال «ادىرناداعى» اتالعان ماقالادا ايتىلعانداي، «جاپونيانى دامىتتىق» دەپ ءوز-وزىمىزدەن شاتتانىپ، نەگىزسىز ماساتتاناتىن سوزگە نە نارسە نەگىز بولدى، سوندا؟ وسىدان 13 جىل بۇرىن، 2010 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا «اباي.kz» پورتالىندا «مارات ابسەمەت. «ويان، قازاق» يدەياسى – قازاقتىڭ ناعىز ۇلتتىق يدەياسى!» اتتى ماتەريال جاريالانادى. (سىلتەمەسى: https://abai.kz/post/5743%2012.10.2018) ول جەردە العاشقى مىرجاقىپتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارات ابسەمەت باۋىرجان قاراعىزۇلىنا سۇحبات بەرگەن. مارات اعامىزدىڭ مىرجاقىپتىڭ ەسىمىنىڭ اقتالۋىنا، ونىڭ مۇراسىن حالقىمەن تابىستىرۋدا، ءومىربايانىن زەرتتەۋدە قوسقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. جاقىندا رەجيسسەر، كينوستسەناريست مۇرات ەسجاننىڭ «مىرجاقىپ. ويان، قازاق!» فيلمىندەگى گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ جانىنان تابىلاتىن ءىزباسار دەگەن كەيىپكەردىڭ ءپروتوتيپى دە – سول ازامات. الايدا جوعارىدا كەلتىرىلگەن سۇحباتتا مارات مىرزا كوپتەگەن قۇندى تاريحي دەرەكتەرمەن بولىسە وتىرىپ، ءسوز ورتاسىندا بىلاي دەيدى:
«كەيبىر ازاماتتار مىرجاقىپتى ءوز ىشتەرىنەن جاپوننىڭ رۋحاني ۇستازى دەپ سايلايدى. سول كەزدىڭ وزىندە جاپونيادا مىرجاقىپ تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار، زەرتتەۋلەر شىعادى. جاقاڭا ەلىكتەپ «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپ تا شىققان ەدى. 1997 جىلى عالىم ۋيامو توموحيكو جاپون تىلىندە مىرجاقىپتىڭ ساياسي كوزقاراسىناڭ ديسسەرتاتسيا قورعادى».
مىنە، وسى ءبىر ءسوز ودان كەيىنگى قاتە پىكىردىڭ تارالۋىنا جول اشقان سەكىلدى. ارينە، مارات ابسەمەت مىرجاقىپتىڭ ءومىر جولىنا ءوزى ايتاتىنداي «ونىڭ كەنجە ۇلىنداي» ىڭكار سەزىممەن قاراعان سوڭ، كەيدە ەموتسياعا بەرىلۋى زاڭدىلىق. (ونىڭ ۇستىنە «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپ بارى راس، «سەركەنى» شىعارعان تاتار باسپاگەرى جاپونياعا كەتتى دەگەن دەرەك بار، سوعان وراي بولجام مەن نيەت قوسىلعان جاڭساق تۇجىرىم تۋىنداعان سياقتى). الايدا، سول ءسوزىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدىنىڭ» كەرى كەلگەن.
الدىمەن الاش تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى التىنبەك قۇمىرزاقۇلى مارات اعامەن بولعان سۇحباتتى نەگىزگە الىپ، e-history.kz قازاقستان تاريحى پورتالىنا مىرجاقىپ تۋرالى ماتەريال جاريالايدى. ءوز ماقالاسىندا:
«مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق!” كىتابى الەم ەلدەرىنە قاتتى اسەر ەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا جاپونيا ەلى دە بار. مىرجاقىپ ءوزى دە ولەڭدەرىندە جاپون ەرلىگىن، ۇلتىن جىرعا قوسقان. سوعان وراي كەيبىر ازاماتتار مىرجاقىپتى ءوز ىشتەرىنەن جاپوننىڭ رۋحاني ۇستازى دەپ سىيلايدى. جاپوندار مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ەلىكتەپ «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپ شىعارعان»، دەيدى. (2021 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا التىنبەكتەن ول دەرەكتى قايدان العانىن حات ارقىلى سۇراعانىمدا، مارات ابسەمەتپەن بولعان سۇحباتتان دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ءبىر قىزىعى، ءبىرىنشى دەرەككوزدەگى «ۇستازى دەپ «سايلاعاننان» – «سىيلاعانعا» اۋىسادى، وعان دا شۇكىر، بىراق ءبارىبىر نەگىزسىز بولجام كۇيىندە قالادى).
التىنبەك مىرزانىڭ ول ماقالاسىن تۋرا سول كۇيى تاعى بىرنەشە سايت، الەۋمەتتىك جەلىدەگى توپتار بىرنەشە جىل بويى كوشىرىپ باسادى. («قازاق ءۇنى سايتى. 24.11.2015. https://qazaquni.kz/alash/42604-mustafa-kemal-ataturik-ustaz-tutqan-alash-arysy-mirzhaqyp-dulatuly; «ءبورىلى بايتاق» توبى. 04.08.2017. https://vk.com/wall-73330358_214397 ; «ەلانا» سايتى. 03.12.2018. https://www.elana.kz/mustafa-kemal-atatuyrik-ustaz-tutqan-a/, ت.ب.)
مەن 2020 جىلى «ويان، قازاق!» فەنومەنىن تەرەڭىرەك زەرتتەي باستاعانىمدا، وسى ءبىر دەرەكتى وقىپ، كوڭىلىمدە كۇمان پايدا بولدى. العاش وقىعاندا ارينە، مەن دە يلاندىم. بىراق كوكەيدەگى ءبىر كۇدىك ودان ءارى زەرتتەپ، انىق-قانىعىن بىلۋگە جەتەلەدى. «الاش ارىستارى جاپونيانى ۇلگى تۇتتى دەپ كەلدىك، ال قالايشا جاپونياعا ءبىز شابىت بەرىپ، ۇلگى بولا قالدىق؟» دەگەن سۇراق كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. دەرەكتىڭ شىنايىلىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن، مارات ابسەمەت ءوز سۇحباتىندا ايتىپ وتكەن تانىمال جاپون عالىمى توموحيكو ۋيامانىڭ وزىنەن تىكەلەي سۇرايىن دەپ شەشتىم. نەگىزى ول كىسى مىرجاقىپ ەسىمىمەن العاش رەت جاپونيادا ەمەس، قازاقستاندا تانىسقان دەۋگە نەگىز بار. عىلىمي جولمەن ماسكەۋ، تاشكەنت، الماتىعا ساياحاتتاپ بارعانىن ايتا كەلىپ، ول تۋرالى بىلاي دەپ باياندايدى: «1991 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ دۇڭگىرشەگىنەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» اتتى كىتابىن كەزدەيسوق ساتىپ الدىم. ءسويتىپ وسى كىتاپتى جانە وزگە دە قازاق زيالىلارىنىڭ شىعارمالارىن قىزىعىپ وقي باستادىم...» (سىلتەمە: 21.04.2011. https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_alashorda_khan_tomokhiko_uyama/9498919.html)
2015 جىلدان بەرى الاش كوسەمسوزىن زەرتتەۋدى ماقسات ەتكەن عىلىمي تاقىرىبىما وراي، ۋياما توموحيكونىڭ الەمدىك عىلىمي بازالارداعى الاش تاريحى تۋرالى ماقالالارىن وقىپ جۇرگەن ەدىم، ەندى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى وزىنە ناقتى سۇراق قويدىم. 30 جىلعا جۋىق مىرجاقىپ دۋلاتۇلىن زەرتتەپ كەلە جاتقان، بىرنەشە تىلگە جۇيرىك، ءوزىم ەكى رەت جۇزبە-ءجۇز كورىپ، پىكىرلەسكەن جاپون عالىمىنان باسقا بۇل كۇدىكتى كىم سەيىلتۋى مۇمكىن؟ 2021 جىلدىڭ 30 قاڭتارىندا ۋياما مىرزادان جاۋاپ حاتى كەلدى. وندا: «جاپونيادا مىرجاقىپ تۋرالى وتە از ادام بىلەدى. «ويان، جاپونيا!» دەگەن كىتاپ بار، بىراق ولاردىڭ اۆتورلارىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىسى جوق. جالپى، «ويان» - الەمدە كەڭ تاراعان مەتافورا...» دەگەن جاۋاپ الدىم. مارات ابسەمەت ارينە، ول بولجامدى پىكىرىن جامان ويمەن ايتپاعانى انىق، سوندىقتان «ويان، جاپون!» كىتابى تۋرالى ەستىگەنىن مىرجاقىپقا تەلىگەن دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى ول بۇل تۇلعاعا شەكسىز عاشىق، ولاي تامسانۋى زاڭدى دا. الايدا «جاپونياعا ۇلگى بولماعانىمىزعا» لوگيكالىق قيسىنمەن جاۋاپ بەرە الماساق، ەڭ بولماسا جاپونيادا تۇراتىن مىرجاقىپتانۋشى جاپون عالىمىنىڭ سوزىمەن نۇكتە قويا الاتىن شىعارمىز؟
نەگىزىندە الاش مۇراسىندا شىنايى دەرەككە نەگىزدەلگەن، بۇلتارتپاس شىندىقتان تۇراتىن، ۇلتىمىزدىڭ مارتەبەسىن ءوسىرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتاتىن تالاي ءىنجۋ-مارجان بار. بىزگە جالعان بولجام، اسىرە ەموتسيا، ءابۇيىرسىز داقپىرت استە قاجەت ەمەس. ونىڭ العاشقى اسەرى ماسايتىپ، ماسايراتقانمەن، ونىڭ بۋى سەيىلگەن سوڭ، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا ەتۋى مۇمكىن. جاستاردى سوعان سەندىرىپ، كەيىن جالعان ەكەنىن تاعى ءبىر جاپون دوستارىنان ەستىسە، الاشتانۋعا قۇرمەتى قالار ما؟ شىندىقتى وزەك ەتكەننەن ارتىعى جوق.
ال مىرجاقىپتىڭ «ويان قازاق!» تۋىندىسى قاي ۇلتتارعا اسەر ەتتى، سوندا؟ تۇركيا عالىمى ءحۇليا قاساپوعلى چەنگەل قازاق، تۇرىك جانە ۇيعىر حالىقتارىنداعى «ويان» ءموتيۆىن سالىستىرا وتىرىپ، ونىڭ قاينار كوزى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ەكەنىن دالەلدەيدى. ماسەلەن، تۇرىكتىڭ اعارتۋشى اقىنى مەحمەت اكيف ەرسويدىڭ (1873-1936)
«Uyan!» اتتى ولەڭىن جازۋىنا مىرجاقىپ تۇرتكى بولعان. مىرجاقىپتان سوڭ 6 جىلدان كەيىن، 1915 جىلى سونىمەن ۇندەس ولەڭىن جازىپ تۇر. ال 1921 جىلى تاريح ساحناسىنان سىرعىپ بارا جاتقان شىعىس تۇركىستاننىڭ وكىلى، ۇيعىر شايىرى ابدۋحاليق ۋيعۋر (1901-1933) مىرجاقىپتىڭ سارىنىمەن جازعان «ويعان!» دەگەن ولەڭىمەن حالقىنا ۇران تاستايدى...
ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، جاستاردى، اسىرەسە قولىنا قالام ۇستاعان جۋرناليست، ءتىلشى، تاريحشى، ادەبيەتشى بۋىنعا مەدياساۋاتتىلىقتىڭ قىر-سىرىن ۇزدىكسىز مەڭگەرىپ، فاكتچەكينگ قاعيداتتارىن قاتاڭ ۇستانىپ، حالىققا تاراتاتىن اقپاراتتىڭ شىنايىلىعىنا اسا زور ءمان بەرۋگە شاقىرار ەدىم. بۇل – زور جاۋاپكەرشىلىك. ەموتسياعا كەيدە ەرىك بەرگەن جاقسى، بىراق ءبىرىنشى كەزەكتە سالقىن سانا تۇرعانى دۇرىس. «جاپونياعا ۇلگى بولدىق» سارىنىنداعى نەگىزسىز ويدى كوشىرىپ باسىپ، تاراتۋدى وسىمەن دوعارعان ءجون. «رۋحىمىزدى جوعارى كوتەرىپ جۇرگەنىمىز» ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن وتە كەرەك، ويتكەنى مادەنيەت مەن تاريحى باي، تەكتى ۇلتتىڭ ءبىرىمىز. تەك سول ماقتان ەتەتىن دۇنيەمىز شىندىققا نەگىزدەلگەنىن قاداعالايىق. ارىستارىمىزدىڭ دا ومىرلىك ۇستانىمى سونداي بولاتىن. الاش رۋحى جاساسىن!
الما سايلاۋقىزى
جۋرناليست، الاشتانۋشى، PhD عىلىم دوكتورى
