Kósh nege júre túzeledi nemese «arys» pen «bozdaq» sóziniń tórkini týraly «Kózden ketse, kóńilden bolady umyt» deıdi qazaq. Keıbir kózden de, kóńilden de ketpegen, ómirlik uǵymdarymyzǵa aınalǵan sózderdiń shyǵý tegi, túp tórkinin kún ótken saıyn umytyp bara jatqanymyz ras.
Árıne, aýyzeki sózde, ıá jazǵanda jalpy maǵynasy jaǵynan durys paıymdap qoldana bilsek, eshkim bizden onyń qaıdan, qalaı shyqqanyn bilýdi talap etpeıtini jáne ras. Dese de, biz sol sózderdiń buryn babalarymyz qoldanǵan qandaı zattarmen baılanysty ekenin bilsek, ulttyq uǵymdarymyz onan saıyn keńeıip, tanym túsinigimiz onan saıyn nyǵaıyp, atalarymyzdyń asyl bolmysyna kózimiz onan saıyn anyq jete túser edi.
Buraýdyń da suraýy bar
Kóshpeli ómirdiń kósh jolynda shashylyp qalǵan sol sóz-qazynamyzǵa qarap otyryp qyzyǵasyń hám qamyǵasyń. Jaqynda bir dastarhan basynda 25 jyl kútken serıalymyz týraly áńgime bola qalyp, anaý-mynaý synnan keıin árıne, «kósh júre túzeledini" aıttyq. Bir jas jigit short ketti. «Sondaı sózdi túsinbeımin jalpy! Bári aldyn ala jasalýy kerek!? Ne kerek sondaı sóz?!». Tastúıin tehnıkanyń zamany ǵoı, óz esebinde onyki de durys shyǵar, al bizdiń qııal «kósh qalaı júre túzelýshi edi ózi?» degen jeke kanalǵa aýysyp ketti de, odan keıingi daý-damaıǵa qulaq bitelip qaldy... Baıaǵy balalyq, tań bozynan tur-turlaǵan daýystar, úrgen ıt, mańyraǵan qoı, móńiregen sıyr, baqyrǵan túıe, kisinegen jylqy, kijingen kórshi... degendeı yzǵyn-shýyt kósh edi ǵoı... Iá, kósh mindetti túrde júre túzeledi. Qos órkeshti túıeniń tóstabanyna qolqaǵa ótkizgen qospaqty arqandy tastap jiberip, bireýin qomǵa, bireýin shomǵa aıyryp artyp-tartyp alǵannan keıin uzyndyǵy bilekteı, jýandyǵy oqtaýdaı jumyr aǵashty mindetti túrde júkke qystyrasyz. Buraý degenimiz sol. Álgi «sýdyń da suraýy bar, buraýdyń da suraýy bar» degendegi buraý osy. Aıtpaqshy, bizdiń aýylda kóbinese osylaı birge qoldanady. Kóp, mol degen sýdyń da, az, kishkentaı degen buraýdyń da suraýy bar degendeı salystyrmaly sóz ǵoı jalpy...
«Aýǵan túıe sekildi...»
Qosh, sonymen, kósh júredi. Júre kele júktiń artylǵanyna qaraı, joldyń qııalyǵyna qaraı júk bir jaǵyna aýady. Sol kezde kóshti bastap kele jatqan azamat, otaǵasy kóshti kidirte turyp aýǵan túıeni basady. Iaǵnı, júk miner jaǵyna aýsa, qamshylar jaǵynan kelip bar salmaǵymen júkti basyp túzeıdi. Áı, sonda esti haıýan túıe maly, basqan jaqqa qısaıa beıimdelip júkti túzesedi-aý, shirkin! Álgi, Balýan Sholaq atamyzdyń Ǵalııaǵa, «aýǵan túıe sekildi beıimdelseń», dep júrgeni osy ǵoı. Júk túzelgennen keıin kósh júrerde qystyryp qoıǵan buraýyńyzdy sýyryp alyp, bosańqyrap qalǵan arqandy bir burap aınaldyryp qataıtyp tastaısyz, boldy. Barlyq túıeniń júgi mindetti túrde aýady degen de sóz joq, jalpy, kósh-jónekeı júgi aýmaıtyn túıe bolsa da, júgi aýmaıtyn kósh sırek bolady.
Osy arada Balýan atamyzdyń áıgili ánine qaıta bir oralǵymyz keledi. Onyń sózinen bolmysymyz boı kórsetip turǵandaı, janymyzǵa jaǵyp bara jatqandaı bir áserli lep esedi. «Aıym da sen, Ǵalııa, kúnim de sen». Erkeletedi, baǵasyn arttyrady. «Oń qabaǵym tartady kúlimdeseń». Oń qabaqtyń tartqanyn qýanyshqa balaıtyn qazaqy yrymdy meńzep, sen jaıdary júrseń men qýanam dep óz kóńili onyń kóńilimen birge tolqıtynyn jetkizedi. Sodan keıin baryp, «Meniń kóńilim, Ǵalııa daýalansyn, Aýǵan túıe sekildi beıimdelseń» dep óziniń talabyn, shartyn aıtady. Qansha ǵashyq bolyp, qoly jetpeı tursa da «sen maǵan beıimdel» deıdi. Áıel erdiń yǵyna jyǵylyp, yńǵaıyna beıimdelgende er kóńili daýalanady eken-aý, emdeledi eken ǵoı... Daýalanǵan kóńilden han qyzyndaı qadirler qamqorlyq órken jaımaı ma!? Allaǵa shúkir, eriniń kóńilin daýalaýda jalpy sol tustaǵy qazaq áıeliniń bireýden kemi joq shyǵar!
Ánekı, bir ǵana aýǵan túıeniń aınalasynan qansha joǵymyzdy taýyp, atamyzdyń áni arqyly onyń bolmysyna boılaı bastadyq. Já, aýǵan túıeni bastyq, kósh túzeldi, ol endi ary qaraı kete bersin, qonysyna jete bersin, biz osy jerden attyń basyn ózge jaqqa buralyq.
Bozdaq
Attyń basyn basqa jaqqa burǵanmen, bizdiń oı áli sol kóshte boldy, kóshtegi túıede boldy, kókteýlikten kósherde qalyń júnin júndep sypyryp alǵannan keıingi taqyr qabyrǵasyna jańa tebindep shyqqan boz qylshyǵynda boldy. Sol bozseldir júndi «bozdaq» deıtin edik-aý. «Túıe bozdaqtasa júndep alý kerek edi, qaraǵanǵa ilinip beker dalada qalady» deıtin-di úlkender. Iaǵnı, eski júndi ysyra shyǵyp kele jatqan jas óskin. Sodan osy bozdaq sózi men ózimizdiń kúndelikti aıtatyn el úshin eńiregen bozdaqtardyń bir baılanysy bar ma eken dep oıladyq.
«Bozbastar qalsaq qalaıyq, bozdaqtar shyqsa eken» degen edik dep áńgime aıtyp otyrýshy edi, Tarym túrmesinen kelgen qara eshkili Hasen qarııa. Baıybyna barmappyz. Bozbas degen shashyna aq kirip shaý tarta bastaǵan ózi de, bozdaq dep otyrǵany jas azamattar eken. Túrmede biz qalsaq ta, jastar shyqsa eken degen tilegi ǵoı jaryqtyqtyń. Osyndaıda azýly Almas jyraýdyń aýyzynan qulaǵymyz qarmap qalǵan «jan dilimnen shyqqan jasóskin bozdaǵym» degen bir tirkes til ushyna orala bergeni bar. Qaıyra suraǵanymyzda osy tujyrymdy qazyqtaı qaǵyp berdi.
Endeshe, bizdiń aıtyp júrgen «bozdaqtar» uǵymy túıeniń jas (tiri jún) júnindegi ataýdan shyqqanyna jáne sol mándi berip turǵanyna eriksiz ılanady ekensiń. Jeltoqsanda sháhıt ketken kókórimderdi «bozdaqtar» deıtinimiz tegin be? «Bozdaǵynan aıyrylǵan ana...» degen sóz anaý alapat soǵys jyldarynyń turaqty tirkesine aınalmap pa edi? «Qyrshyn ketken bozdaqtar» tirkesi de solaı. Keshegi er Mustafa Óztúrik qylshyldaǵan qylyshtaı, jarqyldaǵan qyrandaı der shaǵynda qapııada mert bolǵanda qara shashynyń ushynan qara tyrnaǵynyń ushyna deıin qazaqy Qajytaı aqyn: «Botam-aı, butaǵym-aı, bozdaǵym-aı! Qaıǵymdy qaı-qaıdaǵy qozǵaýyń-aı!» dep kúńirengeni sodan eken-aý! Iá, analarymyz balasyn «bozdaǵym», otaǵasyn «arysym» dep joqtaǵan. Bozdaqtyń jasqa aıtylar sóz ekenin sodan-aq ańǵara berýge bolar edi, biraq naqty tujyrym jasaý úshin naqty faktiler alǵa qoıylýy shart qoı. Qazaqtyń qazynaly aýyz ádebıetinen osy oıymyzǵa ózektes kóp dúnıe tabylaryna senimdimiz. Ázirge Bozdaq týraly oıymyzdy osy araǵa baıyrqalata turyp, «arys» týraly az-kem aıtsaq.
Arys
Kóp jerdegi aýyzeki aıtylymda «arbanyń, shananyń kólik jegetin jetek aǵashy» delinedi. «Arbanyń astyńǵy aǵashtary», «arbanyń bel aǵashtary» dep te túsindiriledi sózdikte. Alaıda, búgingi bizdiń sanadaǵy arys uǵymynyń arbadan ǵana órbigeni ishime tolyqtaı jata qoımaıtyn. Oǵan sebep, «arysym qulady» deıdi ǵoı joqtaý? Qazaqtyń búgingi qan-sólsiz «ǵylymı» tilimen aıtqanda, «qulaý» - zattyń bıikten tómenge baǵyttalatyn áreket túri ǵoı. Arbanyń aǵashyna kele qoıar ma?..
Osy suraqqa sańlaý ashqan bir sóz boldy, ákem kıiz úıdiń kerege, ýyq, shańyraǵyn jasaıtyn úıaǵashshy edi. Bir joly aýylǵa barsam bir-eki aı buryn úlken ákemizdiń kelini bosanypty. Atamyzǵa amandasa baryp, nemeresine «baýy berik bolsyn» aıtyp jatyrmyn. «Mynaý týǵanda Nurǵalym shańyraq shaýyp jatyr eken, sodan atyn Arys qoıdym» dedi atamyz Máden aqsaqal. Ol kezde esiniń aldy bar, arty joq biz «e, e, e» deppiz ǵoı jaı ǵana. Jalqy suraq qoıǵanda jaýabyn anyq bilgendeı ekenbiz, amal ne?.. Dese de, aıtýly jyraý Almas Almatovtyń «Shyńǵysnama», «Joshynama» dastandaryn oqyp otyryp «arysqa» baılanysty jyr joldaryn jolyqtyrǵanymyzda atamyzdyń álgi sózi jadymyzda qaıta jarq ete qalǵany! Ǵajap! «Aqorda arysynan omyrylyp...» dep keledi áıgili jyrda. Nede bolsa, ordanyń aǵashy boldy ǵoı dep túıgenbiz ishteı. Tańda jortqan túlkiniń izine túsken búrkitshideı sóz iziniń qyzyǵyna túsip alǵan kisiniń búıirin «arys» sóziniń búlkildetpeýi múmkin be? Nege «Alash arystary?». Qazaq úshin qan keshken azamattarǵa berilgen baǵadaı, solardyń bıik mártebesin kórseterdeı bolyp osy sóz nege qosamjarlana aıtylady?
«Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa» deıdi-aý hakim atamyz. Almas jyraýdyń «Qazyna» dastanyn ashyp qalǵanymyzda qarsy aldymyzdan qashqan túlkideı bolyp jalǵyz jol jyr ótti ǵoı. Kıiz úıdiń tigilisimen, onyń sán-saltanatyn mundaı sýrettep jazǵan jyrdy buryn-sońdy oqymaǵan ekenbiz. Ol óz aldyna bólek áńgime. Álgi jalǵyz joldy aıtaıyq: «Arysyn shańyraqtyń bútin shapqan...» deıdi-aý! Shańyraqtyń úlken sheńberin aıtyp otyr ǵoı. Qandaı ǵajap! Otyz omyrtqa, qyryq qabyrtqa, bárin ustap turǵan aýyz omyrtqa degendeı kıiz úıdi ustap turǵan bir shańyraq emes pe? Alty keregeńniń bireýi synsa tórt qanat qylyp qaıta tigersiń, ýyǵyń synsa bas attatyp basqasyn shanshı berersiń, shańyraǵyń synsa... ordań otyn bolady. Qandaı aýyr!?. «Shańyraǵy shaıqalypty...», «shańyraǵy ortasyna túsipti...», «arysy qulapty...»... Endi sol arysty otaǵasydan otan deńgeıine kótergende alashshyl ardaqtylardy «arys» demeı ne deımiz? Arystarymyz art-artynan atylǵanda kúlli alash jesir, jetim qalǵan eken ǵoı! Sodan..., «21-de jasym bar» degen Qaırattaı jetim bozdaqtardy jeltoqsan alańynda taǵy da qynadaı qyrǵan eken-aý! «Qaırat degen atym bar, Qazaq degen zatym bar, Erkek toqty qurbandyq, Atam deseń atyńdar!». Qazaq úshin 21-shi ǵasyr osy sózben túıindeledi. Aldyńǵy arystardyń da aıtqandary osy sóz, keshkenderi sol taǵdyr. Biz, jetim Muqaǵalı aıtqandaı, jetim bolyp júrip-aq jetilippiz. Shúkir, qazaqtyń erkin aspanynda kún kótergen qyrany qaıta qalyqtady.
Sóz oraıy quıyndaı uıtqyp taqyryptan aýytqyp baramyz-aý, oıymyzdy túıindeıik.
Sonsha shańyraq istep júrgende ákemniń shańyraq sheńberin «arys» dep aıtqanyn nege estimedim eken? Shańyraq shapqanynda janynda da talaı bolǵanmyn. Álde elemedim be?.. Bar estigenim shańyraq shaýyp jatqan kezde týylǵan soń, soǵan oraı qoıylǵan Arys inimniń aty. Almas aǵamyzdyń jyry sol sózdi aq almastaı jarqyratyp berdi. Árıne, bul sózdiń keı óńirde ózgeshe atalǵanyna talas joq. «Qazaq qolóner atalymdarynyń túsindirme sózdiginde» shańyraqtyń kúldireýishsiz sheńberin «toǵyn» dep te ataıtyny týraly aıtylǵanyn bilemiz. Arba aǵashynyń ataýy bolǵanyna da daý joq. Bul jerde arbanyń arysy – belaǵashy, ár otbasynyń arysy– otaǵasy degendeı ár neniń óz arysy (negizgi tiregi) bolýy da múmkin ǵoı degen joramal aıtýǵa da bolady. Qalaıda, osy otaǵasy nemese ardaqtylarymyzǵa aıtylar «arys» sózi shańyraq sheńberiniń «arys» atalýynan shyqqan bolýy kerek degen oı qısynǵa keledi-aq. Biz bir sóz tórkinin indetken, múıizi shańyraqtaı irgeli ǵalym emespiz, dese de jetken jerine deıin sanamyzǵa salyp saraptap kórgen túrimiz osy. Buǵan bireý keliser, bireý kelispes. Qur qol silteý jaramas, kelispese óziniń naqty ýájin aıtar. Qostasa bizdiń qol jetpegen, bizdiń kózge túspegen tyń derekterin qosar. Áıteýir, bul da bir sóz-kerýen, kósh qoı, júre túzeler. Iá, bul da alashtyń alda kele jatqan 100 jyldyq toıyna bara jatqan kósh edi, júkti túıeniń baýyryna buraýyn qystyryp jiberdik, kósh-jónekeı aýyp jatsa «áýp» desip túzetisersizder...
Aıtpaqshy, Almas aǵamyzdyń «bútin shapqan deıtini» bar emes pe? Ol endi naǵyz baı-manap, han-sultandardyń ordasynyń shańyraǵynyń arysy. Ádettegi shańyraqty úsh-tórt bólek qaıyńdy ıip, bir-birine qosyp shegelep jasaıdy. Al, bir shańyraqty bir qaıyńnan ǵana bútin shabý degen ońaı sharýa emes. Aǵash ta, sheber de saı bolýy kerek. Ol aǵashty ıiýge, baptaýǵa ýaqyt ta molynan kerek. Biraq endi, jelge myqty bolady. Bútinniń aty – bútin ǵoı! Arys salmaqty, myqty bolsa ýyǵy, keregesi de soǵan saı som bolýy tıis. Al, ondaı som úı aǵashyn kedeı qazaq otynyn da, tuzyn da tasıtyn japyryq órkesh jaman túıesine artyp kóshe almaıdy ǵoı, ol basqan jerin solqyldatqan, eki órkeshi baladaı baıdyń sandal atandaryna ǵana jarasatyn júk qoı-aý! Ánekı, Alla dáýlet berip, arysy bútin shabylǵan alty qanat aqordasy alpys narǵa júk bolǵan han-sultan men baı- baǵlandardyń salqar kóshi. Óz tusynda ol da bir ózgeshe saltanat edi-aý...
Ularbek NURǴALYMULY,
«Egemen Qazaqstan"
