بۇگىن – ۇلتتىق باسىلىم كۇنى. بىلتىر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا دۇنيەگە كەلگەن “قازاق” گازەتىنىڭ 110 جىلدىعىنا وراي دال وسى كۇندى اتاۋلى داتا رەتىندە بەكىتتى. بيىل بۇل اتاۋلى كۇن العاش رەت اتالىپ وتىلمەك.
قازاقستان ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىسى تومەندەگەن كەزدە ۇلتتىق باسىلىم كۇنىن اتاپ ءوتۋدى قولعا الدى.
قازاقتىڭ العاشقى ءباسپاسوزى مەن وقۋلىقتارىن زەرتتەۋشى اباي مىرزاعاليدىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» گازەتى ءباسپاسوز تاريحىنا سەرپىن اكەلگەن باسىلىمداردىڭ ءبىرى بولدى.
- بارىمىزگە بەلگىلى، «قازاق» گازەتىنە دەيىن دە قازاقتا ساپالى ءبىرشاما باسىلىم بولدى. ماسەلەن، 1911 جىلى شىققان «قازاقستان» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى، 1907 جىلى سانك-پەتەربوردان شىققان «سەركە»، ودان بۇرىن 1870-1882 جىلدارى شىققان «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» مەن 1888-1902 جىلعا دەيىن شىققان «دالا ءۋالاياتى گازەتى» بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءوز كەزەگىندە جۇمىسىن ساپالى اتقارىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشا ءبىلدى. دەگەنمەن «قازاق» گازەتى الاش زيالىلارىنىڭ ۇزاق ۋاقىت دايىندالىپ، كەمەلدەنىپ، جۇيەلەنىپ شىعارعان جانە ءومىرى ۇزاق بولعان، بۇكىل حالىقتىق، ۇلتتىق سيپات العان باسىلىمعا اينالدى. سول ۋاقىتتا الاش زيالىلارى قازاق باسىلىمىنىڭ دامۋىنا، گازەت-جۋرنالداردىڭ جۇيەلەنۋىنە ۇلكەن ۇلەسىن قوستى. «ماسا» بولىپ ىزىڭداپ، «ويان!» دەپ ءتۇرتىپ ءجۇرىپ، حالقىن وياتۋعا، كوزىن اشۋعا ات سالىستى. «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى، ھام ءتىلى» بولا ءبىلدى. سوندىقتان «قازاق» گازەتىنىڭ تۋعان كۇنى «ۇلتتىق باسىلىم كۇنىنە» بەكىتۋ وسىعان بايلانىستى»، - دەدى اباي مىرزاعالي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
«قازاق ءباسپاسوزىن بىرىكتىرەتىن تاريحي كۇن»
«قازاق گازەتتەرىنىڭ» باس ديرەكتورى، اكادەميك ديحان قامزابەكۇلى وسى اتاۋلى كۇن تۋرالى بىلاي دەيدى:
- ۇلتتىق باسىلىم كۇنىن مەرەكەلەر تىزىمىنە ەنگىزۋ وڭاي بولعان جوق دەپ ويلايمىن. بۇل كۇن - ءبىزدىڭ تاريحقا، داستۇرگە ادالدىق جانە سول ءداستۇردى جاڭا زاماندا جالعاستىرۋ، سول مۇراتتاردى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ، مەملەكەتشىلدىكتىڭ دەڭگەيىندە ۇيلەستىرۋدىڭ جولى. ارينە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرنەشە جانرى بار. جالپى جۋرناليستەرگە ارنالعان دا، راديو قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان دا اتاۋلى كۇن بەكىتىلگەن. ال بۇل مەرەكە - سولاردىڭ ءبارىن بىرىكتىرەتىن تاريحي كۇن، - دەدى ديحان قامزابەكۇلى.
«باسپا مەن ءباسپاسوز ەلەنەتىن كۇنى ءالى الدا»
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، باسپاگەرلىك-رەداكتورلىق جانە ديزاينەرلىك ونەر كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى دارمەن سمايىلدىڭ ايتۋىنشا، مەرەكەنىڭ «ۇلتتىق باسىلىم كۇنى» دەپ اتالۋىندا قاتەلىك بار.
- بىلتىر بەكىتىلگەن «ۇلتتىق باسىلىم كۇنىن» بيىل ءبىرىنشى رەت اتاپ وتكەلى وتىرمىز. دەگەنمەن، مۇندا ءبىر قيسىنسىز دۇنيە بار. الدىمەن «باسىلىم» دەگەنگە توقتالايىق. جالپىلاما ايتساق، باسىلىم دەپ – بەلگىلى ءبىر شىعارۋ مالىمەتى بار مەرزىمدى جانە مەرزىمدى ەمەس ءونىم تۇرلەرىن ايتامىز. ياعني، وعان كىتاپتان باستاپ، گازەت-جۋرنال، پلاكات، بۋكلەت، اقپاراتتىق، جارنامالىق جانە ۇگىت-ناسيحاتتىق پاراقشالار ت.ب. جاتادى دەگەن ءسوز. ءتىپتى، بۇرىن «اتالىم» دەپ اتالعان باسىلىمنىڭ تۇرلەرى رەسمي، عىلىمي، عىلىمي-كوپشىلىك تاعى باسقا سان-سالالى بولىپ تارماقتالادى. سوندا «قازاق» گازەتىنە دەيىن 1807 جىلى شىققان تۇڭعىش قازاقتىڭ (مەرزىمدى ەمەس باسىلىمى) باسپا كىتابى «ءسايفۇل-مالىك» پەن 1870 جىلى تاسقا باسىلعان تۇڭعىش ءباسپاسوزى – «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتىن» قايدا قويامىز؟ ولاردان بۇرىن شىققان وزگە دە مەرزىمدى ەمەس جانە مەرزىمدى باسىلىمدار شە؟ سوندىقتان، «قازاق» گازەتىنىڭ شىققان كۇنىن «ۇلتتىق ءباسپاسوز كۇنى» دەپ اتاعانىمىز ءجون شىعار. بىراق، ءباسپاسوز دە كىرەتىن جۋرناليستيكا سالاسىندا بۇل دا داۋلى ماسەلە. ويتكەنى، 1990 جىلدارى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىن كامال سمايىلوۆ باسقارىپ وتىرعان تۇستا جالپى پلەنۋمدا «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» جارىق كورگەن 10 مامىردى – قازاقستان جۋرناليستەرى كۇنى دەپ بەلگىلەگەنىن دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش باق تۋرالى زاڭىنىڭ قابىلدانعان ماۋسىمداعى كۇنىنە قاراعاندا – بىزگە وسى كۇن ماڭىزدى بولۋى كەرەك ەدى..، - دەدى دارمەن سمايىل «ادىرناعا» بەرگەن سۇحباتىندا.
سونداي-اق، ول «قازمەمباس» («كيرگوسيزدات») قۇرىلعان 3 قاراشانى دا «ۇلتتىق باسپا كۇنى» دەپ اتايتىن ءسات كەلگەنىن ايتتى.
- ۇلت رۋحانياتىنداعى كەلەلى دۇنيەلەرگە ارناۋلى داتا بەرگەن ەكەنبىز، وندا ەلىمىزدە كەيىنگى كەزدە ناقتىلانعان راديو قىزمەتكەرلەرى كۇنى جانە كىتاپحاناشىلار كۇنى سياقتى 1920 جىلى قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دەكرەتىمەن «قازمەمباس» («كيرگوسيزدات») قۇرىلعان 3 قاراشانى دا «ۇلتتىق باسپا كۇنى» دەپ بەكىتەتىن ءسات تە كەلدى دەۋگە بولادى. «جازۋشى»، «جالىن»، «مەكتەپ» سەكىلدى تاعىسىن تاعى ءىرى باسپالاردىڭ «قاراشاڭىراعى» سانالاتىن «قازاقستان» باسپاسىنىڭ «ارعى اتاسى» – قازمەمباس تەك مەملەكەتتىڭ باسپا ءىسى سالاسىمەن عانا اينالىسپاعان، ول بارلىق گازەت ىسىنە دە تىكەلەي جاۋاپتى بولعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا، باسپا مەن ءباسپاسوز سالاسىنداعى بارلىق مامانداردىڭ ەلەنەتىن كۇنى ءالى دە بولسا الدا دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار، كەيىنگى ۋاقىتتا باسپاسوزگە قاتىستى اقپارات كەڭىستىكتە «باسپا باسىلىمدارى» دەگەن «اتاۋ» پايدا بولدى. بۇل دا بىلمەستىك. باسپا باسىلىمدارىنا نە جاتاتىنىن جوعارىدا ايتتىق، ال ينتەرنەت باسىلىمدارىنان (شىعارىلىمدارى) بولەك قاعاز تۇرىندەگى تاسقا باسىلعان ءسوزدى شىعاراتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ «ءباسپاسوز» ەكەنىن ەستە ۇستاعان ابزال»، - دەدى دارمەن سمايىل.
بۇگىندە اقپاراتتىق-تەحنولوگيالاردىڭ قانات جايۋى ماسس-مەديانىڭ الدىنا جاڭا تالاپتار قويىپ وتىر. نارىقتىڭ زاڭدىلىعىنا وراي، الەمدە مەرزىمدى باسىلىمنىڭ ءبىرازى وڭتايلانعانى راس. بۇل ءۇردىس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، قازىرگى قازاق باسىلىمدارىنىڭ ءحالى قالاي؟ ينتەرنەت رەسۋرستار قازاق اقپارات كەڭىستىگىندە مەرزىمدى باسىلىمداردى ىعىستىرا ما؟
- بۇگىنگى قوعامنىڭ اقپاراتتىق سۇرانىسى الەۋمەتتىك جەلىلەر، گازەت-جۋرنالداردىڭ ينتەرنەت ۆەرسياسى بولىپ بارا جاتىر. بىراق الەممەن سالىستىرىپ قاراساق، الەمدە ەكەۋى دە قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. سوندىقتان ءبىز مۇمكىندىگىنشە ءداستۇرلى قالىپتان اينىمايمىز. ءبىز - باق-تىڭ كلاسسيكالىق فورماسىمىز. مەنىڭ «قازاق گازەتتەرىن» باسقارعانىما ءبىر جارىم جىلداي بولدى. گازەتتەردە وتكىر، وزەكتى ماقالالار جاريالانۋدا. سونىمەن بىرگە، ءوندىرىس، ءبىلىم، عىلىم، قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ماتەريالدار شىعىپ وتىرادى. وقىرماندار دا ونى وقىپ، وزىنە كەرەگىن الىپ جاتىر. قازىر “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ تيراجى – 80 مىڭ. اپتاسىنا 5 رەت شىعادى. ال ينتەرنەت نۇسقاسى 40 مىڭ وقىرمان شاماسىندا. ەكەۋىن قوسساق، 120-130 مىڭ بولادى. مىسالى، رەسەيدە 145 ملن حالىق تۇرادى. ولاردىڭ ءىرى باسىلىمدارى 135 مىڭ تيراج عانا. سالىستىرىپ قاراساق، قازاقستاندا شىعاتىن باسىلىمنىڭ تارالىم سانى قالىپتى. دەگەنمەن، بىزدە بالالار باسىلىمدارى10 مىڭ تيراجعا دەيىن شىعادى. بۇل سان قازاقستاننىڭ بارلىق مەكتەپ كىتاپحاناسىنا جەتە مە؟ سوندىقتان بالالار باسىلىمىنىڭ تيراجىن ارتتىرۋ كەرەك. قازاقستانداعى بالالار سانى مەن اتا-انالاردىڭ تالعامىمەن ەسەپتەلۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، اتا-انا ءوزى گازەت وقىمايدى، ۇرپاعىن دا وقىتپاي وتىر. بۇل – كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەنىڭ جۇيەلى شەشىمى بولادى، دەپ ەسەپتەيمىن، - دەيدى ديحان قامزابەكۇلى.
«عالامتور ءباسپاسوزدى ىعىستىرا المايدى»
ارينە، ينتەرنەتتىڭ ىلگەرلەۋى بالالاردىڭ ويىن وزىنە اۋدارۋدا. دەگەنمەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ۇستازى دارمەن سمايىل جاستاردىڭ باسپا ءىسى سالاسىنا قىزىعۋشىلىعى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
- باسپا ءىسى سالاسىنا، باسپاگەر-رەداكتور ماماندىعىنا ستۋدەنتتەردىڭ قىزىعۋشىلىعى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. وعان باسپا ونىمدەرىنە، كىتاپقا رۋحاني ازىق دەپ قانا ەمەس، تاۋار رەتىندە قارايتىن، يننوۆاتسيالىق ويلاي بىلەتىن تۇلعانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىن وزگە ءبىر ادام ساناسىنا ترانسفورماتسيالاۋدىڭ ەڭ وزىق ءتۇرىن بيزنەس كوزىنە اينالدىرۋدىڭ جولىن تۇسىنە باستاعان شاكىرتتەر قاتارىنىڭ كوبەيۋى ناقتى مىسال. تالاپكەرلەرگە بولىنەتىن مەملەكەتتىك گرانتتاردىڭ دا سانى مولايدى. تاريحى تاس كىتاپتاردان باستالاتىن باق-تىڭ اتاسى، اقپارات تاراتۋدىڭ ەڭ كونە ءتۇرى – كىتاپ ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسى دا بار ەكەنىن ەسكەرسەك، باسپا سالاسى ەشقاشان ودان كەنجەلەپ قالمايدى. ال اقپاراتتىق باسەكەدە عالامتوردىڭ پايدا بولۋى ءباسپاسوزدى كەرى ىعىستىرادى دەگەن جاڭساقتىق. ويتكەنى، گازەتتەردىڭ ەلەكتروندى نۇسقالارى مەن سايتتارى شىنايى اقپارات جەتكىزۋدە الەۋمەتتىك جەلىلەرمەن ءباس تىگە الادى. قايتا گازەتتەردىڭ ينتەرنەت جەلىسىنە يكەمدەلۋى مەديا كەڭىستىكتىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسپەك، تسيفرلىق مەديا، كيبەر-جۋرناليستيكادا قابىلەتىن شىڭداي تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. گازەتتەر وسىعان باسىمدىق بەرە بىلگەنى قاجەت. گازەتتەردىڭ ينتەرنەت-جۋرناليستيكاداعى بلوگوسفەرادا، تەلەگرافتىق ستيلدە باسىم تۇسەتىن تۇستارى دا بار ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ول پۋبليتسيستيكالىق جانر تۇرعىسىنان، ياعني تەرەڭ زەرتتەۋلەرگە قۇرىلعان تالدامالىق جانە كوركەم-پۋبليتسيستيكالىق جاعىنان. وسى باعىتتا ءباسپاسوزدىڭ ءوز اسىعىن الشى تۇسىرۋگە مۇمكىندىگى بار. وقيعالاردى ويناتىپ جەتكىزۋدە جانرلىق، پىشىندىك تۇرعىدا قوعامدا ءوز بەدەلىن ارتتىرا الادى. سوندىقتان، ءباسپاسوز سالاسى جاڭا مەديادان ارتتا قالا الماق ەمەس، ينتەرنەت قايتا سەرپىن بەرە تۇسەرى داۋسىز. وعان بۇگىنگى قازاقستاندا تىركەلگەن مەرزىمدى باق-تىڭ كوپ پايىزى قاعازدىق باسىلىمدار ەكەنىن دە مىسالعا الساق جەتكىلىكتى. ال ەگەر كەيبىر ءباسپاسوز رەداكتسيالارى زاماناۋي تالاپتارعا يكەمدەلە الماسا، وندا ينتەرنەتتەن ەمەس، وزىنەن كورسىن، - دەپ قورتىندىلادى دارمەن سمايىل.
قازاقستاندا ۇلتتىق باسىلىم كۇنى العاش اتالىپ ءوتىپ جاتقاندا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرگەن جاعدايدا» شەتەلدىك باق-تى تىركەمەۋ تۋرالى ەرەجەنى زاڭ تالابىنا اينالدىرۋ داۋعا اينالدى. ءماجىلىستىڭ بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن دەپۋتاتتارى نيكيتا شاتالوۆ پەن اناس باققوجاەۆ "ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەدى" دەگەن سەبەپپەن كەيبىر شەتەلدىك باق-قا اككرەديتاتسيا بەرمەۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل قازاقستانداعى ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىسى ەداۋىر تومەندەگەن جاعدايدا ءورىس الىپ وتىر.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
