كوش نەگە جۇرە تۇزەلەدى نەمەسە «ارىس» پەن «بوزداق» ءسوزىنىڭ توركىنى تۋرالى «كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن بولادى ۇمىت» دەيدى قازاق. كەيبىر كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە كەتپەگەن، ومىرلىك ۇعىمدارىمىزعا اينالعان سوزدەردىڭ شىعۋ تەگى، ءتۇپ توركىنىن كۇن وتكەن سايىن ۇمىتىپ بارا جاتقانىمىز راس.
ارينە، اۋىزەكى سوزدە، ءيا جازعاندا جالپى ماعىناسى جاعىنان دۇرىس پايىمداپ قولدانا بىلسەك، ەشكىم بىزدەن ونىڭ قايدان، قالاي شىققانىن ءبىلۋدى تالاپ ەتپەيتىنى جانە راس. دەسە دە، ءبىز سول سوزدەردىڭ بۇرىن بابالارىمىز قولدانعان قانداي زاتتارمەن بايلانىستى ەكەنىن بىلسەك، ۇلتتىق ۇعىمدارىمىز ونان سايىن كەڭەيىپ، تانىم تۇسىنىگىمىز ونان سايىن نىعايىپ، اتالارىمىزدىڭ اسىل بولمىسىنا كوزىمىز ونان سايىن انىق جەتە تۇسەر ەدى.
بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار
كوشپەلى ءومىردىڭ كوش جولىندا شاشىلىپ قالعان سول ءسوز-قازىنامىزعا قاراپ وتىرىپ قىزىعاسىڭ ءھام قامىعاسىڭ. جاقىندا ءبىر داستارحان باسىندا 25 جىل كۇتكەن سەريالىمىز تۋرالى اڭگىمە بولا قالىپ، اناۋ-مىناۋ سىننان كەيىن ارينە، «كوش جۇرە تۇزەلەدىنى" ايتتىق. ءبىر جاس جىگىت شورت كەتتى. «سونداي ءسوزدى تۇسىنبەيمىن جالپى! ءبارى الدىن الا جاسالۋى كەرەك!؟ نە كەرەك سونداي ءسوز؟!». ءتاستۇيىن تەحنيكانىڭ زامانى عوي، ءوز ەسەبىندە ونىكى دە دۇرىس شىعار، ال ءبىزدىڭ قيال «كوش قالاي جۇرە تۇزەلۋشى ەدى ءوزى؟» دەگەن جەكە كانالعا اۋىسىپ كەتتى دە، ودان كەيىنگى داۋ-دامايعا قۇلاق بىتەلىپ قالدى... باياعى بالالىق، تاڭ بوزىنان تۇر-تۇرلاعان داۋىستار، ۇرگەن يت، ماڭىراعان قوي، موڭىرەگەن سيىر، باقىرعان تۇيە، كىسىنەگەن جىلقى، كىجىنگەن كورشى... دەگەندەي ىزعىن-شۋىت كوش ەدى عوي... ءيا، كوش مىندەتتى تۇردە جۇرە تۇزەلەدى. قوس وركەشتى تۇيەنىڭ ءتوستابانىنا قولقاعا وتكىزگەن قوسپاقتى ارقاندى تاستاپ جىبەرىپ، بىرەۋىن قومعا، بىرەۋىن شومعا ايىرىپ ارتىپ-تارتىپ العاننان كەيىن ۇزىندىعى بىلەكتەي، جۋاندىعى وقتاۋداي جۇمىر اعاشتى مىندەتتى تۇردە جۇككە قىستىراسىز. بۇراۋ دەگەنىمىز سول. الگى «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەندەگى بۇراۋ وسى. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ اۋىلدا كوبىنەسە وسىلاي بىرگە قولدانادى. كوپ، مول دەگەن سۋدىڭ دا، از، كىشكەنتاي دەگەن بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار دەگەندەي سالىستىرمالى ءسوز عوي جالپى...
«اۋعان تۇيە سەكىلدى...»
قوش، سونىمەن، كوش جۇرەدى. جۇرە كەلە جۇكتىڭ ارتىلعانىنا قاراي، جولدىڭ قيالىعىنا قاراي جۇك ءبىر جاعىنا اۋادى. سول كەزدە كوشتى باستاپ كەلە جاتقان ازامات، وتاعاسى كوشتى كىدىرتە تۇرىپ اۋعان تۇيەنى باسادى. ياعني، جۇك مىنەر جاعىنا اۋسا، قامشىلار جاعىنان كەلىپ بار سالماعىمەن جۇكتى باسىپ تۇزەيدى. ءاي، سوندا ەستى حايۋان تۇيە مالى، باسقان جاققا قيسايا بەيىمدەلىپ جۇكتى تۇزەسەدى-اۋ، شىركىن! الگى، بالۋان شولاق اتامىزدىڭ عالياعا، «اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەلسەڭ»، دەپ جۇرگەنى وسى عوي. جۇك تۇزەلگەننەن كەيىن كوش جۇرەردە قىستىرىپ قويعان بۇراۋىڭىزدى سۋىرىپ الىپ، بوساڭقىراپ قالعان ارقاندى ءبىر بۇراپ اينالدىرىپ قاتايتىپ تاستايسىز، بولدى. بارلىق تۇيەنىڭ جۇگى مىندەتتى تۇردە اۋادى دەگەن دە ءسوز جوق، جالپى، كوش-جونەكەي جۇگى اۋمايتىن تۇيە بولسا دا، جۇگى اۋمايتىن كوش سيرەك بولادى.
وسى ارادا بالۋان اتامىزدىڭ ايگىلى انىنە قايتا ءبىر ورالعىمىز كەلەدى. ونىڭ سوزىنەن بولمىسىمىز بوي كورسەتىپ تۇرعانداي، جانىمىزعا جاعىپ بارا جاتقانداي ءبىر اسەرلى لەپ ەسەدى. «ايىم دا سەن، عاليا، كۇنىم دە سەن». ەركەلەتەدى، باعاسىن ارتتىرادى. «وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ». وڭ قاباقتىڭ تارتقانىن قۋانىشقا بالايتىن قازاقى ىرىمدى مەڭزەپ، سەن جايدارى جۇرسەڭ مەن قۋانام دەپ ءوز كوڭىلى ونىڭ كوڭىلىمەن بىرگە تولقيتىنىن جەتكىزەدى. سودان كەيىن بارىپ، «مەنىڭ كوڭىلىم، عاليا داۋالانسىن، اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەلسەڭ» دەپ ءوزىنىڭ تالابىن، شارتىن ايتادى. قانشا عاشىق بولىپ، قولى جەتپەي تۇرسا دا «سەن ماعان بەيىمدەل» دەيدى. ايەل ەردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ىڭعايىنا بەيىمدەلگەندە ەر كوڭىلى داۋالانادى ەكەن-اۋ، ەمدەلەدى ەكەن عوي... داۋالانعان كوڭىلدەن حان قىزىنداي قادىرلەر قامقورلىق وركەن جايماي ما!؟ اللاعا شۇكىر، ەرىنىڭ كوڭىلىن داۋالاۋدا جالپى سول تۇستاعى قازاق ايەلىنىڭ بىرەۋدەن كەمى جوق شىعار!
انەكي، ءبىر عانا اۋعان تۇيەنىڭ اينالاسىنان قانشا جوعىمىزدى تاۋىپ، اتامىزدىڭ ءانى ارقىلى ونىڭ بولمىسىنا بويلاي باستادىق. ءجا، اۋعان تۇيەنى باستىق، كوش تۇزەلدى، ول ەندى ارى قاراي كەتە بەرسىن، قونىسىنا جەتە بەرسىن، ءبىز وسى جەردەن اتتىڭ باسىن وزگە جاققا بۇرالىق.
بوزداق
اتتىڭ باسىن باسقا جاققا بۇرعانمەن، ءبىزدىڭ وي ءالى سول كوشتە بولدى، كوشتەگى تۇيەدە بولدى، كوكتەۋلىكتەن كوشەردە قالىڭ ءجۇنىن جۇندەپ سىپىرىپ العاننان كەيىنگى تاقىر قابىرعاسىنا جاڭا تەبىندەپ شىققان بوز قىلشىعىندا بولدى. سول بوزسەلدىر ءجۇندى «بوزداق» دەيتىن ەدىك-اۋ. «تۇيە بوزداقتاسا جۇندەپ الۋ كەرەك ەدى، قاراعانعا ءىلىنىپ بەكەر دالادا قالادى» دەيتىن-ءدى ۇلكەندەر. ياعني، ەسكى ءجۇندى ىسىرا شىعىپ كەلە جاتقان جاس وسكىن. سودان وسى بوزداق ءسوزى مەن ءوزىمىزدىڭ كۇندەلىكتى ايتاتىن ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن بوزداقتاردىڭ ءبىر بايلانىسى بار ما ەكەن دەپ ويلادىق.
«بوزباستار قالساق قالايىق، بوزداقتار شىقسا ەكەن» دەگەن ەدىك دەپ اڭگىمە ايتىپ وتىرۋشى ەدى، تارىم تۇرمەسىنەن كەلگەن قارا ەشكىلى حاسەن قاريا. بايىبىنا بارماپپىز. بوزباس دەگەن شاشىنا اق كىرىپ شاۋ تارتا باستاعان ءوزى دە، بوزداق دەپ وتىرعانى جاس ازاماتتار ەكەن. تۇرمەدە ءبىز قالساق تا، جاستار شىقسا ەكەن دەگەن تىلەگى عوي جارىقتىقتىڭ. وسىندايدا ازۋلى الماس جىراۋدىڭ اۋىزىنان قۇلاعىمىز قارماپ قالعان «جان دىلىمنەن شىققان جاسوسكىن بوزداعىم» دەگەن ءبىر تىركەس ءتىل ۇشىنا ورالا بەرگەنى بار. قايىرا سۇراعانىمىزدا وسى تۇجىرىمدى قازىقتاي قاعىپ بەردى.
ەندەشە، ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن «بوزداقتار» ۇعىمى تۇيەنىڭ جاس ء(تىرى ءجۇن) جۇنىندەگى اتاۋدان شىققانىنا جانە سول ءماندى بەرىپ تۇرعانىنا ەرىكسىز يلانادى ەكەنسىڭ. جەلتوقساندا ءشاھيت كەتكەن كوكورىمدەردى «بوزداقتار» دەيتىنىمىز تەگىن بە؟ «بوزداعىنان ايىرىلعان انا...» دەگەن ءسوز اناۋ الاپات سوعىس جىلدارىنىڭ تۇراقتى تىركەسىنە اينالماپ پا ەدى؟ «قىرشىن كەتكەن بوزداقتار» تىركەسى دە سولاي. كەشەگى ەر مۇستافا وزتۇرىك قىلشىلداعان قىلىشتاي، جارقىلداعان قىرانداي دەر شاعىندا قاپيادا مەرت بولعاندا قارا شاشىنىڭ ۇشىنان قارا تىرناعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قازاقى قاجىتاي اقىن: «بوتام-اي، بۇتاعىم-اي، بوزداعىم-اي! قايعىمدى قاي-قايداعى قوزعاۋىڭ-اي!» دەپ كۇڭىرەنگەنى سودان ەكەن-اۋ! ءيا، انالارىمىز بالاسىن «بوزداعىم»، وتاعاسىن «ارىسىم» دەپ جوقتاعان. بوزداقتىڭ جاسقا ايتىلار ءسوز ەكەنىن سودان-اق اڭعارا بەرۋگە بولار ەدى، بىراق ناقتى تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن ناقتى فاكتىلەر العا قويىلۋى شارت قوي. قازاقتىڭ قازىنالى اۋىز ادەبيەتىنەن وسى ويىمىزعا وزەكتەس كوپ دۇنيە تابىلارىنا سەنىمدىمىز. ازىرگە بوزداق تۋرالى ويىمىزدى وسى اراعا بايىرقالاتا تۇرىپ، «ارىس» تۋرالى از-كەم ايتساق.
ارىس
كوپ جەردەگى اۋىزەكى ايتىلىمدا «اربانىڭ، شانانىڭ كولىك جەگەتىن جەتەك اعاشى» دەلىنەدى. «اربانىڭ استىڭعى اعاشتارى»، «اربانىڭ بەل اعاشتارى» دەپ تە تۇسىندىرىلەدى سوزدىكتە. الايدا، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ساناداعى ارىس ۇعىمىنىڭ اربادان عانا وربىگەنى ىشىمە تولىقتاي جاتا قويمايتىن. وعان سەبەپ، «ارىسىم قۇلادى» دەيدى عوي جوقتاۋ؟ قازاقتىڭ بۇگىنگى قان-ءسولسىز «عىلىمي» تىلىمەن ايتقاندا، «قۇلاۋ» - زاتتىڭ بيىكتەن تومەنگە باعىتتالاتىن ارەكەت ءتۇرى عوي. اربانىڭ اعاشىنا كەلە قويار ما؟..
وسى سۇراققا ساڭلاۋ اشقان ءبىر ءسوز بولدى، اكەم كيىز ءۇيدىڭ كەرەگە، ۋىق، شاڭىراعىن جاسايتىن ۇياعاششى ەدى. ءبىر جولى اۋىلعا بارسام ءبىر-ەكى اي بۇرىن ۇلكەن اكەمىزدىڭ كەلىنى بوسانىپتى. اتامىزعا امانداسا بارىپ، نەمەرەسىنە «باۋى بەرىك بولسىن» ايتىپ جاتىرمىن. «مىناۋ تۋعاندا نۇرعالىم شاڭىراق شاۋىپ جاتىر ەكەن، سودان اتىن ارىس قويدىم» دەدى اتامىز مادەن اقساقال. ول كەزدە ەسىنىڭ الدى بار، ارتى جوق ءبىز «ە، ە، ە» دەپپىز عوي جاي عانا. جالقى سۇراق قويعاندا جاۋابىن انىق بىلگەندەي ەكەنبىز، امال نە؟.. دەسە دە، ايتۋلى جىراۋ الماس الماتوۆتىڭ «شىڭعىسناما»، «جوشىناما» داستاندارىن وقىپ وتىرىپ «ارىسقا» بايلانىستى جىر جولدارىن جولىقتىرعانىمىزدا اتامىزدىڭ الگى ءسوزى جادىمىزدا قايتا جارق ەتە قالعانى! عاجاپ! «اقوردا ارىسىنان ومىرىلىپ...» دەپ كەلەدى ايگىلى جىردا. نەدە بولسا، وردانىڭ اعاشى بولدى عوي دەپ تۇيگەنبىز ىشتەي. تاڭدا جورتقان تۇلكىنىڭ ىزىنە تۇسكەن بۇركىتشىدەي ءسوز ءىزىنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان كىسىنىڭ ءبۇيىرىن «ارىس» ءسوزىنىڭ بۇلكىلدەتپەۋى مۇمكىن بە؟ نەگە «الاش ارىستارى؟». قازاق ءۇشىن قان كەشكەن ازاماتتارعا بەرىلگەن باعاداي، سولاردىڭ بيىك مارتەبەسىن كورسەتەردەي بولىپ وسى ءسوز نەگە قوسامجارلانا ايتىلادى؟
«تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا» دەيدى-اۋ حاكىم اتامىز. الماس جىراۋدىڭ «قازىنا» داستانىن اشىپ قالعانىمىزدا قارسى الدىمىزدان قاشقان تۇلكىدەي بولىپ جالعىز جول جىر ءوتتى عوي. كيىز ءۇيدىڭ تىگىلىسىمەن، ونىڭ ءسان-سالتاناتىن مۇنداي سۋرەتتەپ جازعان جىردى بۇرىن-سوڭدى وقىماعان ەكەنبىز. ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. الگى جالعىز جولدى ايتايىق: «ارىسىن شاڭىراقتىڭ ءبۇتىن شاپقان...» دەيدى-اۋ! شاڭىراقتىڭ ۇلكەن شەڭبەرىن ايتىپ وتىر عوي. قانداي عاجاپ! وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرتقا، ءبارىن ۇستاپ تۇرعان اۋىز ومىرتقا دەگەندەي كيىز ءۇيدى ۇستاپ تۇرعان ءبىر شاڭىراق ەمەس پە؟ التى كەرەگەڭنىڭ بىرەۋى سىنسا ءتورت قانات قىلىپ قايتا تىگەرسىڭ، ۋىعىڭ سىنسا باس اتتاتىپ باسقاسىن شانشي بەرەرسىڭ، شاڭىراعىڭ سىنسا... ورداڭ وتىن بولادى. قانداي اۋىر!؟. «شاڭىراعى شايقالىپتى...»، «شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپتى...»، «ارىسى قۇلاپتى...»... ەندى سول ارىستى وتاعاسىدان وتان دەڭگەيىنە كوتەرگەندە الاششىل ارداقتىلاردى «ارىس» دەمەي نە دەيمىز؟ ارىستارىمىز ارت-ارتىنان اتىلعاندا كۇللى الاش جەسىر، جەتىم قالعان ەكەن عوي! سودان...، «21-دە جاسىم بار» دەگەن قايراتتاي جەتىم بوزداقتاردى جەلتوقسان الاڭىندا تاعى دا قىناداي قىرعان ەكەن-اۋ! «قايرات دەگەن اتىم بار، قازاق دەگەن زاتىم بار، ەركەك توقتى قۇرباندىق، اتام دەسەڭ اتىڭدار!». قازاق ءۇشىن 21-ءشى عاسىر وسى سوزبەن تۇيىندەلەدى. الدىڭعى ارىستاردىڭ دا ايتقاندارى وسى ءسوز، كەشكەندەرى سول تاعدىر. ءبىز، جەتىم مۇقاعالي ايتقانداي، جەتىم بولىپ ءجۇرىپ-اق جەتىلىپپىز. شۇكىر، قازاقتىڭ ەركىن اسپانىندا كۇن كوتەرگەن قىرانى قايتا قالىقتادى.
ءسوز ورايى قۇيىنداي ۇيتقىپ تاقىرىپتان اۋىتقىپ بارامىز-اۋ، ويىمىزدى تۇيىندەيىك.
سونشا شاڭىراق ىستەپ جۇرگەندە اكەمنىڭ شاڭىراق شەڭبەرىن «ارىس» دەپ ايتقانىن نەگە ەستىمەدىم ەكەن؟ شاڭىراق شاپقانىندا جانىندا دا تالاي بولعانمىن. الدە ەلەمەدىم بە؟.. بار ەستىگەنىم شاڭىراق شاۋىپ جاتقان كەزدە تۋىلعان سوڭ، سوعان وراي قويىلعان ارىس ءىنىمنىڭ اتى. الماس اعامىزدىڭ جىرى سول ءسوزدى اق الماستاي جارقىراتىپ بەردى. ارينە، بۇل ءسوزدىڭ كەي وڭىردە وزگەشە اتالعانىنا تالاس جوق. «قازاق قولونەر اتالىمدارىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشسىز شەڭبەرىن «توعىن» دەپ تە اتايتىنى تۋرالى ايتىلعانىن بىلەمىز. اربا اعاشىنىڭ اتاۋى بولعانىنا دا داۋ جوق. بۇل جەردە اربانىڭ ارىسى – بەلاعاشى، ءار وتباسىنىڭ ارىسى– وتاعاسى دەگەندەي ءار نەنىڭ ءوز ارىسى (نەگىزگى تىرەگى) بولۋى دا مۇمكىن عوي دەگەن جورامال ايتۋعا دا بولادى. قالايدا، وسى وتاعاسى نەمەسە ارداقتىلارىمىزعا ايتىلار «ارىس» ءسوزى شاڭىراق شەڭبەرىنىڭ «ارىس» اتالۋىنان شىققان بولۋى كەرەك دەگەن وي قيسىنعا كەلەدى-اق. ءبىز ءبىر ءسوز توركىنىن ىندەتكەن، ءمۇيىزى شاڭىراقتاي ىرگەلى عالىم ەمەسپىز، دەسە دە جەتكەن جەرىنە دەيىن سانامىزعا سالىپ ساراپتاپ كورگەن ءتۇرىمىز وسى. بۇعان بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس. قۇر قول سىلتەۋ جاراماس، كەلىسپەسە ءوزىنىڭ ناقتى ءۋاجىن ايتار. قوستاسا ءبىزدىڭ قول جەتپەگەن، ءبىزدىڭ كوزگە تۇسپەگەن تىڭ دەرەكتەرىن قوسار. ايتەۋىر، بۇل دا ءبىر ءسوز-كەرۋەن، كوش قوي، جۇرە تۇزەلەر. ءيا، بۇل دا الاشتىڭ الدا كەلە جاتقان 100 جىلدىق تويىنا بارا جاتقان كوش ەدى، جۇكتى تۇيەنىڭ باۋىرىنا بۇراۋىن قىستىرىپ جىبەردىك، كوش-جونەكەي اۋىپ جاتسا «ءاۋپ» دەسىپ تۇزەتىسەرسىزدەر...
ايتپاقشى، الماس اعامىزدىڭ «ءبۇتىن شاپقان دەيتىنى» بار ەمەس پە؟ ول ەندى ناعىز باي-ماناپ، حان-سۇلتانداردىڭ ورداسىنىڭ شاڭىراعىنىڭ ارىسى. ادەتتەگى شاڭىراقتى ءۇش-ءتورت بولەك قايىڭدى ءيىپ، ءبىر-بىرىنە قوسىپ شەگەلەپ جاسايدى. ال، ءبىر شاڭىراقتى ءبىر قايىڭنان عانا ءبۇتىن شابۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. اعاش تا، شەبەر دە ساي بولۋى كەرەك. ول اعاشتى يىۋگە، باپتاۋعا ۋاقىت تا مولىنان كەرەك. بىراق ەندى، جەلگە مىقتى بولادى. ءبۇتىننىڭ اتى – ءبۇتىن عوي! ارىس سالماقتى، مىقتى بولسا ۋىعى، كەرەگەسى دە سوعان ساي سوم بولۋى ءتيىس. ال، ونداي سوم ءۇي اعاشىن كەدەي قازاق وتىنىن دا، تۇزىن دا تاسيتىن جاپىرىق وركەش جامان تۇيەسىنە ارتىپ كوشە المايدى عوي، ول باسقان جەرىن سولقىلداتقان، ەكى وركەشى بالاداي بايدىڭ ساندال اتاندارىنا عانا جاراساتىن جۇك قوي-اۋ! انەكي، اللا داۋلەت بەرىپ، ارىسى ءبۇتىن شابىلعان التى قانات اقورداسى الپىس نارعا جۇك بولعان حان-سۇلتان مەن باي- باعلانداردىڭ سالقار كوشى. ءوز تۇسىندا ول دا ءبىر وزگەشە سالتانات ەدى-اۋ...
ۇلاربەك نۇرعالىمۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان"
