«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى الماتى وبلىستىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ مۇشەسى، بىلىكتى زاڭگەر سالپەكوۆ الماس سايلاۋبەكۇلىمەن ءوتتى.
-الماس مىرزا، سوڭعى جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق ساياساتىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردەن قايسىسى ءسىزدىڭ ويىڭىزدان شىقتى?
-قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق ساياساتىڭداعى ەنگىزىلگەن وزەرىستەردىڭ ىشىنەن، ەڭ باستى جاقسى جاعىنان كورىنىپ، ناتيجە كورسەتكەنى ول – سوت سالاسىنداعى اقپاراتتاندىرۋ جۇيەسى دەپ سانايمىن. بۇل جۇيەدە كوپتەگەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشىلدى دەۋگە كەلەدى. ويتكەنى، سوت كابينەتى ارقىلى ارىز شاعىمدار بەرۋگە، سوت قۇجاتتارىمەن تاڭىسۋعا وعان قوسا ولاردى كوشىرۋگە ىڭعايلى جاعى قاراستىرىلدى.
سونىمەن قاتار، ونلاين سوتقا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن جوعارعى سوت تاراپىنان جەتىلدىرۋى، پاندەميا كەزىندە وتە ۇلكەن پايداسىن تيگىزدى. ونلاين سوت وتىرىستارى ازاماتتارعا ىنعايلى بولعاندىقتان، ءارى قاراي باسقا مەملەكەتتىك ورگانداردا دا قولدانىلادى دەپ سەنەمىن.
-بيىلعى جىلى سوت سالاسىنىڭ جاڭا رەفورمالارى قانشالىقتى قوعامعا ءسىڭىسىپ كەتە الدى? ءساتتى جۇزەگە استى دەۋگە كەلە مە?
-ەلىمىزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتىنىڭ باستاماسىمەن مەدياتسيا ينستيتۋتىن دامىتۋدىڭ كەشەندى شارالارى قولعا الىنىپ كەلەدى. بۇل ماسەلەدە جاڭا وزگەرىستەرگە باستى نازار اۋدارىلعان. داۋلاسۋشى تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋ – بارلىق جاققا دا ءتيىمدى ءارى قاجەتتى. بۇل باعىتتا كوپتەگەن شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا، وبلىس بويىنشا اۋداندار مەن اۋىلدىق وكرۋگتەردە مەدياتسيا كابينەتتەرى جانە تاتۋلاسۋ ورتالىقتارى اشىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا داۋلاردى سوتقا دەيىن مەدياتيۆتىك كەلىسىممەن شەشۋ اياسى كەڭەيىپ كەلەدى.
مىسال كەلتىرسەك، N2 المالى سوتىنىڭ سۋدياسى ۋ.قاجىكەننىڭ باستاماسىمەن «سوتقا دەيىنگى اتقارۋ سالاسىنداعى بىتىمگەرشىلىكتى جەتىلدىرۋ» اتتى دونگەلەك ۇستەل وتكىزىلىپ، تەستىلىك رەجيمدە جەكە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ جانە ادۆوكاتتاردىڭ قاتىسۋىمەن بىتىمگە كەلۋ بارىسى قولعا الىندى. بۇل شارا وڭتايلى ناتيجەسىن كورسەتتى.
-ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكس بىلتىر بارىنشا جەتىلدىرىلدى. سونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىققانى قايسىسى?
-ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋدەگى، ايىپتالۋشىنىڭ سۋدياعا ءوز تاراپىنان كەرەكتى قۇجاتتاردى جانە دالەلدەمەلەردى تابىستاۋعا ارنالعان قۇقىعى، ەڭ باستى جاقسى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىن.
سونىمەن قاتار اعىمداعى جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كۇشىنە ەنەتىن Əكىمشىلىك رəسىمدىك-پروتسەستىك كودەكس (Əرپك) ارقىلى جەكە تۇلعالاردىڭ سۇراكتارى شەشىلمەك. Əرپك ازاماتتاردىڭ نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردىڭ باستاماسىمەن وزدەرىنە قاتىستى شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى بەرىلگەن تۇلعالارعا قارسى قوزعالعان داۋلاردى قاراۋ رəسىمدەرىن رەتتەيدى. مەملەكەتتىك ورگاننىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەيتىندەر ەندى سوتقا شاعىمدانسا جەتىپ جاتىر. كودەكس əكىمشىلىك ورگانعا ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن دəلەلدەۋدىڭ اۋىرتپالىعىن ارتىپ وتىر. سۋديانىڭ بەلسەندىلىگىنە باسىمدىق بەرىلىپ، قۇزىرەتى كەڭەيتىلگەن. سوعان وراي ەندى سۋديا سوت پروتسەسى بارىسىندا ۇسىنىلعان دəيەكتەر جەتكىلىكسىز دەپ ەسەپتەگەن جاعدايدا، ءوز بەتىمەن دəلەلدەر جيناۋعا، قۇجاتتار سۇراتۋعا قۇقىلى. ءوزى قابىلداعان شەشىمنىڭ ورىندالۋىن دا ءوز باقىلاۋىندا ۇستايتىن بولادى. بۇل ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى جەڭىلدەتەدى دەپ سەنەمىن.
-ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق سانا دەڭگەيى قانشالىقتى دەپ ويلايسىز?
-قۇقىقتىق سانا – قۇقىق نورمالارىنىڭ ءمəنىن، مازمۇنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قۇقىق قولداناتىن سۋبەكت، قۇقىقتىق سانا مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، قۇقىق نورماسىن ءمəنىن ۇعىنادى، سودان كەيىن عانا ونىڭ مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋ، قولدانۋ قۇقىعىنا يە بولادى.
مىسالى، تەرگەۋشى، سۋديا ناقتىلى ءىس بويىنشا جاسالعان قىلمىستى دəلەلدەمەلەر ارقىلى انىقتاپ، قىلمىستىق كودەكستىڭ نورماسىن قولدانادى. بۇل كۇردەلى جəنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن əرەكەت بولعاندىقتان، قۇقىقتىق سانانىڭ ءىس بويىنشا جينالعان دəلەلدەمەلەردى باعالاۋداعى ءرولى وتە زور. ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇقىقتىق ساناسى كۇننەن كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر دالەلى الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ازاماتتارىمىزدىڭ بەلسەندىلىگىن اتاپ وتسەك بولادى.
-مەملەكەتىمىزدەگى بەيىندى ۆەدومستۆالار ءوز ماقساتى بويىنشا، جالپى ادام قۇقىعىن قورعاۋ تۇرعىسىنان قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىر?
-مەنىڭ ويىمشا اقاپاراتتاندىرۋ جۇيەلەرى باسقا قۇقىق ورگاندارىندا تولىققاندى قولدانىسقا ەنگىزىلسە وتە كەرەمەت بولار ەدى. كازىرگى تاندا باس پروكۋراتۋرانىڭ باستاماسىمەن «ە قىلمىستىق ءىس» اتتى اقپاراتتىق جۇيەسى قولدانىسقا ەنگىزىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار اقپاراتتاندىرۋ قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسىندە، ءالى دە دامىماعان. سول تۇرعىدان ۇكىمەت تاراپىنان وعان كونىل ءبولىنۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
-حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن قۇقىقتىق تۇرعىدان ساۋاتتىلىعىن قالاي كوتەرۋگە بولادى دەپ ويلايسىز?
-مەملەكەت ازاماتتارى قازىرگى تاڭدا تۇلعا رەتىندە ءتۇرلى وقيعانى باستان كەشۋدە، سونىڭ ىشىندە، ءار ازاماتتىڭ سوتتاعى ماسەلەسى ءار ءتۇرلى. سوعان سايكەس ءار جاننىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى دا ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋ ءۇشىن، كوبىرەك قاجەتتى اقپاراتتاردى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ورنالاستىرۋ كەرەك.
-قاراپايىم حالىق ءوز قۇقىعىن قورعاي الۋى ءۇشىن، ادامنىڭ سوت ارقىلى قورعالۋ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ىسكە اسىرۋ تۋراسىندا قانداي نەگىزگى زاڭداردى ءبىلۋى ءتيىس?
-ءاربىر ادام ءوزىنىڭ قۇقىقتارىن جەتە ءبىلۋى ءۇشىن وعان «ازاماتتىق كودەكسىنىڭ» ماملەگە قاتىستى جانە ءجيى كەزدەسەتىن كەلىسىم شارتتاردىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ الۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ادامنىڭ قۇقىقتارىڭ ءبىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىن.
سونىمەن قاتار، قانداي جاعداي بولسا دا بىلىكتى زاڭگەرگە جۇگىنگەنى دۇرىس بولادى. ويتكەنى ماعان جۇگىنەتىن ازاماتتاردىڭ كوبىسى، دەر كەزىندە بىلىكتى زانگەرگە جۇگىنبەگەندىكتەن ءتۇرلى تۋىنداعان داۋلارى بويىنشا ماسەلەنى العا تارتىپ كەلەدى.
-ەلىمىزدە جازىلاتىن زاڭداردىڭ تۇپكى نۇسقاسى 99%-ى ورىس تىلىندە جازىلادى. وسى ۇردىستەن شىعۋىمىز ءۇشىن نە قاجەت? جالپى زاڭدار قازاق تىلىندە جازىلۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك?
-مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا، بىرىنشىدەن پارلامەنتكە قازاق ءتىلىن جەتىك مەنگەرگەن ازاماتتار جانە دەپۋتات بولۋعا لايىق جاندار جايعاسۋى، ۇلت جاعىنان وعان كەدەرگى بولماۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي تىلدىك دەڭگەيىن جەتىلدىرۋ كەرەك شىعار. كازىرگى تاندا جاھاندانۋ ماسشتابى كەنەيىپ جاتقاندا، بۇكىل ەلدەردە قولداڭىستا جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبارىن اۋدارۋ ءۇردىسى قولعا الىنىپ، جاسالۋى ءتيىس دەپ سانايمىن.
مىسال كەلتىرەتىن بولساق، الەمدە «ماسكا» ءسوزى وزگەرتىلمەي، كوپ جەردە سول ماعىنادا قولدانىلادى. ال بىزدە ول ءسوز «بەتپەردە» دەپ اۋدىرلعان. الەمدىك دەنگەيدە قولدانىلاتىن سوزدەردى مەملەكەتىمىزدە دە اۋدارماي تىكەلەي قولدانساق زيان بولمايدى دەگەن ويدامىن.
تاعى ايتار بولسام، ءبىزدىڭ قولدانىسقا لاتىن ءالىپبيىن تەزدەتىپ ەنگىزۋ قاجەت. سوندا عانا ءبىزدىڭ تىلدىك قولدانىسىمىز كەڭىپ، مەملەكەتتىك ىستەردەگى ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءوزى لاتىن قارىپىمەن جازىلىپ، ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتقا جەتۋدە ءوز ناتيجەسىن كورسەتەدى دەپ سەنەمىن.
-الماس مىرزا، مەملەكەت ازاماتتارى ءوز قۇقىعىن بىلمەگەندىكتەن، قارجىلىق قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتارى از بولعاندىقتان، كوبى الاياقتارعا جەم بولىپ جاتىر. وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى دەپ ويلايسىز?
-ەل ازاماتتارى الاياقتاردىڭ ارباۋىنا تۇسپەۋ ءۇشىن، ولارعا ءوز قۇقىقتارىن تولىعىمەن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. سول ماسەلەنى ءتۇسىندىرۋ باعىتىندا كەرەكتى اقپاراتتاردى جاريالاۋ قاجەت. تاعى قوسا كەتسەك، ۆيدەومەن تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، يا بولماسا تۇسىندىرمەلى ماقالا جازۋ باعىتىن قاراستىرۋ كەرەك. بۇل جۇمىستار جوعارى دەڭگەيدە اتقارىلىپ، حالىققا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كونكۋرس جاريالاپ، سول كونكۋرسقا بىلىكتىلىگى مول، بەدەلدى زانگەرلەر مەن بلوگەرلەردى قاتىستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
-جاۋاپتارىڭىزعا زور العىس!
سۇحباتتاسقان: دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
